Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 6. Subyektiv müəlliflik hüquqları
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 7. Müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları
|
§ 6. Subyektiv müəlliflik hüquqları
və onların qüvvədə olma müddəti Subyektiv m üəlliflik hüquqlarının anlayışı və əsas xüsusiyyətləri Əsərin yaradılma faktı ilə mütləq xarakterli mü əlliflik hüquq münasibəti əmələ gəlir. Əsər bu m ünasibətin obyektidir. Əgər obyekt (əsər) yoxdursa, onda müəlliflik hüquq münasibəti də yaranmır. Məhz əsər müəlliflik hüquq normaları ilə qorunmanın (mühafizənin) obyektidir. Müəlliflik hüquq münasibəti çərçivəsində müəllif əsər barəsində, onunla bağlı olaraq müəyyən hüquqlar əldə edir. Həmin hüquqlar əsərin yaradılması nəticəsində əmələ gəlir. Onlar həm şəxsi qeyri-əmlak xarakterli, həm də əm lak xarakterli ola bilər. Bu hüquqların məcmusu mülki hüquq elmində (doktri nasında) və müəlliflik qanunvericiliyində subyektiv müəlliflik hüquqları və ya sadəcə olaraq müəlliflik hüquqları adlanır. Subyektiv müəlliflik hüquqları və ya müəlliflik hüquqları hər şeydən əvvəl, müəllifə məxsus olur. Bununla bərabər, müəlliflik hüququnun istənilən subyek ti də müxtəlif hüquqi faktlar əsasında suybyektiv müəlliflik hüquqları əldə edə, həmin hüquqların daşıyıcısı ola bilər. Belə hüquqi faktlara hüquq varisliyini (vərəsəliyi), m ü ə llif m üqaviləsini və qanunda ifadə edilən göstərişi aid et mək olar. Məsələn, vərəsələr müəllif öldükdən sonra ona məxsus olan sub yektiv müəlliflik hüquqlarını əldə edirlər. Belə halda onlara subyektiv müəlliflik hüquqları vərəsəlik kimi hüquqi fakt əsasında məxsus olur. Başqa bir misalda müəllif əsərin dərc olunması barədə nəşriyyatla müəllif müqaviləsi bağlayır. Belə halda nəşriyyat müəllif müqaviləsi kimi hüquqi fakt əsasında subyektiv müəlliflik hüququ əldə edir. S ubyektiv m ü ə lliflik hüquqları (və ya m üəlliflik hüquqları) dedikdə, hü quqi m ühafizə (qoruma) obyekti olan əsər barəsində m üəllifin və müəllif- « M ü ə lliflik hüququ vo o laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 27-ci maddəsi. 193
lik hüququnun digər subyektlərinin malik olduqları şəxsi qeyri-əm lak və əmlak xarakterli hüquqların məcmusu başa düşülür. Subyektiv müəlliflik hüquqları ilk növbədə, m ütləq xarakterli m ü ə lliflik hü quq münasibəti çərçivəsində mövcud olur. Belə ki, məzmun müəlliflik hü quq münasibətinin elementlərindən biri olub, özündə subyektiv vəzifə ilə birlik də həmin münasibətin iştirakçısına məxsus olan subyektiv müəlliflik hüququnu da birləşdirir. Subyektiv müəlliflik hüququ digər tərəfdən nisbi (müqavilə) xarakterli m ü əlliflik hüquq m ünasibəti çərçivəsində də mövcud ola bilər. Bu münasibət əsərdən qanuni (hüquqauyğun) şəkildə, müəllif müqaviləsi (bu müqavilə əsə rin müəllifi ilə istifadəçi arasında bağlanılır) əsasında istifadə hallarında yara nır. Nisbi (müqavilə) xarakterli müəlliflik hüquq münasibətlərində həm müəllif, həm də istifadəçi (müqaviləni bağlayan qarşı tərəf) müəyyən subyektiv müəl liflik hüquqlarına malik olur. Subyektiv müəlliflik hüquqları m ütləq hüquqlardır. Ona görə ki, həmin hü quqların daşıyıcısı (sahibi) olan müəllifə (və digər şəxslərə) qarşı əhatə dairəsi naməlum olan qeyri-məhdud saylı şəxslər («hamı və hər kəs») - borclu şəxs lər durur. Onların yerinə yetirdikləri əsas funksiya, yəni daşıdıqları başlıca və zifə müəllifə (subyektiv müəlliflik hüquqlarının sahibi və daşıyıcısı olan şəxsə) öz subyektiv müəlliflik hüquqlarını həyata keçirməyə mane olmaqdan çəkin məkdən ibarətdir. Borclu şəxslər müəllifin əsərinə qəsd edən hər hansı hərə kəti etməkdən çəkinməlidirlər. Subyektiv müəlliflik hüquqları digər tərəfdən m üstəsna h ü quqlardır. Müəl liflik hüququ barədə qanun göstərir ki, subyektiv müəlliflik hüquqları müstəsna xarakterə malikdir. Düzdür, qanunda nəzərdə tutulan və sadalanan subyektiv müəlliflik hüquqlarının hamısı birbaşa müstəsna hüquqlar adlandırılmır. Lakin buna baxmayaraq, bütün subyektiv müəlliflik hüquqlarının hamısı müstəsna hüquqlar sayılır. Bu, həmin hüquqların öz təbiətindən və xarakterindən irəli gə lir və buna görə də onların başlıca əlamətlərindən hesab edilir. Subyektiv müəlliflik hüquqları müstəsna hüquqlardır, ona görə ki, yalnız subyektiv müəlliflik hüquqlarının daşıyıcısı (sahibi) olan