Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

su-oxu növü məlumdur. 

Suşamcığı-  Suşamcığıkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Hippuris»    adlanır,  lüğəti  mənası  hippos-  at,  ura  –  quyruq  deməkdir,  rus  dilində  «Xvostik» 

adlanır.  Orta  dağ  qurşağından  alp  qurşağınadək  xırda  axmazlarda  və  bataqlıqlarda  yayılır. 

Azərbaycan florasında Adi suĢamcığı növü geniş yayılmışdır. 

 

68 

Suulduzu-  Suulduzukimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Callitriche»  adlanır.  Lüğəti  mənası  calli-gözəl,  trix,  trichos-tük  (saç)  deməkdir.  Rus  dilində 

«Bolotnik», «Vodənaə zvezdoçka» adlanır. Azərbaycan florasında 3 növü məlumdur. 

Südləyən-  Südlüyənkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik,  ikiillik  və  çoxillik  bitkidir.  Bitki 

latın dilində «Euphorbia», rus dilində «Moloçay» adlanır. Çiçəyin quruluşundan, yarpaq, meyvə 

toxumun  səthinin  əlamətlərindən,  bitkini  örtən  tükcük  və  vəzciklərin  nişanələrindən  növlərin 

təyinində  istifadə  olunur.  Mal-qara  üçün  zəhərlidir.  Xarici  ədəbiyyatda  cinsin  müəyyən 

növlərindən yanacaq (benzin) alınması qeyd olunur. Azərbaycan florasında 36 növü vardır. 

Südləmə (bax: Kahı) 

Südotu-  Südotukimilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Polygala»  adlanır.  Lüğəti  mənası  polys-çox,  gala-süd  deməkdir.  Rus  dilində  «İstod»  adlanır. 

Dekorativ və tibbi əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan florasında 8 növü məlumdur. 

Sümürgə-  Qərənfilçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Holosteum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  xolos-yetişmiş,  osten-sümük  deməkdir.  Rus  dilində 

«Kosteneü» adlanır. Azərbaycan florasında 3 növü məlumdur. 

Sümürgən  (Anxuza)-  Sümürgənkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində  «Anchusa»,  rus  dilində  «Anxuza»  adlanır.  Sümürgən  balverən  (nektarlı)  bitkidir, 

köklərindən qırmızı boya alınır. Azərbaycan florasında 1 növü məlumdur. 

Sünbülçiçək  (Hiasint)-  Sünbülçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  ot  bitkisidir.  Bitki 

latın dilində «Hyacinthus», rus dilində  «Qiaüint» adlanır. Qədim yunan dilində hiasint  «yağışlar 

çiçəyi»  deməkdir.  Bu  da  onun  baharın  ilk  yağışlı  aylarından  sonra  gül  açması  ilə  əlaqədardır. 

Toxumları və soğanaqları ilə çoxaldılır. Bəzək-bağçılıqda, gülçülükdə müxtəlif rəngli çiçəklərinə 

görə  əvəzedilməz  bitkidir.  Gül  dəstəsi  üçün  yararlıdır.  Azərbaycanda  1  növü  kultura  şəraitində 

becərilir.  Sünbülçiçəyinin  “H.  tpanscaspica”  növü  nadir  və  nəsli  kəsilməkdə  olan  bitki  kimi 

Azərbaycanın  «Qırmızı  Kitab»ına  daxil  edilmişdir.  MNB-da  20  çeşidi  (sortu)  kolleksiyada 

becərilir. 

Süprək- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Apera» adlanır. Lüğəti 

mənası  aperos-döyülməmiş  deməkdir.  Rus  dilində  «Metliüa»  adlanır.  Azərbaycan  florasında  2 

növü məlumdur. 

Süpürgəotu(Solmazçiçək)- Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fə- 

siləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Xeranthemum» adlanır. Lüğəti mənası xeros-

quru,  anthemon-çiçək  deməkdir.  Rus  dilində  «Bessmertnik»,  «Suxoüvet»  adlanır.  Dekorativ, 

toxumu yağlı bitkilərdir, yerlərdə ondan süpürgə kimi də istifadə edilir. Azərbaycan florasında 4 

növü məlumdur. 

Sürvə (bax: Adaçayı) 

Süsən-  Süsənkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki latın  dilində  «Iris»  adlanır. 

