O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

inson borlig’i
(insonning narsalar olamidagi borlig’i va odamning o’ziga xos bo’lgan insoniy borlig’i); 
- 
ma’naviy borliq
(individuallashgan va ob’ektivlashgan ma’naviy borliq); 
- 
sotsial borliq 
(ayrim odamning tarixiy jarayondagi borlig’i va jamiyat borlig’i), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi. 
Borliqning moddiy shakli materiya
o’ziga barcha jismlarni, hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini 
qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bo’lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni 
ham qamrab oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni axtarishning bir 
yo’nalishi moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo’li bo’lib, yuqorida qayd etganimizdek, 
substantsiyani aniqlash yo’lidir. Ikkinchi yo’l esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish 
elementlarini»- substratni axtarish yo’li. Uchinchi yo’l — hamma narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota 
moddani, ya’ni pramateriyani axtarish yo’li. Mana shu yo’l haqida maxsus to’xtab o’taylik. 
Olamning substantsiyasini axtarishning bu usuli go’yoki meva iste’mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini 
axtarib, dastlab daraxtga, so’ngra uning guliga, bargiga, ko’chatiga va urug’iga nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy 
olamning o’zagida dastlabki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya’ni ilk materiyani, azaliy materiyaning 
«bobokolonini», «pramateriyani» axtarish usulidir. 
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada materiya haqidagi tasavvurlarning 
maydonga kelishiga va rivojlanishiga sababchi bo’ldi. Materiya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga 
nisbatan ham, pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq bo’lgan tushunchadir. Materiya olamdagi barcha moddiy 
ob’ektlarni, butun ob’ektiv reallikni ifoda etuvchi eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi materiya 
faqat fikrning maxsuli va abstraktsiyasidir» deb yozishadi. Faylasuflar barcha moddiy ob’ektlarga xos xususiyatlarni 
umumiy tarzda ifodalash uchun qo’llaydigan tushuncha materiya deb ataladi. Demak, materiya moddiy ob’ektlarga xos 
eng umumiy tushuncha, falsafiy kategoriyadir. 
Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu ta’riflarda ko’proq sezgi a’zolarimizga 
bevosita ta’sir etishi mumkin bo’lgan reallik nazarda tutilgan. 
XX asrning o’rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi 
ilmiy yutuqlar kishilarning ob’ektiv olam hakidagi tasavvurlarini tubdan o’zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar 
sezgilarimizga bevosita ta’sir etishining imkoni bo’lmaydigan realliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi. 
Olamning klassik mexanika nuqtai nazaridan kelib chiqib, nisbatan kichik tezlikda harakatlanuvchi sistemalar 
haqidagi ilmiy manzarasi o’rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu esa materiya haqidagi tasavvurlarning 
yanada rivojlanishiga sharoit tug’dirdi. Bu o’zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta’rifga sezgilarimizga 
bevosita yoki bilvosita (ya’ni turli asboblar; qurilmalar vositasida) ta’sir etuvchi, degan qo’shimcha kiritishdi. Shunday 
qilib, bu ta’rif go’yo materiyaning moddaviy va nomoddaviy shakllarini, ya’ni modda va antimodda ko’rinishlarini 
qamrab oluvchi ta’rifga aylandi. 
Materialistlar materiyani ob’ektiv reallik, deb ta’riflashadi. Ob’ektiv reallik inson sezgilariga bog’liq bo’lmagan 
holda, undan tashqarida mavjud bo’lgan voqelikdir. Bu butun mavjudlikning sub’ektiv reallikdan tashqaridagi qismi 
hisoblanadi. Ob’ektiv reallikning mavjudligi qanday namoyon bo’ladi? Bu savolga javob topishda, borliqning ajralmas 
xususiyatlarini o’rganishga to’g’ri keladi. Har qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha «atribut» so’zi bilan ataladi.