müəllif və digər şəxslər əsərlə bağlı yaranan bütün məsələləri, ilk növbədə, əsərdən istifa d ə ilə bağlı olan məsələləri həll edə bilərlər; yalnız müəllif, qanunda nəzərdə tutulan hallarda və hədlərdə isə müəlliflik hüququnun digər subyektləri (məsələn, öl müş müəllifin vərəsələri, müəllif müqaviləsi əsasında subyektiv müəlliflik hü quqlarını əldə edən şəxslər və s.) əsərə sərəncam verə bilərlər; subyektiv müəlliflik hüquqları hər hansı şəxsə yox, yalnız həmin hüquqları əldə edən şəxsə (müəllifə və digər şəxslərə) məxsusdur; yalnız subyektiv müəlliflik hü quqlarının daşıyıcısı (sahibi) olan şəxs (müəllif və başqa şəxslər) əsərdən is ti fadəyə leqal surətdə inhisar hüququna m alikdir; qanunda nəzərdə tutulan hallar istisna edilməklə, əsərdən subyektiv müəlliflik hüquqlarının daşıyıcısı (sahibi) olan şəxsin (müəllifin və digər şəxslərin) razılığı olmadan istifadəyə yol verilmir. Müstəsna hüquqlar kimi subyektiv müəlliflik hüquqlarını məhz bu cür 194
xarakterizə etmək lazımdır’ . Müstəsna xarakterli subyektiv müəlliflik hüquqları hər şeydən əwəl. əsərin yaradıcısı olan şəxsə (müəllifə) məxsusdur. Bu hüquqların daşıyıcısı rolunda ölümündən sonra müəllifin vərəsələri də çıxış edə bilərlər. İşəgötürən xidməti (qulluq) əsərdən, nəşriyyat (naşir) kollektiv əsərlərdən (ensiklopediya, ensiklo pedik lüğət, və dövri nəşrlərdən) istifadəyə müstəsna hüquqa malikdirlər. Müstəsna müəlliflik hüquqları müəllif müqaviləsi əsasında da əldə oluna bi lər. Bunun üçün müəlliflə istifadəçi arasında müstəsna hüquqların verilməsi barədə m ü ə llif m üqaviləsinin bağlanması tələb olunur. Əgər qeyri-müstəsna hüquqların verilməsi haqqında müəllif müqaviləsi bağlanarsa, onda istifadəçi nin müstəsna müəlliflik hüquqları əldə etməsindən söhbət gedə bilməz. _ ,
. .. Subyektiv müəlliflik hüquqlarının əhatə dairəsi ki- m üəlliflik hüquqlarının ,аУэ' darəcədə genişdir. Müəlliflik qanunvericiliyi növləri onların tam siyahısını v e rir. Lakin onu qəti və dəqiq siyahı hesab etmək olmaz. Məsələ bura sındadır ki, müəllifin bəzi hüquqları (məsələn, əsəri dərc etdirmək hüququ, əsərdən əmtəə nişanı qismində istifadəyə müəllifin icazə vermək hüququ və s.) həmin siyahıya daxil edilməmişdir. Digər tərəfdən, qanun müəyyən edir ki, müəllifin və əsərə müəlliflik hüququnun digər sahibinin əsərdən hər hansı form ada və üsulla istifadə etməyə müstəsna hüququ vardır3. Bu isə onu ifadə edir ki, əsərdən istifadə zamanı qanunda birbaşa nəzərdə tutulmayan huquqlar da yarana bilər. Mülki hüquq elmində (doktrinasında) ənənəvi olaraq subyektiv müəlliflik hü quqlarının iki əsas növü fərqləndirilir4: • şəxsi qeyri-əmlak xarakterli müəlliflik hüquqları (m üəllifin şəxsi qeyri- əm lak hüquqları); • əmlak xarakterli müəlliflik hüquqları (müəllifin əmlak hüquqları). Subyektiv müəlliflik hüquqları özlərinin malik olduqları məzmun və qiymət * 1 1 Müstəsna hüquqların təb iə ti m ü lki lıiiquq elm ində (doktrinasında) mübahisə doğuran məsələlərdən bırıdır, Bu m əsələ hüquq ədəbiyyatı səhifələrində geniş işıqlandırılm ışdır. Məsələn, bax: Шершеиевич Г.Ф. А вторское право на литературное произведение. Казань. 1891, с. 74; Канторович Я.А. Автор
ское право на литературные, музыкальные, художественные и фотографические произведения Петроград. 1910. с. 359; Шершеиевич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. М ., 1914, с. 452-455;
Право авторства в СССР//Учсп. зап. В И Ю Н Вып. X. 1947, с. 168; Анти монов П.С.. Ф.лейщиц Е.А. Авторское право М ., 1957, с. 61, с. 59; Савельева И В. Правовое регули рование отнош ений в области художественного творчества. М ., 1986, с. 70;
Вопросы со ветского авторского права М .. 1956, с. 24; Иоффе О С Советское гражданское право К ур с лекций. Часть 3. Л .. 1965. с. 51-52;
Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. У чебник. М .. 1999, с. 191-193;
Комментарий законы об ав торском праве и смежны х правах. М ., 1996, с. 87-88. : « M ü ə llifik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 14-15-ci maddələri. •' həm in qanunun 15-ci maddəsi. 1 M əsələn, bax: Иоффе О.C. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 37;
Советское авторское право М .. 1984, с. 133; Корецкий В.И. Авторское право отношения в СССР. Сталинабад. 1959. с. 265; Гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд.