Lüğəti  mənası  «Göy  qurşağı»  deməkdir.  Rus  dilində  «Kasatik»,  «İris»  adlanır.  Süsəndən  hələ 

qədim  zamanlardan  xalq  təbabətində  istifadə  olunmuşdur.  Təzə  çıxarılmış  kökümsovlar 

qurudulduqda  bənövşəyi  rəng  alır.  Tərkibində  50%-ə  qədər  nişasta,    0,1-0,2%  efir  yağı  olan 

köklərindən öskürəyə qarşı istifadə olunur. Bundan başqa müxtəlif növlərinin kökümsov, yarpaq, 

gül, meyvə və toxumlarından dəri xəstəliklərinin müalicəsində, boyaqçılıqda, ətriyyatda istifadə 

edilir.  Süsən  kökündən  hazırlanmış  un  və  ya  spirt  məhlulu  yeyinti  sənayesində  likyor  və  bəzən 

çox qiymətli şərablara xüsusi ətir vermək üçün, həmçinin qənnadı sənayesində istifadə edilir. Efir 

yağı ətriyyat sənayesində yüksək keyfiyyətli ətirlərin hazırlanmasında və tibbidə ağrıkəsici vasitə 

kimi  işlədilir. Süsən  çiçəklərindən  rəng  və mürəkkəb  hazırlanır. Azərbaycan  florasında  26  növü 

məlumdur. 9 növü nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki kimi Azər-baycanın «Qırmızı Kitab»ına 

daxil edilmişdir. MNB-da 20 növü və 25 çeşidi kolleksiyada becərilir. 

Süsənbər (bax: Baqəvər) 

Şabalıd-  Fıstıqçiçəklilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Castanea»,  rus  dilində  « 

Kaştan» adlanır. Şabalıd meyvəsində  8-11% zülal, 16-34% nişasta, 7-17% şəkər, 1,3-9,1% yağ, 

 

69 

müxtəlif üzvi turşular və s. vardır. Meyvələrdən həm çiy, həm də qovrulmuş  və suda bişirilmiş 

halda  istifadə  edilir.  Şabalıd  bir  sıra  milli  xörəklərin  hazırlanmasında  çərəz  kimi  işlədilir. 

Oduncağı  möhkəm  və  şəkilli  olduğundan  ondan  mebel  materialı  və  parket  döşəmələrin 

hazırlanmasında  istifadə  edilir.  Şabalıdın  çiçəklərinin  xüsusi  ətirləri  arıları  özünə  cəlb  edir  və 

ondan  çox  da  qatı  olmayan  tünd  rəngli,  qismən  acı  tamlı  bal  alınır.  Azərbaycan  florasında  Adi 

Ģabalıd növü mə-lumdur. «Qırmızı Kitab»a daxil edilmişdir. MNB-da kolleksiyada becərilir. 

Şabdar- Fabakimilər (Paxlalılar) fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın 

dilində  «Trifolium  resupinatum»,  rus  dilində  «Klever  oprokinutıy»,  «Şabdar»  adlanır.  Yonca 

cinsinə  aid  olub  qiymətli  yem  bitkisidir.  Ondan  bəzək-bağçılıqda  istifadə  etmək  olar.  Şabdar 

yaxşı balverən bitkidir. 

Şaftalı- Gülçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Persica», rus 

dilində «Persik» adlanır. Şaftalı meyvələrində 5,49-15,25% şəkər, 0,12-1,84% pektin, 1,11-4,81% 

sellüloza, 12,5-20 mq% C vitamini, mineral duzlar vardır. Toxumlarının tərkibində isə  50-60% 

yağ vardır. Bu yağdan qidada istifadə etməklə yanaşı, həm də qulaq ağrıları zamanı istifadə edilir. 

Şaftalı  meyvələrindən  müxtəlif  məhsulların-kompot,  mürəbbə,  cem  (po-vidlo),  və  şirə 

hazırlanmasında  istifadə  edilir.  Şaftalı  meyvələri  xalq  təba-bətində  qan    azlığı  zamanı, 

hemoqlabinin  artmasına şərait yaradan vasitə kimi istifadə edilir. Şaftalı meyvələri və şirəsi ürək 

–damar xəstəlikləri, həmçinin ürək ritminin pozulması və ateroskleroz, tənəffüs  yollarının, qara 

ciyərin,  öd  kisəsinin,  böyrəklərin  xəstəliyi,  qəbizlik,  aşağı  turşuluqlu  mədə  xəstəliyi  zamanı 

faydalıdır. Azərbaycan  florasında Adi Ģaftalı növü mə-lumdur. MNB- nın kolleksiya sahəsində 

becərilir. 

