O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

QIYOSLASH USULLARI VA VOSITALARI. 
Ampermetr, voltmetr, vattmetr va varmetrlarning asosiy xatoligini va 
variyasiyasini aniqlash uchun namuna asbobi ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash 
usuli keng tarqalgan, kompensatsion usul va termoelektrk komporatsiyalash 
usuli. 
Taqqoslash usuli sodda, murakkab jixozlar va yuqori kvalifikatsiyali qiyoslovchi 
talab qilinmaydi, bu usulga barcha xolatlarda taya’nish mumkin. Ushbu usulni 
qo‘llanilishiga chegaralovlar namuna va qiyoslnayotgan asboblar orasida talab 
qilingan zaxirani ushlab turish kerak. Amalda usul aniqlik sinfi 0,5 va undan 
past bo‘lgan asboblarni qiyoslash uchun qo‘llaniladi. 
Kompensatsion usul doimiy tokda ishlovchi aniqlik sinfi 0,5 va undan yuqori 
asboblarni qiyoslash uchun qo‘llaniladi. 
Termoelektrik kompensatsiyalash usuli o‘zgaruvchan tokda aniqlik sinfi 0,2 va 
aniqroq asboblarni qiyoslash uchun qo‘llaniladi. 
O‘zgaruvchan va doimiy tok kalibratorlarni qo‘llanilishi qiyoslashni 
soddalashtiriladi, chunki ta’minot manbasi va namunali asbobga extiyoj 
yo‘qoladi. Lekin kalibratorlarni ko‘p ishlab chiqarilmaganligi sababli qiyoslash 
amaliyotida ularning qo‘llanilishi cheklangan. 
Qiyoslashga tayyorgarlik ko‘rishda qiyoslash usuli masalasini xal qilish kerak, 
namunali o‘lchash vositasi, ta’minot manbasini tanlash kerak. Qiyoslash 
vositasini tanlash bilan tok, chastota, quvvat koeffitsienti turi masalasini echish 
bilan bog‘liq. Demak, faqat doimiy yoki o‘zgaruvchan tok uchun mo‘ljallangan 
asboblar mos keluvchi tokda qiyoslanishi kerak. O‘zgaruvchan va doimiy tok 
uchun mo‘ljallangan asboblar boshqa masala. Agar asbob doimiy va 
o‘zgaruvchan toklar uchun turli shkalalarga ega bo‘lsa uni doimiy va 
o‘zgaruvchan tokda qiyoslash kerak bo‘ladi. 1,0 va pastroq sinfli asboblar 
o‘zgaruvchan tokda qiyoslanadi, lekin bu xolat qandaydir sababga ko‘ra 
amalaga oshirish ilojisi bo‘lmasa, qiyoslash doimiy tokda amalaga oshirilishi 
mumkin. 
0,05 – 0,5 aniqlik sinfidagi asboblarni xatoligini aniqlashda doimiy va 
o‘zgaruvchan tokda amalaga oshirilishi kerak. Mustasno asboblar 
quyidagilardir, ularning natijalarini o‘zgarishi uni doimiy tokdan o‘zgaruvchan 
tokga ulanishda. Bunday asboblarni faqat doimiy tokda qiyoslanadi. Afsuski, 
asbob uchun texnik xujjatda kerakli ko‘rsatmalar berilmaydi. Bu masalada tok 
turini tanlashda ayrim takliflarni keltiramiz. Elektromagnit va ferromagnit tizim 
asboblari xar qanday tok turida qo‘llanilishi mumkin, lekin asbobning ishlashiga 
chastotani ta’siri aniq, bu esa doimiy va o‘zgaruvchan tokdagi ko‘rsatkichlar 
orasida katta farq keltirib chiqaradi. SHuning uchun ushbu asboblarni ishlatilishi 
kutilayotgan toklarda qiyoslash maqsadga muvofiqdir. Elektromagnit tizim 
asboblari doimiy va o‘zgaruvchan tokda juda kam miqdordagi ko‘rsatkichlar 
farqiga ega, shuning uchun ular doimiy tokdagi potensiometrik qurilmada 
qiyoslanadi. SHuni ta’kidlash kerakki, 0,5 sinfdagi asboblar o‘zgaruvchan 
tokdagi 0,1 sinf asboblar ko‘rsatkichi bilan solishtirish bilan qiyoslanishi 
mumkin. 

---

88 
O‘zgaruvchan tokdagi 0,2 sinf va aniqroq asboblarning qiyoslanishi 
termoelektrik komporatorlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. 
Nominal chastotalar soxasiga ega bo‘lgan o‘zgaruvchan tok asboblari 
chastotaning ikki qiymatida qiyoslanishi kerak: 
Ю
r
f
f
f

=
1
va 
f
2
=
f
K 
bu erda: 
f
q
, 
f
yu 
– nominal chastotalar soxasining yuqori va quyi chegaralari. 
Tok va chastota turidagi masalalarni echishda ekspluatatsiya’ni konkret shartlari 
xisobga lish kerak va asbobni ishlatilishi ko‘zda tutilayotganda chastota va tok 
qiyoslanishi kerak. 
O‘lchov yaxlitligini yo‘qotmaslik maqsadida namuna asboblarini barcha 
chastotalar diapazonidagi doimiy va o‘zgaruvchan toklarda qiyoslash tavsiya 
qilinadi.