М ., 1998, с. 654; Махагонова И.В. Авторское право. М ., 2000, с. 119; Гуев А.И. Гражданское право. У чебник. Том 3. М ., 2003. 195
kimi əlamətə (meyara) görə bu cür iki yerə bölünür. Məhz bu əlamət (meyar) müvafiq hüququn şəxsi qeyri-əmlak və ya əmlak hüququ olmasını müəyyən ləşdirməyə imkan verir. Bu, alimlər arasında ən geniş yayılmış təsnifdir. De mək olar ki, bəzi istisnalarla, alimlərin hamısı belə təsnifə üstünlük verirlər. Məhz müəlliflik qanunvericiliyi də subyektiv müəlliflik hüquqlarını şəxsi qeyri- əmlak hüquqları və əmlak hüquqları kimi iki yerə bölür. Bu bölgünün bir sıra xarici ölkələrin qanunvericiliyi da tanıyır. Məsələn, ABŞ qanunvericiliyinə görə müəllifin hüquqları şəxsi qeyri-əmlak hüquqları və əmlak hüquqları adlı iki nö və ayrılır. Doğrudur, burada şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əvəzinə «mənəvi hü quqlar» anlayışından istifadə edilir'. Fransanın müəlliflik hüququ müəllifə məxsus olan əmlak hüquqlarını dəqiq surətdə onun şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından ayırır və bununla göstərdiyimiz təsnifi tanıyır2. Şəxsi qeyri-əm lak xarakterli m üə lliflik hüquqları dedikdə, iqtisadi qiy məti və əmlak məzmunu olmayan hüquqlar başa düşülür. Onlar müəlliflik hü ququ barədə qanunun 14-cü maddəsində sadalanır. Həmin hüquqlara aiddir: • müəlliflik hüququ; • ad hüququ; • öz ad-sanını (şöhrətini) müdafiə etmək hüququ; • açıqlamaq hüququ; • imtina hüququ. Əmlak xarakterli m üə lliflik hüquqları dedikdə, iqtisadi qiyməti və əmlak məzmunu olan hüquqlar başa düşülür. Bu növ müəlliflik hüquqlarının dairəsi müəlliflik hüququ barədə qanunun 15-ci maddəsi ilə müəyyən edilir. Onlara aiddir: • surətçıxarma hüququ; •yaymaq hüququ; • idxal hüququ; • kütləvi nümayiş hüququ; • kütləvi ifa hüququ; • kütləvi bildiriş hüququ; • efirlə bildiriş hüququ; • kütləyə çatdırmaq üçün kabellə kütləvi bildiriş hüququ; • tərcümə hüququ; • yenidən işləmək hüququ; •izləmə hüququ. Əmlak xarakterli müəlliflik hüquqları Bern konvensiyasında da nəzərdə tu tulmuşdur. Bunlar müəllifə birbaşa müstəsna hüquqlar verir3. Ümumdünya (Cenevrə) konvensiyasında isə xüsusi olaraq müəllifin yalnız tərcümə hüququ tənzimlənir. ' Основные институты гражданского нрава зарубежных стран /П о д рсд.
N4.,
1999, с. 435. ‘
Литературная и художественная собственность. Авторское право Ф ранции. М ., 1989. 3
Международное частное право. У чеб ник. М ., 2002, с. 298;
Международная охрана интеллектуальной собственности. М ., 2001, с. 125. 196
Müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları ilə əmlak hüquqları bir-birilə sıx surət də bağlıdır. Belə ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarında əmlak xarakterli elementə, əmlak hüquqlarında da şəxsi qeyri-əmlak xarakterli elementə rast gəlmək mümkündür. Müəlliflik hüquqlarının əsas və başlıca xüsusiyyəti də məhz bun dan ibarətdir. Məsələ burasındadır ki, istənilən m üəlliflik hüququ özündə həm şəxsi qeyri-əm lak xarakterli, həm də əmlak xarakterli elementləri b irlə şdirir. Mehz bu səbəbdən müəlliflik hüquqları içərisindən «təmiz və xa lis» əmlak hüquqları və ya şəxsi qeyri-əmlak hüquqları ayırmaq kifayət dərə cədə çətin məsələdir. Müəyyən etmək mümkün olmur ki, hansı müəlliflik hü quqları «təmiz və xalis əmlak hüquqları», hansı müəlliflik hüquqları isə «təmiz və xalis şəxsi qeyri-əmlak hüquqları» sırasına aiddir. Lakin müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları ilə əmlak hüquqları arasında sıx bağlılığın olması ona dəlalət etmir ki, göstərilən təsnif tamamilə əsassız olub’ , şərti xarakter daşıyır1 2. Əksinə, bu cür təsnif praktiki cəhətdən böyük əhəmiy yətə malikdir. Müəllifin hüquqlarının şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquqlarına bölünməsi onu ifadə edir ki, bu hüquqlardan hər biri üçün ayrıca, xüsusi hüquqi mühafi zə rejim i müəyyən edilir. Belə ki, şəxsi qeyri-əmlak hüquqları yalnız müəllifə, yəni əsərin bilavasitə yaradıcısı olan fiziki şəxsə məxsus ola bilər. Həmin hü quqlar müəllifin yaradıcı xarakterli əməyindən irəli gələrək onun şəxsiyyəti ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Buna görə də onlar bölünməz olub, özgəninkiləşdiril- mir, bir qayda olaraq, müəllif müqaviləsi əsasında başqa şəxslərə verilmir. Di gər tərəfdən, müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları vərəsəlik qaydasında keç mir və buna görə də vərəsəliyin obyekti (predmeti) olmur. Müəlliflik qanunveri ciliyi