Şahtərə  –  Xaş-  xaşçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Tumaria»  adlanır.  Lüğəti  mənası  fumus  –  tüstü  deməkdir.  Rus  dilində  «Dımənka»  adlanır. 

Bitkinin gövdə və yarpaqlarının rəngi tüstüyə bənzəyir. Xalq təbabətində ondan qoturluq, gicişmə 

və  müxtəlif  göbələk  xəstəliklərinin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  6  növü 

məlumdur. 

Şaqqıldaq – Fabakimilər (Paxlalılar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Colutea» adlanır. 

Lüğəti  mənası  koluteon  -  qısaltmaq  deməkdir.  Rus  dilində  «Puzırnik»  adlanır.  Çiçək  açandan 

sonra  toxumları  qovuqca  içərisində  yetişir,  əl  vurduqda  qovuqca  partlayır  və  şaqqıltı  səsi  verir. 

Ona  görədə  bitkiyə  şaqqıldaq  adı  verilmişdir.  Dekorativ  və  dərman  bitkiləridir.  Yarpağından 

hazırlanmış  həlim  işlətmə  dərmanı  kimi    istifadə    olunur.  Azərbaycan  florasında  5  növü  vardır, 

bunlardan biri də  mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da kolleksiyası vardır. 

Şam  –  Şamlar  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Pinus»,    rus  dilində  «Sosna» 

adlanır.Şamın  iynəyarpaqları  100  ildən  artıqdır  ki,  müalicə  məqsədilə  bir  çox  xəstəliklərin,  o 

cümlədən yel (revmatizm), qaşınma, dəmirov, məxmərək və həddən artıq zəifləmənin qarşısının 

alınmasında  istifadə  olunur.  Amerikalılar    isə  onu  həşəratlardan  müdafiə  vasitəsi  kimi  istifadə 

edirlər.  Eyni  zamanda  o  kağız  sənayesində,  boyaqların,  sabunların  hazırlanmasında  və 

parfümeriyada  istifadə  olunur.  Şam  ağacından  alınan  təbii  efir  yağları  təravətli,  şirin  iyə  malik 

olur.  Efir  yağının  miqdarı  0,1-0,5%-ə  qədərdir.  Azərbaycanın    florasında  2  növü  məlumdur. 

Eldar  Ģamı  növü  Azərbaycanın  «Qırmızı  Kitab»ına  daxil  edilmişdir.  MNB-nın  kolleksiyasında 

becərilir  və  bir  neçə  xiyabanı  vardır.  Bu  xiyabanlar  asma  və  ürək  xəstə-liklərinin  müalicəsinə 

kömək edir. 

Şamdangülü- Ətirşahçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Pelargonium» adlanır. 

Pelarqoniya yunan dilində «durna dimdiyi» deməkdir. Bu ad bitkinin gülünün tozlandıqdan sonra 

meyvəsinin  böyüyüb  durna  dimdiyinə  oxşamasına  görə  verilib.  Rus  dilində  «Pelarqonium» 

adlanır. Azərbaycan florasında 1 növü məlumdur. 

Şanagüllə-  Şanagülləkimilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  su  bitkisidir.  Bitki  latın  dilində 

«Nelumbium»,  rus  dilində  «Lotos»  adlanır.  Azərbaycan  florasında  1  növü  məlumdur.  Meyvəsi 

fındıq  kimidir,  qovrulmuş  halda  yeyilir  və  meşə  fındığı  dadını  verir.  Kökümsovunda  çoxlu 

miqdarda nişasta olmaqla, eyni zamanda 2% asparagin də vardır. Dərman əhəmiyyətli bitkidir.  

 

70 

Şego-  Cilçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində «Cobresia»,  rus 

dilində  «Kobreziə»  adlanır.    Yem  bitkisi  kimi  faydalıdır.  Azərbaycan  florasında  2  növü 

məlumdur. 

Şaxduran-  Gülçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Alchemilla», rus dilində «Manjetka» adlanır. Şaxduran növləri yay otlaqlarının tərkibində əsas 

kompanentlərdəndir.  Bəzi  növləri  aşılayıcı  xassəyə  malikdir,  bəziləri  xalq  təbabətində  qan 

dayandırıcı vasitə kimi faydalıdır. Azərbaycan florasında 22 növü məlumdur. 

