İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
X. Erqonomika nədir?
ya da aiddir. Elmin bu sahəsi erqonomik tələblərə uyğun olaraq insanın alət, maşın, əməliyyat, proses və sistemlərin quruluşunu, funksiyasını və müxtəlif xassələrini psixoloji cəhətdən necə mənimsədiyini öyrənir. Mühəndisi psixologiya əmək prosesində insanın psixoloji xassəsini tədqiq edərək texnikaya verilən müvafiq tələbləri müəyyən edir. Artıq hamı tərəfindən təsdiq edilmişdir ki, texnikaya psixoloji baxış mühəndisi texnikadan heç də az vacib dey- ildir. Başqa sözlə, maşına psixoloji baxış da möhkəmlik, davamlılıq və başqa mühəndisi göstərişlər kimi əhəmiyyətlidir. Böyük insan-maşın sistemlərini, onların planlaşdırılmasının elmi əsaslı üsullarını, layihələşdirilməsini, qurulmasını və idarə edilməsini texniki sistem baxımından öyrənən və hazırlayan elmin sərbəst sahəsi sistemli texnika adlanır. Bu elm üçün insanın erqonik cəhətdən əsaslandırılmış etibarlılığı, dəqiqliyi, iti hərəkəti və sabitliyi vacibdir. İnsan- operatora idarəetmə, nəzarət, məsələlərin həlli, proqramlaşdırma və s. kimi ən mürəkkəb və məsul vəzifələr tapşırılır. İnsani hisslərin etibarlılığını artırmaq üçün operatorun vəzifəsi eyni vaxtda iki-üç mütəxəssisə tapşırılır. Məsul məsələlərin həllinin həyata keçirilməsi elektron hesablayıcı maşınların köməyi ilə yoxlanılır. Hər bir istehsalat prosesinə mürəkkəb funksiyalı sistemlər kimi baxmaq olar, çünki bunlar müxtəlif mərhələlərdə konk- ret məsələləri həyata keçirir, dinamiki quruluş tərkibini uyğun istiqamətə dəyişdirir, maddəni, enerjini, məlumatı başqa şəklə salır. Bu mənada insanın fəaliyyəti meydana çıxan problemlərin ardıcıl həllinin dinamiki üsullarından ibarət fasiləsiz prosesdir. Öz növbəsində hər hansı texnologiyaya müxtəlif insan–maşın sistemlərinin və komplekslərinin əmələ gəlməsi, hərəkətdə olması və dağılması prosesi kimi baxılır. İnsanın fəaliyyətində, insan-maşın mühitinin hərəkətdə olmasında təhlükəsizliyin etibarlılığının və yüksək effektivliyin başlıca şərtlərindən biri insanın erqonomik xüsusiyyətinin keyfiyyət və kəmiyyətcə texnoloji prosesin, maşını əhatə edən mühitin erqonomik xassələri ilə əlaqələndirilməsidir. Bu əlaqələndirmə zamanı əmək təhlükəsizliyinin artırılması üçün yeni imkanlar əldə edilir. Erqonomik təhlilin konkret məqsədləri insan–maşın mühitinin təcrübi quruluş və vəzifələrini hazırlamaq, onun tərkibinə dax- il olan komponentlərin miqdarını və vəzifəsini əsaslandırmaq, bu komponentləri öz aralarında, həmçinin ayrılıqda bütünlüklə sistemlə uyğunlaşdırmaqdır. Bu cür əsaslandırma eyni zamanda əmək mühafizəsinin əsas məsələsini – zədələnmə səbəblərinin, peşə xəstəliklərinin və qəza hallarının aradan qaldırılmasını həll edir. İnsan–maşın sistemləri müasir ictimai istehsalatın xarakterik müxtəlifliyinə görə, sistemin operatorlarının sayından asılı olaraq, 99 X. Erqonomika nədir? müxtəlif siniflərə bölünür. Məsələn, fasiləsiz sahədə sistemi idarə edən operator, obyekti idarə edən operator və s. İnsan-operator vasitəsilə həyata keçirilən idarəetmə, nəzarət, proqramlaşdırma, xidmətetmə və s. sistem və komplekslər erqonomik sistem (ES) adlanır. Fiziki işlə yanaşı, müxtəlif məlumatları mənimsəyib dərk edən, dəyişdirən, istehsalat vəzifəsini yerinə yetirərək qərar qəbul edən və bu qərarları həyata keçirən işçi insan-operator adlanır. Bütün hallarda insan-operator müxtəlif bioloji vericilərin (reseptorların) və nəzarət-ölçmə cihazlarının (indikatorların) köməyilə obyek- tin idarə edilməsi haqqında məlumatı qəbul edir, xəbərdarlığı qavrayır, onu obyektin əlverişli kriteriləri ilə müqayisə edir. Bəzən elektron-ölçmə maşınlarının və ya mühərrikin hərəkətdə olan üzvlərinin (effektorun) köməyilə idarəetməyə təsir göstərərək