O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

- talabning dispetcherlik tavsifi - 
mavjud ishlarni bajarish jarayonini 
rejalashtirilgan vaqti bilan birgalikda ko‘rsatish demakdir; 
- talabning texnologik tavsifi -
 
dispetcherlik tavsifi talablarida mavjud ishlarni 
bajarish jarayoni aniq texnologik ketma-ketlikda, qaysi postlar va mintaqalarga 
bajarilishi zarurligini ko‘rsatadi. 
Masalan, 
dispetcherlik talablari bo‘yicha 
payvandlash va bo‘yash ishlarini bajarish talab qilinsa, texnologik tavsif bu ishlarni 
ixtisoslashgan postlarda qat‘iyan belgilangan ketma-ketlikda bajarishni, ya‘ni oldin 
payvandlash keyin esa bo‘yashni ko‘zda tutadi. 
Tavsiflarni shakllantirish, belgilangan algoritmga mos holda amalga oshiriladi. 
Unga ko‘ra boshqaruv markazining tezkor boshqarish bo‘limidagi texnik-operator, 
avtomobil haydovchidan nosozlikning tashqi belgilari yozilgan ta`mirlash varaqasini 
qabul qiladi, ma‘lumotlar to‘g‘ri yozilganmi-yo‘qmi, tekshiradi, lozim bo‘lsa, 
tuzatishlar kiritadi. Bunda quyidagi hujjatlardan foydalanib, ma‘lumot shifrlanadi. 
1. «Ekspluatatsiya sikli» shifratori:
birinchi mukammal ta`mirlashgacha - 1, 
keyin - 2. 
2. Talabnomada ko‟rsatiladigan nosozliklar tashqi ko‟rinishining amaldagi 
nosozliklarga va ularni bartaraf etish uchun ta`mirlash - rostlash amallariga mosligi 
klassifikatori.
Bunda quyidagilar beriladi: 

---

277 

avtomobilning agregatlari va tizimlari bo‘yicha nosozliklarning tashqi ko‘rinish 
turlari; 

har bir tashqi ko‘rinishga to‘g‘ri keladigan ehtimoliy nosozliklar (bir yoki bir 
nechta); 

nosozliklarni yo‘qotish bo‘yicha ta`mirlash-rostlash amallari; 

ta`mirlash va rostlash amallarining shifrlari; 

amallarni bajarish me‘yoriy ish hajmi, ishchi-minutlarda; 

mazkur nosozlikni tashxislash imkoniyatlari va tashxislash parametrlarning 
me‘yoriy qiymatlari haqida qo‘shimcha ma‘lumotlar. 
Ta`mirlash va rostlash amallarining qiyinlik darajasi ATK sharoitlarida harakat 
tarkibiga TXK va uni ta`mirlash bo‘yicha namunaviy vaqt sarflaridan olinadi. 
Odatda, bunday me‘yorlarga 1 - 2 yilda bir marta tuzatish kiritiladi. 
Ta`mirlash va rostlash amallarining shifrlari to‘rt xonali raqamlardan iborat. 
Dastlabki ikki raqam agregatlarni, keyingi ikkitasi amallarning o‘zini anglatadi. 
Agar ta`mirlash varaqasida ko‘rsatilgan nosozlikning tashqi ko‘rinishi aniq 
bo‘lmasa, ya‘ni unga bir qancha nosozliklar to‘g‘ri kelishi mumkin bo‘lsa, bu 
avtomobilni tashxislashga yoki ekspertga yo‘llash orqali masalasini hal qilish kerak. 
Ekspert sifatida ATK ning eng tajribali mutaxassislari jalb qilinadi. Zaruriy 
ta`mirlash va rostlash amallari aniqlanib, ta`mirlash varaqasiga yozilgach, texnik-
operator bu amallarni mavjud ixtisoslashgan postlarga yoki xizmat ko‘rsatish 
joylariga mosligini aniqlaydi va ta`mirlash varaqasiga shifrlarini yozib qo‘yadi. 
Keyin operator ushbu avtomobil postlardan o‘tish ketma-ketligini belgilab, har bir 
postda bajariladigan ishlarning reja vaqtini aniqlaydi; bu ma‘lumotlarni ta`mirlash 
varaqasiga yozadi, so‘ngra boshqaruv markazining idora etuvchi muhandisiga 
uzatadi; u harakat tarkibini ta`mirlash ketma-ketligini belgilovchi jadval ishlab 
chiqadi. 
TXK va JT jarayonlarini tezkor rejalashtirish masalasi avtomobillarni, umumiy 
navbat bilan, ixtisoslashgan postlarga qo‘yish grafigini tuzishdan, tezkor boshqarish 
masalasi esa - ushbu rejani bajarish va me‘yorlar talab qilganidek, zaruriy 