birbaşa müəyyən edir ki, müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları vərəsəlik üzrə keçmir3. Amma buna baxmayaraq müəllifin vərəsələrinin şəxsi qeyri-əmlak xarak terli müəlliflik hüquqlarını qorumaq səlahiyyəti vardır. Bu səlahiyyət müddətsiz- dir, yəni hər hansı müddətlə məhdudlaşdırılmır. Əgər müəllifin şəxsi qeyri-əm lak hüquqları pozularsa (məsələn, firma icazəsiz olaraq məşhur olan müəllifin adından kommersiya və reklam məqsədləri üçün istifadə edir və s.), onda və rəsələr onları müdafiə edirlər. M üəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının qo runm ası (m üdafiəsi) m üddətsizdir. O ki qaldı müəllifin əmlak hüquqlarına, onlar hüquqi varislik (vərəsəlik), mü əllif müqaviləsi və qanunda ifadə edilən göstəriş kimi üç hüquqi fakt əsasında başqa şəxslərə keçə bilər. Müəlliflik hüququnun istənilən subyekti həmin fakt ların vasitəsi ilə əmlak xarakterli müəlliflik hüquqlarını əldə edə və onun sahibi ola bilər. Müəlliflik qanunvericiliyi müəyyən edir ki, m üəlliflik hüquqları müəl lif m üqavilələri üzrə v e rilir və vərəsəlik qaydasında keçir4. Əmlak hüquq- 1 Sovet dövrünün a lim i V.İ.Sercbrovski göstərilən (əsnifi tamamilə əsassız hesab edir (
Вопросы советского авторского права. M., 1956, с. 101). : Başqa b ir sovet a lim i
göstərilən tosnifin şorti xarakter daşımasını qeyd edir (Г ордой M.В. Советское авторское право. M ., 1955, с. 78). 1 « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 29-cu maddəsi. 4 « M ü ə lliflik hüquqları və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 28-ci maddəsi. 197
larinin başqa şəxslərə verilməsinə baxmayaraq şəxsi qeyri-əmlak xarakterli hüquqlar müəllifdə qalır. Əmlak xarakterli müəlliflik hüquqları yalnız qanunda nəzərdə tutulan müd dətdə qüvvədə olur, yəni müəyyən müddətlə məhdudlaşdırılır. Əgər həmin müddət keçərsə (ötərsə), müəllifin əmlak hüquqları hüquqi mühafizə ilə təmin olunmur. Deməli, əmlak xarakterli müəlliflik hüquqları m üddətli hü q uq la rd ır1. Göstərilən təsnif praktiki cəhətdən həm də ona görə əhəmiyyət kəsb edir ki, o, müəlliflik hüquqlarının pozulmasına görə yaranmış m ülki hüquqi m əsu liyyət m əsələsini düzgün həll etməyə imkan verir. Əgər müəllifin əmlak hü quqları pozularsa, onda əsasən zərərin əvəzini ödəmə kim i m əsu liyyət təd biri (müdafiə üsulu) tətbiq edilir. Şəxsi qeyri-əmlak xarakterli müəlliflik hüquq ları pozulduqda isə hüquqların pozulmasınadək m övcud olan vəziyyətin bərpa edilm əsi, hüquqları pozan hərəkətlərin qarşısının alınm ası və digər müdafiə üsullarından istifadə olunur. Müəlliflik hüquqlarından hər biri xüsusi məzmuna malikdir. Gəlin, onlara ay rı-ayrılıqda çox da geniş olmayan mülki-hüquqi xarakteristika verək. § 7. Müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqları ....
Müəlliflik hüququ müəllifin malik olduğu şəxsi qeyri-əmlak , uə 1 1 hüquqlarından biridir. Ona görə də şəxsi qeyri-əmlak hü- " "
quqlarını xarakterizə edən əlamətlər bu hüquqa da aiddir. Belə ki, müəlliflik hüququ müəllifin şəxsiyyətindən ayrılmaz olub, özgəninkiləş- dirilmir. O, hər hansı hüquqi fakt əsasında, o cümlədən müəlliflik müqaviləsi və ya vərəsəlik əsasında başqa şəxslərə verilmir. Mübahisəsiz olaraq göstərə bilərik ki, müəlliflik hüququ müəllifin vacib, əsas və başlıca şəxsi hüququ sayılır. Bu, onunla izah edilir ki, müəllifin həm şəxsi qeyri-əmlak xarakterli, həm də əmlak xarakterli hüquqları məhz müəlliflik hüququndan törəyir. Şəxs yalnız əsərin müəllifi kimi tanındıqda, yəni əsərə müəlliflik hüququ əldə etdikdən sonra onun üçün şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquqları yarana bilər. O, əsərin müəllifi kimi tanınmazsa, həmin hü quqların əmələ gəlməsini təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. M üəlliflik hüququ dedikdə, şəxsin öz yaratdığı əsərin m üə llifi kim i ta nınmaq hüququ (imkanı) başa düşülür. Bu hüquqa əsasən şəxs yaratdığı əsərin müəllifi sayılır və hesab edilir. Müəlliflik hüququ belə bir faktı təsdiq edir ki, müəyyən şəxs müvafiq əsərin əsl və həqiqi yaradıcısıdır. Buna görə də belə şəxs əsərin müəllifi adlanmaq hüququna malikdir. Əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (müəlliflik hüququ) nə vaxt yaranır? Müəlliflik qanunvericiliyi bu suala dəqiq cavab verir2: əsərin m ü ə llifi kim i ta- 1 Hüquq ədəbiyyatı so lıifəlo rind o belə b ir fik ro rast g ə lirik k i, m ü ə llifin şəxsi q eyri-əm lak hüquqları müddotsiz hüquqlardır (Основные институты гражданского права зарубежных стран. М ., 1999, с. 430). Söz yox ki. bu. düzgün olmayan fik ird ir. M əsələ burasındadır k i, şəxsi q eyri-əm lak hüquqları m ü ə llifin ölümü ilo ləğv e d ilir və vərəsəlik qaydasında keçmir. M ü ə llifin şəxsi q eyri-əm lak hüquqları yalnız müddətsiz olaraq qorunur. * « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 25-ci maddəsi. 198