məsələlərin həllini seçərək qəbul edir və sistemin icraedici üzvü (obyektin daxili quruluşunun konstruksiyasına və növünə müvafiq məlumatın, enerjinin dəyişdiricisi) vasitəsilə məsələni həll edir. Operator idarəetmənin təsiri ilə alınmış nəticəni tələb olunanla müqayisə edərək sistemin yeni vəziyyətini qiymətləndirir. Bütün bu mürəkkəb dövr, yəni operator vasitəsilə dəfələrlə təkrar olu- nan fəaliyyətin axırıncı qiymətinin ölçüsü istehsalat vəzifəsinin mahiyyətini təşkil edir. Həll edilən məsələnin mürəkkəbliyindən və sistemin növündən asılı olaraq operatorun fəaliyyəti üç sinfə ayrılır: I. Operator nümunə üzrə imkanı qəbul edir, işlənmiş informasi- yalar şəraitində kiçik təfəkkür vasitəsilə kiçik həcmli işlər görür. II. Operator mürəkkəb məsələləri həll etmək, obyektin hərəkətini, ona təsir göstərən kəmiyyət və xüsusiyyətlərin həlli üsullarını seçmək ixtiyarına malikdir. III. Operator böyük variantlarla obyektin hərəkət parametrləri şəraitində iş görür, məlumatları nisbətən mürəkkəb üsullarla hazırlamaqla çox böyük imkanlı məsələləri həll edir, qərar qəbul edib həyata keçirir. İnsan–maşın–mühitin bütün növləri neft, qaz sənayesi və sənayenin başqa sahələri üçün eynidir. Neft sənayesində bədbəxt hadisələri yaradan bir çox amillər müxtəlif xarakterdədir. Bu amillər istehsalat təhlükəsi və icraçı fəhlənin əhval-ruhiyyəsindən asılıdır. Tədqiqat göstərir ki, zədələnənlərin 12%-i iş günü ərzində özlərini pis hiss etmişlər. Bunların yarısı zehni yorğunluq, 1/3 hissəsi isə fiziki yorğunluq hiss etmişlər. Zədələnmələrin 21,8%-i təşkilati və sanitariya-gigiyenik nöqsanların təsiri ilə əlaqədardır. Bunların 5,8%-i briqada tərkibinin tam olmaması, 6,7 %-i briqadaya yeni üzvlər daxil olması, 14%-i alətlərin nasazlığı, 6%-i əlverişsiz meteoroloji şərait və s. ilə izah edilir. Zədələmələrin yarıdan çoxu istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsində buraxdıqları kobud səhvlərin nəticəsində zərər çəkmişlər. Zədələnmələrin 15%-i mürəkkəb istehsal proseslərinin 100 X. Erqonomika nədir? icrasında təcrübə və vərdişlərin qeyri-kafi olması ilə izah edilir. Göstərilən səbəblərin bir çoxu bütün istehsal sahələri üçün old- uqca xarakterikdir, əmək mühafizəsi məsələlərinin düzgün həlli zədələnməyə səbəb olan amillərin aradan qaldırılmasına şərait yaradır. Neft sənayesi insan–maşın sistemlərində baş verən zədələnmənin əsas səbəbi insan və maşın hissələrinin işinin biokimyəvi cəhətdən razılaşdırılmamasıdır. Bu sahədəki tədqiqatın nəticələri də çox maraqlıdır: zədələnmələrin 11 %-i iş yerinin darısqallığından, 7,2 %-i təhlükəli və mürəkkəb əməliyyata vaxtın çatışmamasından, 16,4%-i iş şəraitinin ayrı-ayrı momentlərinin qeyri-adiliyindən və s. şikayətlənmişlər. Bu o deməkdir ki, müəssisələrdə zədələnmələrin aradan qaldırılması üçün insan–maşın sistemlərinin quruluşunda və vəzifələrində ahəngdarlıq yaradılması böyük əhəmiyyətə ma- likdir. Bədbəxt hadisələrin törəməsində psixoloji şəraitin əhəmiyyətinin təhlili göstərir ki, zədələnmələrin 10%-i adi vaxtda olduğundan daha çox səhvə yol vermişlər. 8,4 %-i vərdiş etdikləri əməliyyatın yerinə yetirilməsində ləngimiş, 11,6%-i iş zamanı mühüm tədbirlər görülməsini yaddan çıxarmışlar və s. Buradan aydın olur ki, kollektivdə psixoloji iqlimin sağlamlığı, hər bir işçinin emosional vəziyyəti təhlükəsizliyin təmin edilməsində əsas şərtlərdən biridir. Sorğu nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, zədələnmələrin 80%- i üçün bədbəxt hadisə qəflətən baş vermiş, qalanları isə vaxt olmasına baxmayaraq, qəzanın qarşısını almaq üçün düzgün yol tapa bilməmişlər. Zədələnmə ilə mübarizədə təhlükəli gərgin şəraitdə soyuqqanlı olmaq və düzgün qərar qəbul etmək vərdişi aşılanması üçün işçiləri hazırlamaq lazımdır. |