Şeytanağacı (bax:Lələk)  

Şeytanqanqalı-  Kəpənəkçiçəklilər  (Mürəkkəbçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və 

ikiillik bitkilərdir. Bitki latın dilində «Carduus», rus dilində «Çertopolox» adlanır. Toxumlarında 

41-44% qatı yağ vardır. Azərbaycan florasında 15 növü məlumdur. 

Şəbbugülü (bax: Mixək gülü, sədbər, matthiola). 

 Şəkərçuğunduru ( bax: Çuğundur). 

Şəkərqamışı- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Eragrostis», rus 

dilində  «Poleviçka»  adlanır.  Həyat  formaları,  çiçək  qrupunun  əlamətləri  növlərin  təyinində 

istifadə olunur. Azərbaycan florasında 5 növü məlumdur. 

Şəmbələ  (Güldəfnə)  –  Fabakimilər  (Paxlalılar)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki 

latın  dilində  «Trigonella»,  rus  dilində  «Şambala»  adlanır.  Şəmbələ  növlərindən  bəziləri  yem 

bitkiləridir.  Onların  arasında  dərman,  efiryağlı,  aşı  maddəli,  vitaminli  və  balverən  növlər  də 

vardır.  Dərman  bitkisi  hesab  olunur,  tibbdə  və  baytarlıqda  istifadə  olunur.  Toxumlarının 

tərkibində 0,13% triqonellin alkaloidi, 0,014% efir yağı, aşı maddəsi və sarı boyayıcı maddələr 

vardır.  Şəmbələnin  cavan  yarpaqları  tərəvəz  kimi  istifadə  olunur.  Azərbaycanda  bu  cinsin  20 

növünün yayılması göstərilir, onlardan biri mədəni şəraitdə becərilir. 

Şingilə- Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan çox-illik bitkidir. Bitki 

latın  dilində  «Chondrilla»  adlanır.  Lüğəti  mənası  chondros-düyün  deməkdir.  Rus  dilində 

«Xondrilla» adlanır. Azərbaycan florasında 2 növü vardır. 

Şirəli  (Gülülçə)-  Fabakimilər  (Paxlalılar)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində  «Orobus»,  «Lathyrus»,  rus  dilində  «Soçeviçnik»  adlanır.  Mavi  şirəlinin  tərkibi  22,2% 

protein, 2,4%  yağ, 37% azotsuz ekstrakt maddələrdən ibarətdir. Bir çox şirəli növləri  yaxşı yem 

bitkiləridirlər,  bəzi  növlər  dekorativ  bitki  kimi  yaşıllaşdırmada  geniş  istifadə  olunur.  Ətirli, 

balverən və dərman əhəmiyyətli növləri də vardır. Azərbaycan florasında 5 növü yayılmışdır. 

Şirinkök- Şirinkök qıjılar fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Polypodium» adlanır. Lüğəti 

mənası polyus-çox, podion-ayaq deməkdir. Rus dilində  «Mnoqonojka» adlanır. Kökümsovunun 

tərkibi  alma  turşusu,  santonin  və  qlisirizin  ilə  zəngindir.  Dərman  bitkisidir.  Tibbdə  bronxial 

katarda  (selikli  qişanın  iltihabı)  istifadə  olunur.  Dekorativdir.  Azərbaycan  florasında  Adi 

Ģirinkök növü məlumdur. 

Şirintum-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Glyceria»  adlanır. 

Lüğəti  mənası  qliseros-şirin  deməkdir.  Rus  dilində  «Mannik»  adlanır.  Azərbaycan  florasında  4 

növü məlumdur. 

Şirquyruğu-  Dalamazkimilər  (Dodaqçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki 

latın dilində «Leonurus», rus dilində «Pustırnik»  adlanır. Şirquyruğunun yarpaqlarında 5-9% aşı 

maddəsi, alkaloidlər, qlükozidlər və 0,03% efir yağları vardır. Dərman bitkisidir. Ürək, əsəb, göz, 

zob,  ostexondroz,  mastopatiya,  prostatit,  iflic  xəstəliklərinin  müalicəsində  əvəzsiz  dərman 

vasitəsidir. Balverəndir. Azərbaycan florasında 2 növü məlumdur. 