nınmaq hüququ (m ü ə lliflik hüququ) əsərin yaradılması faktı ilə yaranır. Əsər yaradıldığı andan dərhal müəlliflik hüququ da əmələ gəlir. Əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququnun (müəlliflik hüququnun) yaranması üçün tələb edilmir ki, əsər hər hansı bir orqanda qeydə alınsın və ya hər hansı başqa üsullarla rəsmiləşdirilsin. Azərbaycan Respublikasının müəlliflik qanun vericiliyi şəxsin əsərin qeydə alınmasından və ya digər rəsmiləşdirilmə üsulundan asılı olm adan m üə llif kimi tanınması prinsipindən çıxış edir'. Fransanın və bir sıra xarici ölkələrin müasir müəlliflik qanunvericiliyi də analoji prinsipi müəyyənləşdirir1 2. Amma bəzi ölkələrin qanunvericiliyi depozitə qoy ma, qeydiyyata götürm ə, m üə lliflik hüququnu qoruma nişanından istifa də etm ək kim i rəsmiləşdirmə üsullarının yerinə yetirilməsini tələb edir. Əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (müəlliflik hüququ) subyektiv müəllif lik hüquqlarından (müəllifin malik olduğu subyektiv hüquqlardan) biridir. Əsərin yaradılması faktı ilə müəlliflə əhatə dairəsi bilinməyən qeyri-məhdud saylı şəxslər («hamı və hər kəs») arasında əsər barəsində m ütləq xarakterli müəl liflik hüquq m ünasibəti əmələ gəlir. Subyektiv müəlliflik hüququ həmin mü nasibətin elementlərindən biri olub, özündə bir neçə hüququ (səlahiyyəti, hü quqi imkanı) birləşdirir. Bu hüquqlar əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (mü əlliflik hüququ) kimi əsas və həlledici səlahiyyətin vasitəsi ilə «sementlənir»3. Mütləq hüquq münasibəti çərçivəsində mövcud olduğuna görə əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (müəlliflik hüququ) mütləq hüquqlar növünə aid edilir. Məhz bu səbəbdən əhatə dairəsi bilinməyən qeyri-məhdud saylı borclu şəxs lər (müəllifi əhatə edən «hamı və hər kəs») əsərin müəllifi kimi tanınmaq hü ququnu pozan hər hansı hərəkətdən (o cümlədən plagiatlıqdan, yəni «ədəbi» oğurluqdan və özgə müəllifliyini mənimsəməkdən, müəllifliyi inkar etməkdən və s.) çəkinməlidir (passiv funksiya, passiv vəzifə). Əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (müəlliflik hüququ) əsəri yaradan şəx sin bütün həyatı (öm rü) boyu qüvvədə olur. Şəxsi xarakterli hüquq olduğu na görə bu hüquq müəllifin ölümündən sonra vərəsəlik qaydasında onun vərəsələrinə ke çm ir və buna görə də ləğv edilir. Belə ki, əgər hüququn daşı yıcısı olan şəxs ölərsə və həmin hüquq vərəsəlik üzrə keçmirsə, hökmən ləğv edilməlidir. Subyektsiz hüququn mövcudluğundan danışmaq sadəcə olaraq məntiqsizlikdir. Bu, izaha ehtiyacı olmayan məlum məsələdir. Buna görə hü quq ədəbiyyatı səhifələrində söylənilən belə bir fikir həqiqətdən uzaqdır ki, gu ya əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (müəlliflik hüququ) müddətsizdir, əbə di və həmişəlik mövcud olur, hər hansı müddətlə məhdudlaşdırılmır4. Hesab edirik ki, həmin fikri söyləyən müəlliflər məsələnin mahiyyətinə varmayaraq onu qarışdırırlar. Məsələ burasındadır ki, əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ 1 « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun l-c i maddəsi. 2
Литературная и художественная собственность. Авторское право Франции. М.. 1989, с. 10. 5
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 37. 4 Основные институты гражданского права зарубежных стран. М ., 1999, с. 430. Камышев В.Г. Издательский договор на литературное произведение М ., 1969, с. 7; Никитина М.И. Авторское право на произведение н ауки, литературы и искусства, Казань, 1972, с. 64. 199