---

278 
talabnomalar miqdorini, mehnat va moddiy resurslarni kam sarflagan holda, 
bajarishdan iborat. 
Tezkor rejalash mezoni sifatida rejadagi vaqt ichida ta`mirlangan avtomobillar 
soni olinadi. 
Ta`mirlashning tezkor rejasini tuzish masalasi, rejalashtirilayotgan muddat 
uchun qabul qilingan talabnomalar ichida iloji boricha ko‘proq avtomobillarni 
ta`mirlab, chiqarib yuborish imkonini beradigan jadval (ishlarni bajarish ketma-
ketligi grafigi) tuzishdan iborat. 
Qaralayotgan masalani echish uchun rejalashtirilayotgan davr boshida har bir 
uchastkadagi bo‘sh va band turgan postlar haqida axborot, ta`mirtalab avtomobillar 
ro‘yxati va ular uchun yozilgan dispetcherlik va texnologik tavsifnomalar 
boshlang‘ich ma‘lumot bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, dastlabki xizmat ko‘rsatish 
quyidagi talabnomalar uchun tayinlanadi: 
a) umumiy xizmat ko‘rsatish vaqti eng kam bo‘lgan; 
b) ayrim bir uchastkada xizmat ko‘rsatish vaqti eng kam bo‘lgan; 
B) kimgadir (yoki nimagadir) zarur bo‘lgan harakatlanuvchi vosita bo‘yicha. 
TXK va ta`mirlash bo‘yicha tuzib chiqilgan tezkor rejalarni boshqaruv 
markazining tezkor boshqarish bo‘limi amalga oshirish uchun qabul qilib oladi. 
Tezkor boshqarish bo‘limi xodimlari quyidagi vazifalarni bajaradi: 

avtomobillar tayinlangan postlarga belgilangan vaqtda qo‘yilishini tashkil 
etadi; 

har bir avtomobil bo‘yicha bajarilishi lozim bo‘lgan ta`mirlash-rostlash 
amallari haqidagi ma‘lumotlarni ishchi postlarga yetkazadi; 

ishlarning bajarilish vaqtini nazorat qiladi; 

ishlab chiqarishni tayyorlash majmuasining dispetcherlik punkti orqali har bir 
ishchi postiga kerakli ehtiyot qismlarni o‘z vaqtida etkazib berilishini tashkil etadi.
Tezkor 
boshqarish 
bo‘limining 
xodimlari 
ta`mirlash 
uchastkalarining 
dispetcherlik punktlari va ATK ning muhandis-texnika xizmati bo‘limi xodimlari 
bilan ham doim muloqotda bo‘ladi.
 

