O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va tarixiy-tadrijiy rivojlanish tamoyiliga ko’ra, 
ularning mazmuni va shakli o’zgarib turadi. O’z navbatida, har qanday sistemaning elementlari o’rtasidagi strukturaviy 
bog’lanish konkret mazmunga ega bo’lib, unga mos mazmunlarda o’z ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, mazmun 
va shakl o’rtasidagi aloqadorlik, bog’lanish, munosabatning xarakteri muayyan sababga asoslanadi. Ya’ni, narsa va 
hodisalarning sistema shaklida namoyon bo’lishi, muayyan sabab oqibatidir. Demak, narsa va hodisalarning tadrijiy 
rivojlanishi sabab-oqibat munosabatlari tarzida namoyon bo’ladi. Shunga ko’ra, sabab – biror narsa va hodisa rivojlanish 
jarayonining oqibatidir. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonidagi sabab va oqibat munosabatlarini bilishda, ularning makon va 
zamondagi tarixiy va mantiqiy izchilligi muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, bir tomondan, har qanday sabab avvalgi 
hodisalar yoki ularning rivojlanish oqibati tarzida namoyon bo’ladi. Ikkinchi tomondan esa, bu oqibat keyingi 
rivojlanishning sababi bo’lib hisoblanadi. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi asos bo’lgan sabablar tizimi mavjud. Ularni shartli ravishda: asosiy va asosiy 
bo’lmagan, muhim va muhim bo’lmagan sabablarga ajratish mumkin. 
Sababning mohiyati avvalgi hodisalarning oqibati sifatida vujudga kelayotgan hodisalar uchun sababligidadir. 
Shunga ko’ra, sababni bir vaqtning o’zida oqibat tarzida qarash mumkin. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, har qanday 
oqibat sabab tarzida namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, sababni narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi makon 
va zamondagi davriy takrorlanishdan farqlash kerak. Chunki, sabab mavjudlikning genetik bog’lanishlarini, 
aloqadorliklarini ifodalashi bilan birgalikda, ularning istiqbollarini ham belgilab beradi. Hegel tili bilan aytganda, 
sabab-mohiyatning harakatdagi mavjudlik holatidir. Sabab falsafiy kategoriya sifatida quyidagi xususiyatlarga ega: 
1) uning 
ob’ektiv xarakteri 
narsa va hodisalarning ichki, tarkibiy elementlari munosabatlariga xos bo’lib, 
mohiyatning real mavjudlik holatini ifodalaydi; 
2) 
sababning konkretligi 
narsa-hodisalarning xususiyatlaridan kelib chiqadi, hamda uning individualligini 
ta’minlaydi; 
3) 
sabab umumiy xarakterga ega 
bo’lib, hech qanday narsa va hodisaning rivojlanishi sababsiz sodir bo’lmaydi; 

---

4) 
sabab zaruriy 
bo’lib, muqarrar ravishda, muayyan oqibatlarni keltirib chiqaradi; 
5) 
sababning uzluksizligi
, bir tomondan, turli sabablarning izchil bog’lanishlarini, munosabatlarini, ikkinchi 
tomondan, har bir sababning oqibat tarzida oldingi sabab bilan bog’liqligini xarakterlaydi.