O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Substantsiya –
muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning xilma-xil ko’rinishlari ichki birligini ifoda 
etuvchi va ular orqali namoyon bo’luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta mohiyat — substantsiya yotadi, deb 
hisoblovchi ta’limotni monizm deb atashadi. Faylasuflar substantsiya sifatida biror jismni, hodisani, materiyani, g’oyani 
yoki ruhni olishgan. Substantsiya sifatida moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm tarafdorlari. 
G’oyani, ruhni oluvchilar esa – idealistik monizm tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, olamning asosida ham moddiy 
jism yoki materiya, ham g’oya yoki ruh yotadi deb hisoblovchi faylasuflar dualistlar (dualizm lotincha, dualis — 
ikkilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu, Moniy, R. Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning 
asosida ko’p substantsiyalar yotadi deb hisoblovchilarni esa plyuralizm (lotincha pluralis — ko’pchilik so’zidan olingan) 
tarafdorlari deb atashadi. 

---

Olamning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fanning uzoq o’tmishiga borib taqaladi. Masalan, 
Qadimgi Hindiston va Xitoyda, Misr va Bobilda, Qadimgi O’rta Osiyo va Yunonistonda ba’zi faylasuflar olamning 
asosida qandaydir modda yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba’zilari bu unsurni olov, boshqalari 
suv yoki havo, ayrimlari esa — tuproqdan iborat deb hisoblashgan. Ba’zi bir falsafiy ta’limotlarda esa, olamning 
asosida — olov, havo, suv va tuproq yotadi, barcha narsalar ana shu to’rtta unsurning birikishidan hosil bo’lgan, 
deyilgan. 
Olamning asosida yotuvchi substantsiyani axtarishning yana bir yo’li narsalarning tarkibidagi bo’linmas eng kichik 
unsurni, ya’ni narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum — asos ma’nosini anglatadi) ni 
axtarishdir. Bunday yo’nalishga mansub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, Qadimgi Yunon 
faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bo’linmas 
unsurlar atomlar yotadi, ular o’zlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb 
hisoblashgan. 
Olamni anglash to’g’risida turlicha, hatto bir-biriga qarama-qarshi qarashlar mavjud. Bunday qarashlar odamlarning 
olamga o’z o’lchovlari bilan qarashlari oqibatida paydo bo’ladi. Birov uchun olam yaxshi va yomon, oppoq va qora 
ranglardan tashkil topgan, boshqa ranglarning bo’lishini u tasavvuriga ham sig’dira olmasligi mumkin. Boshqalar esa, olamni 
xilma-xil rangda, qirralarda ko’radi. Ular oq bilan qora oralig’ida oqimtirroq yoki qoraroq ranglar ham bo’lishi mumkinligiga 
e’tibor qilishadi.