---

279 
Texnik xizmat xodimlari bir-biri bilan bog‘langan masalalar majmuasini hal 
qiladilar (6.6-rasm). Xodimlarning ishi natijalari ma‘lum hujjatlarda qayd etiladi. 
Axborotlar darajasida korxonaning hamma bo‘linmalari bir-biri bilan o‘zaro ta‘sirda 
bo‘ladi.
6.6-rasm. ATK xodimlari hal qiladigan namunaviy masalalar ro‘yxati 
ATK texnik xizmatining hujjatlar aylanmasi 120 dan ortiq hujjatdan iborat. 
Bundan 21 foizini birlamchi hujjatlar tashkil qiladi (texnik pasportlar, yo‘l varaqalari, 
ta`mirlash varaqalari, ehtiyot qismlar uchun talabnomalar va shu kabilar). Me‘yoriy 
va ma‘lumotnoma axborotlari hujjatlarining ulushi 6% (yo‘nalishlar va ish rejimlari, 
yonilg‘i sarfi me‘yorlari, shinalar resursi, TXKlar davriyligi va qiyinligi va hakazo) 
ATKda, bir oy davomida qayta ishlanadigan axborot hajmi, bir avtomobil 
hisobiga taxminan 50 Kbayt. 
Bu hajmda me‘yoriy va ma‘lumotnoma axborotlarining ulushi 3%, qayta 
ishlanadigan axborot hajmining yarmidan ortig‘i (55%) birlamchi hujjatlarda, 
ikkilamchi hujjatlarda-taxminan 42%.

---

280 
Birlamchi hujjatlar bilan bir nechta bo‘linma shug‘ullanadi. Masalan, ehtiyot 
qismlar uchun talabnoma qo‘yidagi yo‘llardan o‘tadi: avtosaf - bosh muandis – 
ombor - buxgalteriya. Bunda, har bir bo‘linma hujjatga o‘z ma‘lumotini qo‘shadi, 
lekin bir-birini takrorlamaydi.
Ikkilamchi hujjatlar birlamchilardagi axborotni to‘la yo qisman takrorlaydi. 
Masalan, ehtiyot qism berilayotganda ombordagi kartotekaga talabnomadagi 
ma‘lumot ko‘chiriladi, ehtiyot qismni qabul qilishda esa – 
(
yukga qo‘shib 
yuboriladigan qo‘shimcha xarajatlar haqidagi hujjat (nakladnoy) dan axborot 
ko‘chiriladi.
Yo‘l varaqalarini qayta ishlashda ko‘plab umumlashma (svodka)lar, 
ma‘lumotnomalar, hisobotlar shakllanadi, bunda, varaqalardagi ma‘lumotlar 
saralanadi va boshqa hujjatlarga ko‘chiriladi (avtomobillarning markasi, muayyan 
avtomobillar, avtokolonnalar, haydovchilar va b. bo‘yicha). Hujjatlar aylanmasining 
tahlili ko‘rsatishicha, ikkilamchi hujjatlarning 77 foizi mazmuni takrorlangan 
axborotdan iborat, ularning 23 foizi birlamchi hujjatlarni qisman takrorlaydi. Bular 
boshqarish tizimini avtomatlashtirishni taqozo etadi. 
ATK da axborot tizimini yaratishdan oldin birinchi navbatda hujjatlar 
aylanmasini takomillashtirish va soddalashtirish kerak. EHMga kiritilishi lozim 
bo‘lgan me‘yoriy va ma‘lumotnoma axborotlari va birlamchi hujjatlarning eng kam 
turlarini saqlab qolish kerak; ikkilamchi hujjatlarni saqlash, qidirish, uzatish va 
shakllantirish jarayonlarini to‘liq avtomatlashtirish kerak, shunda xodimlar qo‘lda 
bajariladigan ishlardan xalos bo‘ladilar. 
Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishni axborotlashtirishda zamonaviy 
axborot tizimlariga xos umumiy qoidalarga suyanish kerak.
Har qanday axborot tizimining asosi – ma‘lumotlar bazasi (MB). Xodimlar bu 
bazaga amaliy dasturlar paketi (ADP) yoki avtomatlashtirilgan ish o‘rinlari (AIO‘) 
orqali kiradilar. AIO‘ – xodimning ish o‘rniga joylashgan texnika va dasturlar 
majmuasi bo‘lib, avtomatlashtirilgan dialog rejimida boshqaruv vazifalaridan 
ayrimlarini bajarish imkonini beradi. AIO‘larni shartli ravishda MBga ma‘lumot 

