İXTİsasa giRİŞ

10. Dənizdə neft və qaz istehsalı xüsusiyyətləri haqqında 
Məlumdur ki, müasir dövrdə enerjinin 70%-ni neft və qaz hasilatı 
ödəyir. Bundan əlavə neft və qazdan ancaq yanacaq kimi istifadə 
olunması israfçılıqdır. Neft və qaz süni zülal maddələr, dərmanlar, 
plastik kütlə və s. almaq üçün qiymətli xammaldır. 
Enerji problemini kökündən həll etmək üçün energetikanı 
istilik-nüvə əsasına çevirmək lazımdır. 
Son zamanlarda neft və qazın satış qiymətinin yüksəldilməsi 
onun istifadə edilməsini azaltmışdır. Məsələn, 1985-ci il üçün Qərbi 
Avropa ölkələri neft istehsalını 2500 mln. ton planlaşdırmışdırsa, 
indi bu rəqəm 2000 mln. tona qədər azaldılmış və kömür, elektrik 
enerjisi və qazdan geniş istifadə nəzərdə tutulmuşdur. 
Müxtəlif ölkələrdə indi enerji istehlakı çox fərqlidir. Məsələn, 
ABŞ-da əhali dünya əhalisinin 6%-ni təşkil etməsinə baxmayaraq 
ümumdünya enerjisinin 1/3 hissəsi istifadə olunur və adambaşına 
düşən enerji miqdarı orta dünya səviyyəsindən 6 dəfə çoxdur. ABŞ 
Banqladeşdən 370 dəfə, Misir Ərəb Respublikasından 38 dəfə artıq 
enerji istifadə edir. 
Son onilliklər ərzində həm SSRİ-nin və həm də sənaye cəhətdən 
inkişaf etmiş başqa ölkələrin dəniz və okeanlarında neft və qaz 
ehtiyatlarından istifadə etmək marağı artmışdır. 
Xam yanacağa olan tələbin sürətlə artması, bir çox ölkələrdə neft 
və qaz ehtiyatının tükənməsi, quruda neft ehtiyatlarının azalması 
dəniz və okean qitə şelfinin zənginliklərinin mənimsənilməsinə 
təkan vermişdir. Bir çox ölkələrdə sahil şelfi neft və qaz ehtiyatlarına 
malikdir. 
Hazırda partiya və dövlətimiz yeni perspektiv neft və qaz 
yataqlarının kəşfi üçün dəniz və okeanlarda axtarış-kəşfiyyat 
işlərinin inkişafına xüsusi diqqət verir. 
Təcrübə göstərir ki, böyük əsaslı xərclər tələb etməsinə bax-