Müəllifin ad hüququ (müəlliflik hüququ) yox. hüquqi fakt kimi m üə lliflik m üddətlə m əhdudlaşdı rılmır (yəni müddətsizdir), əbədi olub, həmişəlikdir. Başqa sözlə desək, müd- dətsiz, əbədi və həmişəlik olan belə bir hüquqi faktdır ki, əsərin yaradıcısı olan şəxs həmin əsərin müəllifidir. Buna görə əsərə müəlliflik faktı müəllifin ölü mündən sonra da mövcud olmaqda davam edir. Məhz bu səbəbdən müasir dövrdə böyük və ölməz Nizaminin XII əsrdə yaratdığı əsərlərə müəllifliyi hüqu qi fakt kimi tanınır. Müəlliflik hüquq doktrinasında (elmində) bir sıra alimlər mə sələyə məhz bu cür yanaşırlar'. Əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ (müəlliflik hüququ) yalnız m üddətlə məhdudlaşdırılmadan (müddətsiz) qorunur. Ad hüququ müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarına aid olan hüquqdur. Buna görə həmin hüquq müəllifin şəxsiyyətindən ayrılmaz olub, özgəninkiləşdirilmir və hər hansı şəxsə veril mir. O, nə vərəsəliyin, nə də m üə llif m üqaviləsinin predm eti (obyekti) ola bilər. Həmin hüquq əsərin özünün yaranma faktından əmələ gəlir, müəllifin ömrü (həyatı) boyu qüvvədə olur, müəllifin ölümündən sonra isə vərəsəliyin predmeti olmadığına görə ləğv edilir. Müəllifin ad hüququ müəlliflik hüququ (əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüqu qu) ilə sıx surətdə bağlıdır). Onlar qarşılıqlı əlaqədə olub, bir-birinə həddən zi- yadə «qohum» sayılan hüquqlardır. Lakin bunlara baxmayaraq müəllifin ad hüququ törəmə yox, m üstəqil hüquqdur. Bir-birinə nə qədər yaxın olsalar da, onlar arasında fərqli cəhət də vardır. Fərqli cəhət ondan ibarətdir ki, yaradıcı şəxs həm açıqlanmış, həm də açıq lanmamış əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququna malikdir. Bu isə o deməkdir ki, həmin hüquq əsərin açıqlanıb-açıqlanmamasından. istifadə olunub-olun mamasından asılı deyil. Ad hüququna gəldikdə isə qeyd edə bilərik ki. bu hü quq əsərin açıqlanmasından və istifadə olunm asından asılıdır. Belə ki. həmin hüquq əsər yalnız açıqlandığı və ondan istifadə olunduğu hallarda hə yata keçirilə bilər. Nə qədər ki, əsər açıqlanmamışdır, müəllifin ad hüququnun həyata keçirilməsindən söhbət gedə bilməz. Məlum məsələdir ki, açıqlanana kimi əsərə auditoriyanın necə deyərlər, «əli çatmır» və buna görə əsərin müəl lifinin adını müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Yalnız əsər açıqlandıqdan son ra onu yaradan şəxsin adı auditoriyaya məlum olur. Digər tərəfdən, ad hüququnun müəllifin müstəqil şəxsi qeyri-əmlak hüququ olması həm də onunla təsdiqlənir ki, bu hüquq əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququnun (müəlliflik hüququnun) pozulmasından asılı olmayaraq pozula bi lər. Elə hallar yaranır ki, əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququna (müəlliflik hü ququna) toxunulmur, amma müəllifin ad hüququ pozulur. Məsələn, nəşriyyat müəyyən şəxsi dərc edilmiş əsərin müəllifi kimi tanıyır, lakin müəllifin iradəsi ziddinə olaraq dərc olunmuş əsərdə onun əsl və həqiqi adını yox, təxəllüsünü göstərir. Başqa bir misalda əsəri yaradan şəxsin müəlliflik hüququnu tanıyan və onu inkar etməyən nəşriyyat dərc olunmuş əsərdə müəllifin adını (təxəllü- 1 1
Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. У чеб ник М .. 1999, с. 201. 2 0 0
sünü) göstərmir. Müəllifin ad hüququ qeyri-əm lak (qeyri-iqtisadi) xarakterli məzmuna malikdir. Onun məzmunu qanunda birbaşa müəyyən edilir1. M üəllifin ad hüququ dedikdə, yaratdığı əsərdən öz adı ilə, təxəllüslə, yaxud anonim istifadə etmək və ya bu cür istifadəyə icazə vermək səla hiyyəti (hüquqi im kanı) başa düşülür. Qanunun ad hüququna verdiyi leqal anlayışdan müəyyən olunur ki, müəllif malik olduğu ad hüququnu üç üsulla həyata keçirə bilər. Həmin üsullara aid dir: • müəllifin əsərdə öz həqiqi adını göstərməsi; • müəllifin əsərdə təxəllüsünü göstərməsi; • əsər müəllifinin adının anonim saxlanılması. Göstərilən üsulların hansından istifadə etmək hüququ yalnız müəllifə məx susdur. Bu məsələ ancaq müəllifin iradəsi ilə həll edilir. Məsələn, əsərdə öz təxəllüsünü göstərmək niyyətində olarsa, müəllifi məcbur etmək olmaz ki, o, əsərdə öz həqiqi adını göstərsin. Əgər müəllif əsərdə adını göstərmək istəmə dikdə onu vadar etmək olmaz ki, o, əsəri təxəllüsü ilə və ya öz adı ilə dərc et dirsin. Əgər müəllif əsərini öz adı ilə və ya təxəllüslə dərc etdirmək arzusunda- dırsa, zorla boynuna qoymaq olmaz ki, o, əsəri ad göstərmədən (adsız) dərc etdirsin və s. Əsərdə öz həqiqi adını göstərm ək üsulunun m ahiyyəti ondan ibarətdir ki. müəllif bu üsulla əsərini öz adı ilə açıqlayır (dərc etdirir, kütləvi nümayiş et dirir, efirə verir, kütləvi ifa olunur və s.), əsərdən istifadə edir və ya bu cür isti fadəyə icazə verir. Məsələn, müəllif nəşriyyata icazə verir ki, o, əsəri müəllifin həqiqi adını göstərməklə dərc (nəşr) etdirsin və s. Həmin üsulun köməyi və vasitəsi ilə müəllif əsərə olan müəllifliyini ifadə etmiş olur. Belə ifadə etmənin qaydasını müəllif özü müəyyənləşdirir. Müəllif hər