O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Olam haqidagi diniy tasavvurlar
uning kelajagi, yaratilishi yoki o’tmishiga oid murakkab masalalarni, asosan, ilohiy 
qudratning hosilasi sifatida talqin etadi. Dinda olamni «bu dunyo» — o’tkinchi olam va «narigi dunyo» — abadiy olamga 
ajratib tushuntirishadi. Bu dunyodagi mashaqqatlari evaziga odam narigi dunyoda rohat-farog’atga muyassar bo’ladi, degan 
g’oyaga asoslaniladi. 
Fan olam to’g’risida
o’ziga xos fikr yuritadi. Unda olamga oid murakkab masalalarni amaliy tajribalardan kelib 
chiquvchi mantiqiy dalillar asosida isbotlashga uriniladi. Mavjud ilmiy mantiq doirasidan chetga chiquvchi hodisalar 
esa izohlanmaydi. Ayrim ajoyibot hodisalarining fan tadqiqot ob’ektiga kiritilmaganining sababi ana shunda. 
Falsafa olamni izohlashda fanning, dinning, san’at va adabiyotning, xullas, fan bilan birgalikda boshqa xilma-xil 
bilimlarga tayanib, umumlashgan xulosalar chiqaradi. Demak, falsafadagi olam tushunchasi kosmologiyadagi, dindagi 
va boshqa bilim sohalaridagi olam tushunchalariga nisbatan boyroq, sermazmunroq va kengroqdir. 
Olamning namoyon bo’lish shakllari
xilma xildir. Faqat moddiy jismlarnigina o’ziga qamrab oluvchi olamni 
moddiy olam deyishadi. Ayrim kishilar uni jismoniy, ya’ni fizik olam deb atashadi. Odamning ma’naviy, ruhiy dunyosini 
qamrab oluvchi olamni ma’naviy olam deyishadi. Aynan shu paytda biz bilan birgalikda mavjud bo’lgan olam aktual olam 
deyiladi. Kelajakda mavjud bo’lish imkoniyati bor va bo’lishi mumkin bo’lgan olam potentsial olam deyiladi. Masalan, 
sizning bugungi kundagi talabaligingiz aktual olamga mansub bo’lsa, kelajakda mutaxassis bo’lib etishishingiz esa 
potentsial olamga mansubdir. 

---

Olamning mavjudligi shubhasiz bo’lgan va barcha e’tirof etadigan qismi real olam deyiladi. Kelajakda mavjud 
bo’lishi ehtimoli bo’lgan olam virtual olam deb ataladi (virtual so’zi lotincha virtualis — ehtimoldagi degan ma’noni 
beradi). Aniq ma’lum bo’lgan olam konkret olam deyiladi, xayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi olam obrazi abstrakt olam 
deyiladi. 
Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma’lum bo’lgan, tan olingan hayoti real olamga mansub bo’lsa, uning 
xayoliy rejalari virtual olamga, uning o’zi va atrofidagilar konkret olamga, kelajakka yo’nalgan orzu-umidlari esa 
abstrakt olamga mansubdir. Odam o’z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potentsial olamining konkret reallikka 
aylanish ehtimolligi oshadi. 
Odam olamda boshqalardan ajralib, yakkayu yagona bo’lib emas, balki ijtimoiy hayot kechiradi va jamoa bo’lib 
yashaydi. Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi. Odamlar jamiyatdagi o’zaro munosabatlari, faoliyatlari, o’y-
xayollari, ideallari, maqsad va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi. Odamning jamiyatdagi 
boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy faoliyati, ularning har biriga xos bo’lgan takrorlanmas individual olamlariga 
bog’liqdir. Individual olam, ayni paytda tashqi olamni ham, ijtimoiy olamni ham aks ettiradi, o’zida ifodalaydi. Bular 
bir-birlari bilan chambarchas bog’liqdir. 
Xullas, olam haqidagi xilma-xil tasavvurlar mavjudlikning eng umumiy falsafiy tushunchasi shakllanishiga asos 
bo’lib keldi. Bunday tushuncha borliq haqidagi tushunchadir.