---

92
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
mayaraq dəniz və okeanlardan neft istehsalı çox gəlirlidir. Bu 
xərclər axtarış-kəşfiyyat işlərindən başlamış neft və qazın sahilə 
nəql edilməsinə qədər bir çox problemlərin kompleks həlli ilə 
əlaqədardır. 
Dəniz və okeanlarda aparılan işlər su qatının qalınlığından, 
külək və dalğa rejimlərindən, axınlardan, buzəmələgəlmə və başqa 
təbii iqlim şəraitindən asılıdır. Bir çox ölkə dənizlərində tətbiq olu-
nan ənənəvi stasionar və üzən dəniz qazma platformaları açıq dəniz 
və okeanlarda tətbiq oluna bilmir. Məsələn, Şimal dənizində olan 
fırtına Xəzər dənizindəki dalğalanma ilə müqayisə edilə bilməz. 
Şimal dənizində fırtına bəzən nəhəng polad qurğuları uzun 
müddət silkələyir. Külək vasitəsilə dəniz axınları çoxlu su kütləsini 
hərəkətə gətirir. Bu zaman su kütləsinin sürəti külək sürətinin 3%-
ni təşkil etməsinə baxmayaraq, suyun sıxlığının havanınkından 
800 dəfə çox olduğuna görə suyun dəmir dəniz qurğularına təsir 
qüvvəsi küləkdən azı 25 dəfə çox olur. Bundam əlavə okean və açıq 
dənizlərdəki qabarma və çəkilməni, güclü su axınlarını da nəzərdə 
tutmaq lazımdır. Bu axınların istiqamət və qiymətcə dəyişkən 
olmasına baxmayaraq onları hesablamaq mümkündür. Ancaq 
güclü dalğalanma zamanı dalğa qüvvəsinin dəniz qurğularına 
təsirini hesablamaq qeyri-mümkündür. Bəzən bu dalğalar 10–20 m 
hündürlüyə malik olur. Bu cür dalğaların zərbə qüvvəsi və tezliyini 
qabaqcadan bilmək mümkün olmur. Bir çox hallarda çoxmərtəbəli 
ev boyda nəhəng şaquli su divarı dəniz qurğularına hücum edir və 
qurğunu öz zərbəsi ilə hər tərəfdən əhatə edir. Belə təhlükəli an-
larda dəniz buruqlarında iş dayandırıla bilməz. Hər hansı boş day-
anma qəza və mürəkkəbləşmələrə şərait yarada bilər. 
Xəzər dənizində külək rejimi onun coğrafi vəziyyəti və ölkəmizin 
Avropa və Asiya ərazilərindəki atmosfer prosesləri ilə əlaqədardır. 
Külək axınlarının formalaşmasına dənizin fiziki-coğrafi vəziyyəti 
təsir göstərir və bu hal yerli hava dövranına, küləyin fəza qeyri-
müntəzəmliyinə səbəb olur. Xəzər hövzəsi ərazisinin müxtəlif 
yerlərində 15 m/san sürətli küləkli günlərin sayı müxtəlifdir. 
Məsələn, Səngi-Muğan, Sumqayıt, Şevçenko Fortu, Astara 
müşahidə məntəqələri üçün belə günlərin sayı uyğun olaraq orta 
hesabla bir il ərzində 132; 125; 74,7 olur. Küləyin surətinin fəzada 
paylanmasının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri güclü və fırtına 
qüvvəli küləklərin tez-tez zəif küləkli sahələrə yayılmasıdır. 
Məsələn, belə sahələrə Astara rayonunun ətraf sahələri (5 m/san 
sürətli küləkli günlər ilin 93%-ni təşkil edir), Siyəzən-Dərbənd 
sahəsi (uyğun olaraq 76–86%) və s. sahələri göstərmək olar. 
Xəzər dənizində ən yüksək orta sürətli külək Abşeron 
yarımadasında və Şevçenko Fortunda (Manqışlaq yarımadasında) 
təsadüf olunur. Bu rayonlar üçün illik orta külək sürəti 7.4–7.7 m/
san olur. Xəzər dənizində fırtına küləklərlə yaranan dəniz dalğaları 
dəniz buruq qurğularına təsir edən əsas qüvvədir. Abşeron 

---

93
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
arxipelaqında, Türkmənistan sahələrində ən böyük orta dalğa 4–5 
m olur. 
Kəskin qış mövsümündə Xəzər dənizinin Şimal və Şimal 
Qərbində yaranan üzən buzlar dəniz hidrotexniki qurğuları üçün 
böyük təhlükə törədir. Belə buz qaymaları bəzən sürətli kuləklərlə 
Abşeron arxipelaqına qədər hərəkət edir. Xəzər dənizində buzlaşma 
dövrü 60–100 gün olur. 
Xəzər dənizində maksimal axın sürəti Ciloy adası ilə Neft daşları 
arasında 5 m dərinlikdə 1.22 m/san olur. 
Təbii iqlim şəraiti müxtəlif yerlərdə hidrotexniki qurğulara olan 
tələbatı dəyişdirir. Məsələn, Şimal dənizinin təbii şəraitində yarı 
sualtı dəniz platformalarının tətbiqi daha əlverişli hesab olunur. 
Burada üzərində neft platforması yerləşən üç, yaxud 40 metrlik 
boruşəkilli dayaqlar içi boş olan üzgəc–pantonlara birləşdirilir. 
Üzgəclərin qaldırıcı qüvvəsi elə tənzimlənir ki, dayaqlar daim yarı 
suya dalmış vəziyyətində olsun. Belə şəraitdə buruq qurğuları 
və başqa avadanlıqlar yerləşən platforma daha çox dəyanətli 
vəziyyətdə olur. 
Dəniz mədənlərində əsaslı xərclərin böyük hissəsi neft və qazın 
nəql edilməsi probleminə sərf olunur. 
Şelf sahələrində neft və qaz yataqlarının işlənməsi, neft və qaz 
istehsalının səmərəli sürətləndirilməsi, layların verim qabiliyyətinin 
yüksəldilməsi işlərinə aid texniki-texnoloji xüsusiyyətləri nəzərdə 
tutan avadanlıq və texnologiyanın yaradılması əsas şərtlərdəndir.