şeydən əvvəl, əsərə olan öz müəllifliyini tam ifadə edə bilər. Tam ifadə etmə dedikdə, əsərdə müəllifin öz xüsusi mənada adını və so yadını göstərm əsi başa düşülür. Məsələn, İsayev Əli Cəfər oğlu və s. Müəllif öz istəyi ilə əsərə olan müəllifliyini qısaldılmış şəkildə də ifadə edə bilər. Q ısaldılm ış şəkildə ifadə etmə dedikdə, müəllifin əsərdə yalnız öz so yadını və adını göstərm əsi başa düşülür. Məsələn, İsayev Əli və s. Müəllifin əsərə olan müəllifliyini daha qısaldılmış şəkildə ifadəsi mümkün olan məsələdir. Müəlliflik qanunvericiliyi bu barədə hər hansı məhdudiyyət nə zərdə tutmur. Daha qısaldılm ış şəkildə ifadə etmə dedikdə, müəllifin əsərdə yalnız öz soyadını və inisialını (ad və ata adının baş hərflərini) göstərməsi ba şa düşülür. Məsələn, İsayev Ə.C. və s. Müəllifin adı müəlliflik prezumpsiyası ilə bağlıdır. M üəlliflik prezumpsiyası- na görə, əgər digər sübutlar yoxdursa, (yəni əksi sübut edilənə kimi), əsərə müəlliflik adı altında açıqlanmış (göstərilmiş) şəklə məxsusdur2. Əsərdə adını göstərilmə faktı onu ifadə edir ki, əksi sübut edilənə kimi, əsərə m üəlliflik hə- 1 1 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 14-cü maddəsinin «b» bəndi. : « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin l-c i bəndi. 2 0 1
min əsərdə adı göstərilm iş şəxsə m əxsusdur. Bu, yəni müəllifin öz adını göstərməsi isə mübahisə hallarında əsərə müəllifliyi müəyyənləşdirməyi asan laşdırır. Müəlliflik prezumpsiyası haqqında qayda ədəbi-bədii əsərlərin qorun ması barədə Bern konvensiyasından iqtibas olunmuşdur'. Bu konvensiyanın 15-ci maddəsinin 1-ci bəndi müəlliflik prezumpsiyasından çıxış edir. Əsərdə təxəllüsü göstərm ək üsulunun m ahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu üsulla müəllif əsəri açıqlayır, əsərdən istifadə edir və ya bu cür istifadəyə ica zə verir. Məsələn, müəllif yazdığı əsəri təxəllüslə dərc etdirir və s. Təxəllüsün hər hansı orqanda qeydiyyata alınması tələb edilmir. Təxəllüs dedikdə, müəllifin özünün uydurduğu şərti ad başa düşülür. Özü nə təxəllüs seçməklə müəllif həqiqi adını saxlayır. Müəllif sərbəst və müstəqil surətdə özünə təxəllüs seçə bilər. Bu, onun hüququdur. Müəllifin hansı səbəbə görə özünə məhz belə təxəllüs seçməsi bir sirr və müəmma olaraq qala bilər. Təxəllüsün arxasında hansı şəxsin dayanması, əl bəttə, auditoriyaya məlum olmaya da bilər. Bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər tarix də öz təxəllüsləri ilə tanınmış və məşhur olmuşlar. Məsələn, «Hophopnamə» M.Ə.Sabirin, M.Qorki A.M.Peşkovun, Nizami Gəncəvi Qiyas İlyas oğlunun və s. təxəllüsü olmuşdur. Təxəllüslə dərc edilən əsərə müəllifliyin müəyyən edilməsi barədə mübahi sə yarana bilər. Müəllifin təxəllüsünün onun şəxsiyyətini şübhə altında qoyma dığı (onun şəxsiyyətinə şübhə yaratmadığı) hallarda, mübahisəli məsələni həll etmək asan olub, hər hansı çətinlik törətmir. Müəllifin tə xə llü sü nü n onun şəxsiyyətini şübhə altına qoymaması dedikdə, müəllifin müntəzəm surətdə hamılıqla tanınan və qəbul edilən eyni bir təxəllüslə çıxış etməsi başa düşülür. Məsələ burasındadır ki, qanun müəlliflik prezumpsiyasını bu hala da, yəni mü əllifin təxəllüsünün onun şəxsiyyətini şübhə altına qoymadığı hala da şamil edir1 2. Analoji mövqedən Bern konvensiyası da çıxış edir3. Bu mövqeyə görə, əgər digər sübutlar yoxdursa (əksi sübut edilənə kimi), əsərə müəlliflik təxəllü sü əsərdə göstərilmiş şəxsə məxsusdur. Əsərin təxəllüslə dərc edildiyi digər hallarda (belə hallarda müəllifin təxəllü sü onun şəxsiyyətini şübhə altına qoyur) isə əsərdə adı göstərilən naşir müəlli fin nümayəndəsi sayılır və qanuni (m əcburi) nüm ayəndəlik əmələ gəlir. Nümayəndə kimi o, bir tərəfdən müəllifin hüquqlarını həyata keçirir, digər tə rəfdən həmin hüquqları qoruyur, pozulduqda isə onları müdafiə edir. Müəllif əgər öz şəxsiyyətini açarsa və əsərə müəllifliyini auditoriyaya bildirərsə (elan edərsə), onda qanuni nümayəndəlik ləğv edilir4. Təxəllüslə dərc edilən əsərə müəlliflik faktı ilə bağlı olaraq mübahisə yara na bilər. Belə hallarda sübutların (şahid ifadələrini, əsərin əlyazmasını və digər yazılı sübutların) təqdim edilməsi tələb olunur. İlk növbədə, nəşriyyatla (naşir- 1 Международные конвенции об авторском праве. Ком мснтарий/П од рсд.
М.,
1982. с. 108. : « M ü ə lliflik hüququ vo əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 3-cü bəndi. 3 Международные конвенции об авторском праве. К о м мснтарий/П од рсд.