Şişgövdə-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində «Physocaulis» adlanır. Lüğəti mənası physa-qabarıq, kaulos-gövdə deməkdir. Rus dilində 

«Vzdutostebelğnik»,  «Fizokaulis»  adlanır.  Azərbaycan  florasında  Buğumlu  ĢiĢgövdə  növü 

məlumdur. 

 

71 

Şişkən- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Gastridium» adlanır. 

Lüğəti  mənası  qaster-qarınlı  borular  deməkdir.  Rus  dilində  «Puzatik»  adlanır.  Azərbaycan 

florasında Adi ĢiĢkən növü mə-lumdur. 

Şişmeyvə-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində «Danaa», rus dilində «Danaa», «Vzdutoplodnik» adlanır. Böyük və Kiçik Qafqazda, orta 

dağ  qurşağınadək,  kolluqlarda,  meşənin  tala  yerlərində,  dağ  çəmənlərində  yayılmışdır. 

Azərbaycan florasında Çılpaqgövdə ĢiĢmeyvə növü vardır. 

Şiyav-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində  «Stipa»  adlanır.  Lüğəti  mənası  stupeyon-lif  deməkdir.  Rus  dilində  «Kovılğ»  adlanır. 

Yazda  cavan  tər  yarpaqları  mal-qara  tərəfindən  yeyilir.  Azərbaycan  florasında  18  növü 

məlumdur. 

Şomu (bax: Spanaq). 

Şorangə- Tərəçiçəklilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Salsola», rus 

dilində  «Solənka»  adlanır.  Qenqiz  şorangəsinin  tərkibi  9,48%  hiqroskopik  su,  19,61%  kül, 

31,92% sellüloz, 24,57% azotsuz fəal maddələrdən ibarətdir. Qenqiz şorangəsinin külündən soda 

alınır. Dekorativdir. Bəzi növləri torpaq uçqunlarının qarşısını alır, digər növləri kalium, kalsium, 

fosfor birləşmələri ilə zəngindir. Azərbaycan florasında 18 növü məlumdur. 

Şoravcə- Tərəçiçəklilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Seidlitzia», 

rus dilində «Zeydliüiə» adlanır. Azərbaycan florasında Çiçəkli Ģoravcə növü məlumdur. 

Şorgilə-  Şorgiləkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Nitraria»,  rus  dilində 

«Selitrənka» adlanır. Meyvələri çəyirdəklidir,  qidada çiy halda istifadə olunur. Yarpaqları mal-

qara tərəfindən yeyilmir. Azərbaycan florasında 2 növü məlumdur. 

Şternbergiya-Nərgizçiçəklilər  fəsiləsinə  aiddir.  Tədqiqatçılar  bitkini  al-man  botaniki 

Şternbergin şərəfinə adlandırmışlar. Bitki latın dilində «Sternbergia»,  rus dilində  «Şternberqiə» 

adlanır.  Şternbergiya  növlərinin  çiçəkçilikdə  və  bəzək-bağçılıqda  əhəmiyyəti  misilsizdir. 

Soğanaqlarının  tərkibində  0,33-0,36%-ə  qədər  alkaloid  vardır.  Bunun  üçdə  iki  hissəsindən 

çoxunu likorin və isterin alkaloidləri təşkil edir. Azərbaycan florasında 3 növü bitir. Hər 3 növ 

nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki kimi Keçmiş ittİfaqın və Azərbaycanın «Qırmızı Kitab»larına 

daxil edilmişdir. MNB-da 3 növün kolleksiyası var. 

Şumotu-  Qərənfilçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Lepyrodiclis»  adlanır.  Lüğəti  mənası  lepiron-qabıq,  diklis-ikiqat  lay  deməkdir.  Rus  dilində 

«Paşennik» adlanır. Azərbaycan flolrasında Bərk Ģumotu növü məlumdur. 

Şümrək- Şümrəkçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Empetrum» adlanır. Lüğəti 

mənası en-üzərində, petros-qaya deməkdir. Rus dilində «Şikşa» adlanır. Şümrəyin giləmeyvələri 

turşməzə  dada  malikdilər.  Meyvələrində  70  mq%  C  vitamini  vardır.  Azərbaycan  florasında 

Ġkicins Ģümrək növü məlumdur.  

