O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

 «ekzistentsial falsafa»
rivojlandi. Ekzistentsiya — tom ma’noda mavjud bo’lmoq 
demakdir. Ekzestentsializm nihoyatda xilma-xil yo’nalishdagi ta’limotlarni insonning ma’naviy dunyosi, inson taqdiri, 
erkinligi g’oyalari asosida umumlashtirdi. 
Bu muammolarning talqini, ayniqsa, ijodkor ziyolilar o’rtasida ommaviy tus oldi. Shuning uchun ekzistentsial 
falsafa bu davrda eng keng tarqalgan oqim bo’lib qoldi. 
Ekzistentsializm vakillari asosan ikki yo’nalishga bo’linadilar. Biri — dunyoviy (Xaydeger, Sartr, Kamyu) va ikkinchisi diniy 
(Yaspers, Marsel) bo’lib bunday bo’linish nisbiydir. 
Xaydeger, Sartr, Kamyularning ta’limotiga ko’ra, inson o’zining yaratish jarayonini o’zi erkin amalga oshiradi. 
Insoniyat oldida ulkan imkoniyatlar mavjud bo’lib, ulardan qaysi birini tanlashda u erkindir. Demak, inson o’z 
mohiyatini o’zi erkin belgilaydi, uning kim bo’lib etishishi faqat uning o’ziga bog’liq. Shu ma’noda, inson doimo 
rivojlanib boradigan, tugallanmagan loyihaga o’xshatiladi. Erkinlik insonning o’zi tomonidan yaratiladigan ichki ruhiy 
holati tarzida talqin etiladi. Insonga berilgan imkoniyatlarni tanlash nihoyatda mas’uliyatlidir, chunki bunda inson o’zi, 
boshqalarni hamda uni o’rab turgan olamni ham qayta yaratadi. 
Diniy ekzistentsializm vakillari Yaspers va Marsel fikricha, inson o’z erkin faoliyati davomida xudoga qarab unga 
etishish uchun, kamolot tomon harakat qiladi. Haqiqiy erkinlik insonga tahlikali onlarda, tashvishda, yolg’izlikda 
namoyon bo’ladi. «ahlika, mas’uliyat sof erkinlikning o’zidir, faqat shunday sharoitda inson o’zini to’laligicha 
anglaydi. Hayot va o’lim, qo’rqinch, dahshat tushunchalari bu ta’limotning markaziy tushunchalaridir. 
Ekzistentsialistlar fikricha, olam ma’nosiz va uni bilib bo’lmasligi abadiy, inson umri o’tkinchi bo’lganligi uchun ham 
dahshatlidir. 
Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi 
pragmatizm
AQShda keng tarqalgan. Umuman olganda, «pragmatizm» 
foydali faoliyatga undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo’llari va usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. 
Bunda «foyda» tushunchasi «tajriba», «haqiqat» tushunchalari bilan aynanlashtiriladi. 
Pragmatizm ta’limotining yirik namoyandalari Ch. Pirs, U. Djems, J. Dyui va boshqalardir. Ularning ta’limotida 
olamning o’zgaruvchanligi o’z ifodasini topgan. Ular tajribani turli tasodif va kutilmagan vaziyatlarni o’zida 
mujassamlashtirgan, ongimizdan tezkor qarorlarni qabul qilishni talab etuvchi hodisalar majmui sifatida ta’riflaydilar. 
Insonning xatosiz faoliyat ko’rsatishi uchun uning xatti-harakatlarini boshqarib turuvchi vosita — intellektdir. J. 
Dyui fikricha, intellekt insonni o’rab turgan olamdan nusxa oladi, hamda unga muhitga moslashishga yordam beradi. 
Pragmatizm falsafasining maqsadi insonga olamda o’z o’rnini topishga yordam berishdan iborat. Dyui tajriba 
natijasining «foydali» tomoniga e’tiborini qaratadi. Djems fikricha, haqiqat foydali bo’lgan narsa yoki hodisadir. 
Pragmatizm AQSh ijtimoiy-madaniy hayotining qadriyatlarini ifoda etib, u erdagi ishbilarmonlar, menedjerlar, 
siyosatchilar va davlat arboblari o’rtasida keng tarqalgan. Amerikaliklar bu ta’limotning nazariyotchilarini halqning 
dunyoqarashi o’zgarishida, hozirgi amerikacha hayot tamoyillarini keng ommaga singdirishda katta xizmat qilgan 
faylasuflar sifatida qadrlaydilar. Masalan, J. Dyuini «Amerikaning Arastusi» deya hurmat bilan tilga oladilar. 
Jamiyat taraqqiyotiga oid g’oyalar tahlili falsafada antik davrlardan, Suqrot va Aflotun zamonlaridan boshlab 
shakllana boshlagan. Bu g’oyalarning rivojida XVII-XVIII asrlarda yashagan italiyalik faylasuf Dj. Viko, XVIII asrda 
yashagan I.G. Gerder va ayniqsa, nemis falsafasining yirik namoyondasi Xegel katta hissa qo’shganlar. Jamiyat 
taraqqiyoti to’g’risidagi ta’limotlar orasida tadrijiy taraqqiyot va inqilobiy sakrashlar yo’lidan borishni ilgari 
suradigan ta’limotlar talaygina. Ko’pchilik tadrijiy yo’lni ma’qul ko’radi va biz yuqorida tilga olgan faylasuflarning 
aksariyati ana shunday qarash tarafdori. 

---

Afsuski, boshqacha qaraydigan ta’limotlar ham bor. Yangi davr falsafasida tarqalgan ana shunday oqimlardan biri