O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Zaruriyat va tasodif. 
Ob’ektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi muhim falsafiy-metodologik 
ahamiyatga ega. Zaruriyat – narsa va hodisalarning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini ta’minlaydigan shart-
sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Tasodif esa – zaruriyatning namoyon bo’lish shaklidir. 
Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning mushtarakligini va samaradorligini ta’minlaydi. 
Shu nuqtai nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning makon va zamondagi strukturaviy tuzilishini tashkil 
qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. Shuningdek, zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida 
tushunish lozim. Zaruriyat narsa va hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyatdan kelib chiqadi hamda ob’ektiv 
sabablar tizimiga asoslanadi. Masalan, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, bozor iqtisodiyoti 
munosabatlariga o’tishi tarixiy obe’ktiv zaruriyatdir, uning «o’zbek modeli» asosida amalga oshirilishi zaruriyatning 
konkret namoyon bo’lishidir. Bunda tasodif «sub’ektivlashtirilgan» jarayon sifatida ko’zga tashlansa ham, ob’ektiv 
hodisadir. Chunki, O’zbekistonning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishining milliy xususiyatlari, 
bozor munosabatlariga o’tishning xarakterini belgilab beradi. 
Zaruriyatlar tabiiy-tarixiy rivojlanishning ob’ektiv qonuniyatlaridan kelib chiqib, doimiy o’zgarib turadi. Zaruriyatlarning 
tasodiflar tarzida namoyon bo’lishi, o’z navbatida, boshqa hodisalar uchun zaruriyat maqomiga ega bo’ladi. Bundan ko’rinib 
turibdiki, zaruriyat va tasodif o’rtasidagi bog’lanishlar sabab-oqibat munosabatlari xarakteriga mos keladi. 
Zaruriyat va tasodif, kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi, uni aniqlash va baholashga muayyan sub’ekt 
ehtiyojlari, manfaatlari nuqtai nazaridan yondashiladigan bo’lsa, muqobil qarashlar vujudga keladi. Masalan, sobiq 
Ittifoqning parchalanib, mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa deb 
baholanib, uning zaruriy, ob’ektiv qonuniy xarakteri inkor etilmoqda. Vaholanki, jamiyat taraqqiyotida hech qanday 
imperiyaning abadiy bo’lmasligini tarixiy tajribalar doimiy isbotlab kelgan. Demak, bunda biz zaruriyatni ko’rib 
turibmiz. 
Zaruriyat va tasodifning aloqadorligi, bog’lanishi shundaki, ular bir-birisiz mavjud bo’la olmaydi, ya’ni 
zaruriyatning muqarrarligi tasodifga ham xosdir. Shuning uchun falsafiy adabiyotlarda tasodiflarning muqarrarligi, 
tarixiyligi, sababiyligini, qonuniyligini inkor qiluvchi qarashlar g’ayriilmiydir.