O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Rivojlanish jarayoni
ham ikki turda bo’ladi. Birinchi turdagi rivojlanish bo’yicha, jismda har qanday sifatiy 
o’zgarish ro’y berishiga qaramasdan, uni tashkil etgan materiyaning sifatiy tuzilish darajasi o’zgarmasdan qolaveradi. 
Masalan, notirik tabiatga mansub bo’lgan Quyoshdagi ravojlanishni olib qaraylik. Olimlarning taxminlariga ko’ra, 
hozir sirtida 6 ming, ichida esa bir necha mln. darajali haroratga ega bo’lgan Quyosh borib-borib soviydi va qizil 
gigantga aylanadi, ya’ni Quyoshning markazidagi termoyadro energiyasi so’ngach, ichki zichligi pasayadi va 
markazdagi tortishish quvvati susayadi. Oqibatda Quyosh shisha boshlaydi va Er orbitasini ham o’z ichiga olgan ulkan 
qizil yulduz vujudga keladi, u asta-sekin sovib, qizil karlikka, so’ngra esa «qora karlikka», keyin bo’lsa neytron 
yulduzga aylanadi. Bunday o’zgarishlar natijasida borliqning tashkiliy struktura darajasi o’zgarmaydi, ya’ni jonsiz 
tabiat shaklidagi darajasi saqlanadi. 
Jonli tabiatning vujudga kelishi, o’simliklar va hayvonot olamining paydo bo’lishi, odamning shakllanishi, 
jamiyatning vujudga kelishi singari sifatiy o’zgarishlar esa, rivojlanishning ikkinchi turiga kiradi. 
Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir qancha boshqa shakllari ham o’rganiladi. 
Materalist bo’lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumlaganida, quyidagi mulohazalarga tayanib ish yuritadilar: 
1) harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib, ularning har biri materiyaning tashkiliy tuzilishi 
darajalarining muayyan bosqichida namoyon bo’ladi; 

---

2) materiyaning harakat shakllari bir-biri bilan genetik jihatidan, kelib chiqishi jahatdan ketma-ket bog’langan, 
ya’ni harakatning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllaridan kelib chiqqandir; 
3) harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo 
harakatning yuqori shakli o’zidan quyi shakldagi harakatga mansub emasdir. Shu mulohazalarga tayangan holda, 
harakatning beshta shaklini ajratib olish mumkin. Ular — mexanik, fizik, ximiyaviy, biologik va ijtimoiy harakatlardir. 
Falsafada harakat shakllarini turkumlashning bir qancha boshqa ko’rinishlari ham bor. Ayrim olimlar harakat 
shakllarini har bir fanning nomi bilan bog’lash kerak, deb hisoblashadi. Bunday qarashning xatoligi shundaki, 
fanlarning ko’pchiligi harakat shaklini emas, balki miqdoriy munosabatlar va holatlarni aks ettiradi. Masalan geodeziya 
yoki geometriya, trigonometriya yoki topografiya, chiziqli algebra qanday harakat shaklini o’rganadi? Kibernetika esa 
ham tabiatda, ham jamiyatda amal qiluvchi boshqarish jarayonlarini o’rganadi, ya’ni bu fan bitta emas, balki bir qancha 
harakat shakllarini qamrab oladi. 
Harakat shakllarini turlash bo’yicha quyidagi tabiiy-ilmiy kontseptsiya ham diqqatga sazovordir. Mazkur 
kontseptsiya bo’yicha harakat shakllari quyidagicha turlanadi: fizik harakat (elementar zarrachalar, maydon va 
atomlarning harakati), ximiyaviy harakat (atomlar va molekulalarning harakati) va bunda harakatning rivojlanishi ikki 
yo’nalishga ajraladi, 1) 
harakat rivojlanishining yuqori yo’nalishida biologik harakat shakllanadi; 2) 
harakat 
rivojlanishining quyi yo’nalishida esa geologik harakat shakllanadi, biologik harakatning taraqqiyoti ijtimoiy harakatga 
olib boradi. 
Yana bir boshqa kontseptsiyada esa harakat borliqning tashkiliy tuzilish darajalariga mos ravishda turlangan. Bu 
kontseptsiyada harakat shakllari uchta sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — elementar zarrachalar va maydon harakati, 
tirik tabiatda – hayotning namoyon bo’lishi, jamiyatda – odamning faoliyati.