O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

o’z-o’zini inkor etish tamoyili
nihoyatda muhim. Bunda 
vorislik
– eskining 
inkori va yangilikning shakllanishi sifatida namoyon bo’ladi. Ana shu jarayonlarning doimiy takrorlanishi 
inkorni 
inkor qonuni
ning mohiyatini bildiradi. 

---

Mazkur qonunga muvofiq ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonida eskining yangi 
tomonidan inkor qilinishi ro’y beradi. Biroq, aksariyat hollarda, eskilik butunligicha inkor qilinmaydi, undagi ijobiy 
tomonlar saqlanib qoladi. 
Inkor
tushunchasi kundalik ongda «yo’q», so’zi bilan qo’shilib ketadi, inkor qilmoq — «yo’q» demakdir, biror narsani rad 
etmoqdir. Lekin dialektikada inkor kundalik ongda ishlatiladigan tushunchadan farq qiladi. Dialektikada inkor qilish to’g’ridan-
to’g’ri «yo’q» degani emas, ya’ni narsani mavjud emas, deb e’lon qilmoq yoki uni har qanday usul bilan yo’qotib tashlamoq 
emas. 
Inkorni dialektik tushunish
yangining eski bilan oddiy almashuvi bo’lmasdan, balki eskining bag’rida vujudga 
kelib, undan foydalanib, qaror topishini tan olishdir. Dialektik inkorning muhim ikki jihati mavjud: birinchisi, eskining 
o’rniga yangining kelishi tabiiy-tarixiy jarayon bo’lganligi uchun taraqqiyotning muhim sharti hisoblansa; ikkinchisi, u 
yangini eski bilan vorisiy bog’liq ekanligini ham ifodalaydi. 
Inkorni inkor qonunini tushunish uchun uni nega shunday deb atalishini izohlamoq lozim. Falsafaning bu 
ta’limotini ikki marta takrorlanuvchi inkorda ifodalanishi olamdagi narsa va hodisalarning doimiy ravishda o’zgarib, bir 
holatdan ikkinchi holatga o’tib borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. 
Bu qonunga ko’ra, har bir mavjud bo’lgan narsa va hodisa o’zigacha bo’lgan sifat va miqdor inkor etilishining 
mahsuli, shu bilan birga, ana shu narsa va hodisalarning o’zi ham sharoitning o’zgarishi, vaqtning o’tishi bilan inkor 
etilishga mahkumdir. Demak, har bir narsa va hodisaning o’zgarishi va rivojlanishi hamisha ikki va undan ko’proq 
inkor etishlar bilan amalga oshadi. Insoniyat tarixi – avlodlar almashinuvi tarixidir, deyilganida ham ana shunday hol 
nazarda tutiladi. 
Inkorni inkorning yana bir muhim belgisi shuki, taraqqiyotdagi davriylikning muayyan halqasida, ya’ni navbatdagi 
inkor bosqichida uning oldingi bosqichidagi ba’zi belgilar takrorlanadi. Masalan, don o’simlikdan yana donlarga 
aylanadi, keyinroq yana o’simlikka va hokazo. 
Inkorni inkorning amal qilishi tufayli taraqqiyot to’g’ri chiziq shaklida emas, doira shaklida bo’ladi, uning oxirgi 
nuqtasi boshlang’ich nuqtaga yaqinlashadi. Lekin bu yaqinlashuv uning oxirgi nuqta bilan tutashishi bo’lmasdan, balki 
yuqori bosqichda sodir bo’lishi sababli taraqqiyot spiral shaklga ega bo’ladi. Bu spiralning har bir yangi o’rami oldingi 
o’ramiga nisbatan yuqoriroq bosqichda yuzaga keladi. 
Dialektik inkor yangi bilan eski o’rtasidagi bog’lanishni butkul rad qiladi, deb tushunmaslik kerak. Yangi qanchalik 
ilg’or bo’lmasin, u yo’q joydan paydo bo’lmaydi, balki eskining qobig’ida asta-sekin shakllanadi. Shuning uchun ham 
ko’p hollarda eskidan yangiga o’tilayotganda eski butunlay tashlab yuborilmaydi, balki uning ijobiy tomonlari saqlanib 
qoladi va rivojlanish davom ettiriladi. Demak, yangi bilan eski o’rtasida vorislik mavjuddir. Inkorni inkor qonuni 
taraqqiyotda vorislik va qaytariluvchanlikning birligini tavsiflaydi. Dialektik inkorning muhim xususiyati ana shundan 
iborat. 
Inkorni inkor qonuni mustaqillik va bozor iqtisodiyoti jarayonida ro’y berayotgan hodisalar mohiyatini ilmiy 
anglashda katta ahamiyat kasb etadi. Yangi jamiyatni barpo etishga qaratilgan o’zgarishlar hamma narsani butunlay 
yo’q qilishni bildirmaydi. Aksincha, bu — xalqimiz taraqqiyoti jarayonida erishilgan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, 
ma’naviy yutuqlarni saqlab qolib, ularni yanada boyitib, rivojlantirishdan iboratdir. Mazkur jarayonning asosiy tamoyili 
Islom Karimovning yangisini qurmasdan, eskini buzmaslik lozimligi to’g’risidagi xulosasida yaqqol o’z asosini topgan.