O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

 

---

289 
 
6.9-rasm. Shtrixli kodlashdan foydalanib ATKda ehtiyot qismlarning harakatini 
hisobga olish sxemasi. 
 
Bunda har bir buyumga yagona kod beriladi. Bu kod shtrixli yorliq ko‘rinishida 
yoziladi va detalga (stellajga yoki o‘ramga) yopishtirib qo‘yiladi. Ehtiyot qismlarni 
identifikatsiyalash uchun detalning katalog raqamidan yoki majmua (ombor) 
raqamidan foydalanish mumkin. Detallarning katalog raqami, odatda, 11...18 xonali, 
majmua raqami 5-6 xonali bo‘ladi. Agar tizim korxona miqyosidan tashqariga 
chiqmasa, qisqa kod (majmua kodi) dan foydalanish kerak. Butun tarmoq miqyosida 
(ATK, avtozavodlar, avtomobillarga TXK stansiyalari, ehtiyot qism do‘konlari va 
hakazo) qo‘llansa, shtrixli identifikatsiya hammasi uchun yagona bo‘lishi kerak, 
demak, katalog raqamidan foydalaniladi. 
ATK ga kelib tushayotgan materiallarni skaner yordamida rasmiylashtirishda 
kompyuterga ularning kodlari va miqdori kiradi. Ehtiyot qismlar harakatini hisobga 
oluvchi tizim bu axborotni qabul qilib, tegishli elektron kartotekalarga yozadi va 
(zarurat bo‘lsa) kirim hujjatini shakllantiradi. Agar kelib tushgan detallarda (yoki 

---

290 
ombor stellajlarida) shtrixli kod bo‘lmasa, u maxsus dastur bo‘yicha shakllantiriladi, 
qog‘ozga chiqariladi va detal (yoki o‘ram) ga yopishtirib qo‘yiladi. 
Ob‘ektlarni shtrixli identifikatsiyalashda 1994 yildan (birinchi marta 
Yaponiyada) boshlab yangicha ikki o‘lchamli yoki matritsali shtrix-kod tobora keng 
qo‘llanilmoqda. Asosan «QR» kod deb ataluvchi ushbu identifikatsiyalash vositasi 
ingliz tilida «Quick Response», ya`ni o‘zbek tiliga tarjima qilinganda, ―‖ ma`nosini 
anglatadi. Bunday kodning asosiy g‘oyasi katta hajmdagi shifrlangan axborotni tez 
aniqlash hisoblanadi va buning uchun nafaqat maxsus skanerdan, balki fotokamera 
bilan tezkor javob jihozlangan, sodda dasturiy ta`minotga ega istalgan qurilmadan 
ham foydalansa bo‘ladi (6.10-rasm). 
6.10-rasm. Tezkor javob kodi sxemasi 
QR-kodi 4296 belgilarni, 7089 raqamlarni, 1817 ierogliflarni va ikkilangan 
shakldagi 2953 bayt axborotni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, kodning tasviri 30% 
gacha shikastlanganda ham, unda yashiringan ma`lumotlarni to‘liq tiklash imkoni 
mavjud. 
Ehtiyot qismlarni berishda ombor xodimi oluvchining, berayotgan detallarining 
shtrixli kodini o‘qiydi va miqdorini ko‘rsatadi. Bu ma‘lumot skaner orqali ehtiyot 
qismlarni hisobga oluvchi tizimga tushadi, tegishli kartotekalarga tuzatish kiritiladi 
(zarurat bo‘lganda) sarf-xarajat hujjatlari shakllantiriladi. Ehtiyot qismlarni hisobga 
olish tizimida amaliy dasturlar bloki bo‘ladi, ular yordamida ehtiyot qismlar sarfini 
tahlil qilib, tegishli hisobot hujjatlarini shakllantirish mumkin. 

---

291 
Keyingi yillarda tezkor axborotlar yordamida avtomobillarni ekspluatatsiya 
qilishni avtomatlashtirishga qiziqish kuchaydi. Shunday misollardan birini – shtrixli 
va radioto‘lqinli kodlash yordamida shinalar resursini boshqarish masalasini ko‘rib 
chiqamiz (6.11-rasm). 
Shinalar shtrix kodli yorliqlar yordamida yoki mikrosxemali retranslyatorlar 
yordamida identifikatsiyalanadi. Yorliqlar shinaning yon tomoniga rezina elim bilan 
yopishtiriladi, shtrixli kodlar esa, cho‘zilish va ishqalanishda o‘chib ketmaydigan 
maxsus siyoh bilan qo‘yiladi. Shtrixli kodlar skaner yordamida o‘qiladi. 
Radioto‘lqinli mikrosxema shinaning ichki yon tomoniga mahkamlanib, uning 
joylanishi shinaning tashqi tomonidan belgilanadi. Mikrosxemaning tok manbai yo‘q, 
unga maxsus skaner 15...20 sm yaqinlashtirilganda, uyg‘onadi. Shunda mikrosxema 
shinaning raqamini o‘n xonali identifikatlashgan raqam ko‘rinishida uzatadi. Bu 
raqamni skaner eslab qoladi [15, 394 b]. 
6.11-rasm. Ob‘ektlarni avtomatik identifikatsiyalash vositalari yordamida shinalar 
resursini boshqarishning avtomatlashtirish sxemasi. 
Avtomatlashtirilgan tizimdan foydalanganda mexanik, skaner yordamida 
avtomobil nomerini, shina nomerini o‘qiydi, ularning har biri bo‘yicha skanerning 
xotirasiga protektor naqshining chuqurligi yoziladi. Bu axborot skanerda kun bo‘yi 
saqlanadi, keyin statsionar kompyuterga o‘tkazilib, keyingi hisoblash ishlarida 
qo‘llanadi. Kompyuter shinalarning eyilishini protektor naqshi bo‘yicha, avtomobillar 
bo‘yicha, ish yo‘nalishlari va hakazo belgilar bo‘yicha tahlil qiladi. Bu, shinalar 
eyilish jadalligidagi og‘ishlarga tezkorlik bilan chora ko‘rish, eyilishdan ko‘riladigan 
xarajatlarni bashorat qilish, shina ishlab chiqaradigan va ta`mirlaydigan firmalar 
ishini baholash imkonini beradi.

---

292 
Axborot tizimining samaradorligi uning tuzilmasiga (avtomatlashtirilgan ish 
o‘rinlarining soni va tarkibi, hal qilinadigan masalalar ro‘yxati, foydalaniladigan 
texnika vositalari va hakazo) bog‘liq, uni qo‘llash nafaqat xodimlar ishining 
samaradorligiga, balki ishlab chiqarishning o‘ziga ijobiy ta‘sir etadi (6.12-rasm). 
6.12-rasm. Axborot tizimlarini qo‘llaganda korxona ishi samaradorligi oshishi 
omillari 
EHM lardan foydalanganda xodimlar qo‘l kuchi bilan qayta ishlaydigan 
axborot hajmi 60 foizga kamayadi, qayta ishlar tezligi va tezkorligi yuz, xatto ming 
marta ortadi, xatolar keskin kamayadi. Biroq, asosiy samaradorlik (55...60%), asosiy 

---

293 
ishlab chiqarishni boshqarish masalalariga to‘g‘ri keladi. Bunga qabul qilinayotgan 
qarorlarning tezkorligi, ishlar bajarilishini nazorat etish, bekor turib qolishlarning 
pasayishi, ehtiyot qism, yonilg‘i, shina, materiallar qisqarishi sabab bo‘ladi.