Şümşad-  Şümşadçiçəklilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Buxus»,  rus  dilində 

«Samşit»    adlanır.  Şümşadın  bütün  hissələri  zəhərli  olub,  spesifik  iyə  malikdir.  Qabıq  və 

yarpaqlarının  tərkibində  buksin  alkaloidi  vardır.  Xalq  təbabətində  Kolxida  şümşadından 

sidikqovucu və işlətmə dərmanı kimi istifadə olunur. Toxumlarında 36,75% yağ vardır. Şümşadın 

yağından diş ağrılarında və saçın möhkəmlənməsinə qarşı istifadə olunur. Relikt (üçüncü dövrdən 

qalma)  bitkidir.  Lənkarandan  Lerikə  gedən  yolun  40  km-liyində  ocaq  (pir)  olan  sahələrdə  bitən 

şümşad bitkisinə xalq səcdə edir. Yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 

növü məlumdur. Azərbaycanın «Qırmızı Kitab»ına daxil edilib. 

Şümşə-  Şümşəkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Ilex»  adlanır.  Lüğəti  mənası 

elon-palıd  deməkdir.  Rus  dilində  «Padub»  adlanır.  Dekorativ  həmişəyaşıl  bitkidir.  Balverəndir. 

Meyvələrindən sirkə hazırlanır. Yarpaqlarının tərkibində acı  ilisin qlükozidi vardır. Azərbaycan 

florasında Hirkan ĢümĢə növü məlumdur. 

Şüvərən- Kələmçiçəklilər (Xaççiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik və ikiillik bitkidir. Bitki 

latın  dilində  «Sisymbrium»,  rus  dilində  «Quləvnik»  adlanır.  Dərman  şüvərənin  cavan  (tər) 

 

72 

yarpaqları qidada tərəvəz kimi istifadə olunur. Eləcə də bunlar parçanın sarı rəngə boyanmasında 

istifadə  olunur.  Toxumlarının  tərkibində  24-30%  yağ  vardır.  Azərbaycan  florasında  8  növü 

məlumdur. 

Şüyüd-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində  «Anethum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  ana-  içərisindən,  ethein  –  yandırmaq  deməkdir.  Rus 

dilində «Ukrop» adlanır. 100 qram yarpağında 6,25 mq karotin, 0,14 mq B vitamini, 135-170 mq 

C vitamini və kifayət qədər B

1 

, B

2

, RR, R vitaminləri, eləcə də dəmir, kalium və fosfor duzları 

vardır.  Tərəvəzlərin  duza  qoyulmasında  və  marinadlaşdırılmasında  şüyüdün  toxumluq 

budaqlarından  istifadə  edirlər.  Şüyüdü  qurudub  istifadə  etdikdə  də  öz  ətrini  saxlayır.  Şüyüdün 

toxumlarından  müxtəlif  növ  dərman  preparatları  hazırlanır  və  təbabətdə  geniş  istifadə  olunaraq, 

yuxusuzluğa qarşı, astma, həzm orqanları xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Qurudulmuş 

şüyüd ət, balıq və s. yeməklərin tərkibinə qatqı kimi əlavə edilir. Şüyüdün toxumlarından qənnadı 

və çörək-bulka məmulatlarının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə istifadə edilir. Azərbaycan 

florasında Ġyli Ģüyüd növü vardır. 

Tarlaotu – Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində  ―Agrostis‖ adlanır. 

Lüğəti  mənası  aqros  –  tarla  deməkdir.  Rus  dilində    «Poleviüa»    adlanır.  Yaxşı  yem  bitkisidir. 

Samanının  kimyəvi  tərkibi  7,6%    nəm  protein,  2,3%  çiy  yağ,  26,1%  sellüloza,  44%  azotsuz 

ekstrakt maddələr, 5,7% kül və 14,8% sudan ibarətdir. Azərbaycan florasında 8 növü məlumdur. 

Tayaotu  –  Kəpənəkçiçəklilər  (Mürəkkəbçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və  çoxillik 

bitkidir. Bitki latın dilində «Crepis» adlanır. Lüğəti mənası crepis – dayaq deməkdir. Rus dilində 

«skerda»  adlanır.    Azərbaycanda  əksər  rayonlarda,  arandan  subalp  qurşağadək,  meşə  və 

kolluqlarda,  çəmənlərdə,  yol  kənarı,  bağ  və  əkinlərdə,  daşlı-qayalı  yerlərdə  yayılmışdır. 

Azərbaycan florasında 6 növü məlumdur. 