---

281 
kirituvchi va MBdan ma‘lumot chiqarib beruvchi toifalarga ajratish mumkin. 
Ma‘lumotlar kiritilishi qo‘yidagicha kechadi:
1)
birlamchi hujjatlardan (texnik pasport, yo‘l varaqasi va b.); 
2)
ATK xodimlaridan (ta`mir uchun buyurtma, ehtiyot qismlarni olish uchun 
talabnoma va hakazo); 
3)
ob‘ektlarni avtomatik identifikatsiyalash vositalaridan (magnitli, shtrixli, 
radiochastotali va hakazo). 
Agar 
birlamchi 
hujjat 
tashqaridagi 
korxonalarda 
vujudga 
kelsa 
(masalan,avtomobilning texnik pasporti), ma‘lumotlar kompyuterga tayyor hujjatdan 
kiritiladi. Agar hujjat ATK ning o‘zida vujudga kelsa (masalan: ta`mirlash varaqasi), 
uni qo‘l kuchi bilan shakllantirishga zarurat yo‘q. Nosozlikning xususiyati haqidagi 
ma‘lumotlar kompyuterga xodimning so‘zi bilan kiritilishi mumkin (masalan, 
haydovchi), hujjat esa (zarurat bo‘lsa) avtomatik tarzda shakllanadi va qog‘ozga 
chiqariladi. Agar axborotning mutlaq xaqqoniyligi talab etilsa, ma‘lumotlarni xodim 
orqali emas, qandaydir avtomatik usul bilan kompyuterga kiritishning texnik iloji bor. 
Bunda ob‘ektlarni avtomatik identifikatsiyalash vositalari ishga tushadi. Bunday 
paytda, hatto birlamchi hujjatga ham ehtiyoj qolmaydi, tizim avtomatik tarzda 
ma‘lumotlar tayyorlaydi (masalan, yo‘lga varaqasiz chiqqan haydovchilar haqida 
ma‘lumotlar). Tabiiyki, axborot tizimlarini yaratishda ikkinchi yo uchinchi yo‘lni 
tanlash kerak.
Axborotni MB dan olish ikki usulda kechadi:
1)
korxona bo‘linmalarining faoliyati haqidagi hisobot (chiqariladigan) 
qog‘ozlarini shakllantirish va monitor ekraniga yoki qog‘ozga chiqarish; 
2)
ekspert tizimi yordamida boshqaruvchi qarorlarni olish.
Hisobot (chiqariladigan) qog‘ozlarni shakllantirish, bu eng engil, an‘anaviy yo‘l, 
biroq xodimlar etarlicha bilim va tajribaga ega bo‘lishi kerak. Bu – ikkilamchi 
hujjatlarni tahlil qilib, to‘g‘ri qarorlar qabul qilish uchun kerak. Ekspert tizimlaridan 
foydalanish – dasturlar yaratish masalasida eng murakkab yo‘l, biroq qabul 
qilinadigan qarorlarning ilmiy dalillanishi va optimalligi nuqtai nazaridan eng 
samarali yo‘l.

---

282 
ATK da axborot tizimini yaratishda qo‘yidagilar tavsiya etiladi: 
- ATK bo‘linmalari o‘rtasida axborot almashinuvi mahalliy kompyuterlar 
tarmog‘i orqali; 
- korxonaning barcha tuzilmasi va hujjatlar aylanmasini qayta ko‘rib chiqish, 
ya‘ni birlamchi hujjatlarni iloji boricha kamaytirib, EHM da shakllantirish, 
ikkilamchi va oraliq tashuvchilarni bekor qilish; 
- me‘yoriy va ma‘lumotnoma axborotlarini joriy ma‘lumotlardan ajratib olib, 
magnit tashuvchilarda saqlash; 
- korxonaning hamma bo‘linmalarida yagona me‘yoriy va ma‘lumotnoma 
axborotlaridan foydalanish; 
- EHM ga birlamchi axborotni bir marta kiritib, xato ketish ehtimolligini nazorat 
etish; 
- ATK bo‘linmalari o‘rtasida axborot almashinuvlarini kamaytirish maqsadida 
masalalarni qayta taqsimlash; 
- hamma axborot tizimchalari real vaqt rejimida ishlashi; 
- tizimni yaratishda ma‘lum bosqichlarga rioya qilish.