O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

Kirish: 
axborot, 
materiallar, 
talablar, ishlash 
tartibi va 
hakazolar 
Holat: 
Ishlab chiqarish 
jarayoni, 
agregatlar ish 
tartibi o‘zgarishi 
va hakazolar 
Chiqish: 
mahsulot, 
xizmatlar, 
chiqindilar, ishlash 
tartibining 
o‘zgarishi va 
hakazolar 

---

33 

Qonunchilik; 

Iqtisodiy holat; 

Tashishga talablar va 
boshqalar 
texnika bazasi; 

Xodimlar; 

TXK 
va 
ta`mirlash 
tizimi; 

Texnik holati; 

Ishlab 
chiqarish 
jarayonlari 
va 
boshqalar 

Foyda; 

Transport bozoridagi 
o‘rnining 
qisqarishi 
yoki kengayishi va 
boshqalar 
Avtosrevis korxonasi (ASK) 

Xizmatlarga ehtiyoj; 

Raqobat muhiti; 

Iqtisodiy holat; 

Qonunchilik 
va 
boshqalar 

Xizmat 
ko‘rsatish 
qobiliyati 
va 
samaradorligi; 

Ixtisoslashish;

Xodimlar; 

Jihozlar; 

Narxlar; 

Ishlab 
chiqarish 
jarayonlari 
va 
boshqalar 

Ko‘rsatiladigan 
xizmatlar hajmi; 

Foyda; 

Xizmatlar bozoridagi 
o‘rnining 
qisqarishi 
yoki kengayishi va 
boshqalar 
Uzatmalar qutisi
Birlamchi 
valning 
burovchi 
momenti 
aylanishlari soni M
br 1
; n
1 

Uzatishlar soni; 

Uzatmalar soni;

M
br 
va n o‘zgarishi. 
Ikkilamchi 
valning 
burovchi 
momenti 
aylanishlari soni M
br 2
; n
2
Elementlar quyidagi asosiy talablarni qondirgan taqdirdagina ayni tizimga 
taaluqli deb hisoblanadi: 
a) ular bir-birini o‘zaro to‘ldiradi, ya‘ni tizim har qanday elementsiz qo‘yilgan 
vazifalarni samarali bajara olmaydi; 
b) tizim miqyosida elementlar (tagtizimlar) barqaror tashkiliy, resursli va 
ierarxiyali
2
aloqalarga ega; 
2
Boshqaruv ierarxiyasi (grek. hierarchia – muqaddas hokimiyat) – murakkab tizimlarni, birinch navbatda iqtisodiy 
ob`yektlarni boshqarish tizimlarini tashkil qilish, qurish usuli. Bunda tizimning qismlari (elementlari) darajalar bo‘yicha 
taqsimlanadi va butun tizim ko‘p darajali, ko‘p bosqichli shu bilan birgalikda yaxlitlilik xususiyatiga ega bo‘ladi [38, 
119 b]. 

---

34 
B) muhimi umumiy maqsadga ega, ya‘ni har bir element tizimning maqsadiga 
etishishi uchun ishlashi va o‘zining hissasini (ma‘lum miqdor bilan o‘lchanuvchi) 
berishi zarur. 
Tizimning maqsadi
uning ma‘lum tadbirlar yordamida erishiladigan va qabul 
qilingan qarorlar natijasi hisoblangan kelgusi bo‘lajak holati hisoblanadi. 
Qaror
- tizimning holatini o‘zgartiruvchi ko‘plab muqobil variantlardan bitta 
yoki bir nechtasini belgilangan mezonlar asosida tanlashdir.
Qabul qilingan qarorga asoslanib istalgan tizimni boshqarish amalga oshiriladi. 
Masalan, agar asosiy maqsad tashuv jarayonlarida yonilg‘i xarajatlarni qisqartrish 
bo‘lsa, bunda unga quyidagi bir nechta usullar yordamida erishish mumkin bo‘ladi:

ta`minlash va o‘t oldirish tizimlariga TXK va ta`mirlashni yaxshilash; 

haydovchilar va tamirlovchi ishchilarni yonilg‘ini tejashga qiziqtirish 
(manfaatdorligini oshirish); 

ma‘qbul harakat marshrutini tanlash; 

tejamkor avtomobillarni sotib olish va x.k. 
Qaror qabul qilish paytida mezon sifatida 
maqsad funksiyasi
tushunchasidan 
foydalaniladi.
Maqsad funksiyasi
(
U
) qo‘yilgan maqsadlarga erishish darajasi va tizimning 
holatiga tasir qiluvchi omillar orasidagi miqdoriy aloqalarni o‘rnatadi: 
)
C
,...
C
,
C
,
C
(
f
U
n
3
2
1

,
(1.1) 
bu erda 
S
i
- maqsad funksiyasiga ta‘sir qiluvchi omillar. 
Maqsad funksiyasining aniq qiymati ayni tizimning samaradorlik ko‘rsatkichi 
bo‘lishi mumkin. 
Maqsad funksiyasining ekstremal qiymati optimal boshqaruvga mos keladi. 
Maqsad funksiyasini optimallikka tadqiq qilish bo‘yicha misol sifatida TXK ning 
optimal davriyligini texnik–iqtisodiy uslub bilan aniqlash hisoblanib, u texnik 
ekspluatatsiyaning nazariy asoslarida qarab chiqiladi. Bunda uzel, mexanizmga TXK 
va uni ta`mirlash uchun solishtirma xarajatlar summasi maqsad funksiyasi sifatida 
tanlab olinadi, qaysiki ular TXK davriyligi o‘zgarishi paytida o‘zgaradi (1.2-rasm). 

---

35 
II
I
C
C
C
U




, 
(1.2) 
bu erda 
S
I
 
– TXK ga solishtirma xarajatlar; 
C
II
 
– ta`mirlashga solishtirma xarajatlar. 
Xarajatlar summasining minimumi TXK ning optimal davriyligi (
l
0
)ga mos 
keladi: 
U
0
 = (C
Σ
)
min
, 
bunda 
l=l
o
.
 
S
I
 
va 
C
II
 
lar maqsad funksiyasiga ta‘sir qiluvchi omillar. 
Demak boshqaruvning eng muhim tamoyillaridan biri, maqsadni miqdoriy 
jihatdan aniq belgilab olish hisoblanadi. 
Tizimlarning maqsadlari 
maqsad ko‟rsatgichlari (MK)