Tekoma  (Nargülü)  –  Biqnoniyalar  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Campsis»,  rus 

dilində  «Kampsis»,  «Tekoma»  adlanır.  Amerika  və  Şərqi  Asiyada  yayılan  2  növündən  biri-

Kökatan  tekoma  növü  Azərbaycanda  qiy-mətli  dekorativ,  dırmaşan  kol  bitkisi  kimi 

yaşıllaşdırmada istifadə olunur. MNB-da kolleksiyası vardır. 

Telefium-  Qərənfilçiçəklilər  fəsiləsinə  aid  olan  coxillik  ot  bitkisidir.  Bitki  latın  dilində 

«Telephium»,  rus  dilində  «Telefium»    adlanır.  Azərbaycan  florasında  ġərq  telefiumu  növü 

vardır. 

Telekiya  –  Kəpənəkçiçəklilər    (Mürəkkəbçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  çoxillik  bitkidir. 

Bitki  latın  dilində      «Telekia»,    rus  dilində  «Telekiə»  adlanır.  Dekorativ  bitkidir.  Azərbaycan 

florasında Gözəl telekiya növü bitir. 

Təkəsaqqal – (bax: Keçiyemliyi). 

Tənbəki (Tütün) – Badımcançiçəklilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində 

«Nikotiana  rustica»,  rus  dilində  «Tabak  maxorka»    adlanır.  Tütünün  yarpaqlarından  sənayedə 

siqaret  istehsalı  üçün  istifadə  olunur.  Tütünün  yarpağından  alınan  təmiz  nikotin  çox  güclü 

zəhərdir.  Tütün  yarpa-ğından  hazırlanan  toz  və  habelə  nikotin  kənd  təsərrüfatı  zərərvericilərilə 

mübarizədə  istifadə  olunur.  Yarpaqlarında  5-15%-ə  qədər  limon  turşusu  vardır.  Cinsin 

Azərbaycanda Tütün, Tənbəki və Ətirli tütün növlərinə tə-sadüf olunur. 

Tənək  (Üzüm,  meynə)  –  Üzümçiçəklilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində    «Vitis»,  rus 

dilində  «Vinoqrad»  adlanır.  Tənək  qiymətli  diyetik  (pəhrizlik)  və  müalicəvi  xüsusiyyətlərə  

malikdir.  Onlarda  becərilmə  şəraitindən  asılı  olaraq,  tam  yetişdikdə  20-30%  şəkər  (o  cümlədən 

10-17%  qlükoza  və  5-7%  fruktoza),  0,5-1,4%  üzvi  turşular,  0,18-0,30%  pektin  (əsasını 

protopektin  təşkil  edir),  0,3-0,5%  mineral  maddələr  (K,  Ca,  F,  Mg    və  s.),  50-185  mq/100qr 

aşılayıcı  və  rəngləyici  maddələr,  vitaminlər  (A,  B

9

,  B

1

,  B

2

,  B

6

,  C,  E),  p-fəal  maddələr  (40-50 

mq%)  vardır.  Tənəkdən  (Üzümdən)  və  ondan  hazırlanan  məhsullardan  (şirə,  bəhməz,  rıçal) 

qanazlığı,  ürək-damar,  mədə-bağırsaq,  qaraciyər,  böyrək,  öd  kisəsi  xəstəlikləri,  tənəffüs 

yollarının iltihabı zamanı müalicə vasitəsi kimi istifadə olunur. Yetişməmiş meyvələrdən  alınan 

üzüm  şirəsi  (qora,  abqora)  diabet,  qan  təzyiqi  xəstəliklərinin  ilkin  dövründə  çox  yaxşı  müalicə 

 

73 

vasitəsi sayılır. Azərbaycan florasında 3 növü vardır ki, bunlardan 2-si mədəni şəraitdə becərilir. 

MNB-da  akademik  C.Ə.Əliyevin  bilavasitə  rəhbərliyi  ilə  uzun  illər  xalq  arasında  becərilən  80 

yerli üzüm sortu toplanmışdır. 

Təpəotu  –  Kələmcicəklilər    (Xaççiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olan  birillik  və  ikiillik  bitkidir. 

Bitki  latın  dilində    «Bunias»  adlanır.  Lüğəti  mənası  bunos  –  təpə  deməkdir.  Rus  dilində 

«Sverbiqa»  adlanır.  Cavan  tər  zoğları  və  yarpaqları  yeməlidir.  Azərbaycan  florasında  ġərq