М.,
1982, с. 109 (1 5 -ci maddənin l- c i bəndi). 4 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 3-cü bəndi. 2 0 2
lə) müəllif arasında bağlanan müəllif müqaviləsi təqdim edilməlidir. Məsələ bu rasındadır ki. əsər təxəllüslə dərc edilsə də, müəllif müqaviləsində müəllifin həqiqi (əsl) adı göstərilir. T əxəllüs toxunulm azdır. Müəllifin razılığı olmadan ona hər hansı dəyişiklik etmək olmaz. Digər tərəfdən təxəllüsün tə h rif olunmasına yol verilmir. Mü əllifin razılığı olmadan həm də təxəllüsü açıqlamaq olmaz. Təxəllüsün icazə siz açıqlanması xüsusi xarakterli hüquq pozuntusunun yaranmasına səbəb olur. Belə hallarda rəsmi surətdə üzr istəmə, mənəvi zərərin əvəzinin ödənil məsi və digər müdafiə üsullarından istifadə oluna bilər. Yalnız məhkəmənin tə ləbi ilə təxəllüsün müəllifin razılığı olmadan açıqlanması mümkündür. Belə ki, hər hansı mətbuat orqanında (qəzetdə, jurnalda və s.) müəyyən şəxs barəsin də böhtan və ya təhqir xarakterli məqalə dərc edilir. Məqalə ilə bağlı olaraq məhkəmədə işə baxılır. Bu işlə əlaqədar olaraq məhkəmə təxəllüsün açıqlan masını redaksiyadan tələb edə bilər. Redaksiya isə müəllifin razılığı olmadan tə xəllüsü açıqlamalıdır. Qalan digər hallarda isə o, bunu etməyə borclu deyildir. Müəllif təxəllüsünü dəyişə, ondan imtina və əsəri öz həqiqi adı ilə dərc edə bilər. Müəllifin bunlara hüququ vardır. Təxəllüs yalnız əsərə müəllifliyi ifadə etmək üçün istifadə olunan şərti addır, habelə əsərə ad hüququnu həyata keçirmək məqsədi ilə tətbiq olunan üsul dur. Məhz bu səbəbdən müəllif şəxsi, əmək, işgüzar, ailə-məişət və hüquq münasibətlərində, bir sözlə, bütün ictimai münasibətlərdə təxəllüslə yox, öz həqiqi adından çıxış edir. Pretenziyalar, iddia ərizələri, məhkəmə sənədləri və digər rəsmi sənədlər təxəllüslə yox, müəllifin adı göstərilməklə tərtib edilir. Əsər m üə llifin in anonim ’ saxlanılması üsulunun mahiyyəti ondan iba rətdir ki, müəllif ad və təxəllüs göstərilmədən əsəri açıqlayır, əsərdən istifadə edir və ya bu cür istifadəyə razılıq verir. Müəllifin adı və ya təxəllüsü göstəril məyən əsər anonim əsərdir. Anonim əsərə misal olaraq əsərdə yalnız müəlli fin inisialı göstərilən (məsələn, yuxarıdakı misalda Ə.C.) əsəri, qəzet və jurnal ların ön (qabaq) məqalələrini, məlumat kitablarındakı məqalələri və s. göstər mək olar. Bu növ əsərin müəllifi öz həqiqi adını gizlədir, xəlvətcə (gizlincə) saxlayır, yaratdığı əsəri öz adı ilə bağlamaq istəmir. Lakin bu, o demək deyildir ki, şəxs əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququndan (müəlliflik hüququndan) im tina edir, müəlliflikdən boyun qaçırır. Əksinə, o, bütün müəlliflik hüquqlarını, o cümlədən əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququnu saxlayır və onlardan ümumi qaydada istifadə edə bilər. Amma əsas və başlıca məsələ müəllifin hüquqlarının həyata keçirilməsin dən və qorunmasından, dərc olunmuş anonim əsərə müəllifliyi sübut etmək dən ibarətdir. Bu məsələ qanuni (məcburi) nümayəndəlik institutunun va sitə və köməyi ilə həll edilir. Belə ki, əsəri anonim dərc edən naşir (nəşriyyat) müəllifin qanuni (m əcburi) nümayəndəsi kimi çıxış edir2. Məhz naşir müəlli fin hüquqlarını qoruyur və həyata keçirir. Naşir həm də dərc olunmuş anonim əsərə müəllifliyi təsdiq edir. Belə ki, bir qayda olaraq, əsərin müəllifinin həqiqi 1 1 A no n im sözü yunanca «anonumos» ifadəsindən o lub «adsız» mənasını ifadə edir. : « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 3-cü bəndi 203
adı ona məlum olur. Naşir dərc olunmuş anonim əsərin müəllifinin həqiqi adını açıqlamağa borc lu deyildir. Yalnız o, icraatında böhtan və ya təhqirə aid iş olan məhkəmənin tələbi ilə müəllifin adını açıqlaya bilər. Hər şeydən əvvəl, qeyd edək ki, barəsində danışaca- Äd-sanmı ğımız hüquq Azərbaycan Respublikasının müəlliflik (şöhrətini) müdafiə qanunvericiliyində düzgün olmayaraq «şöhrətinə hör- uququ
mət edilməsi hüququ» adı altında1 nəzərdə tutulur ki, bu ad həmin hüququn mahiyyətini və məzmununu dəqiq əks etdirmir. Məsələ burasındadır ki, Bern konvensiyasında, habelə bir sıra Qərbi Avropa dövlətləri nin və Rusiya Federasiyasının müəlliflik qanunvericiliyində göstərilən hüquq «müəllifin reputasiyasını müdafiə hüququ» termini ilə əhatə olunur. «Reputasi ya» ifadəsi isə Azərbaycan dilinə «ad-san», «şöhrət» kimi tərcümə edilir1 2. Bu na görə göstərilən hüququ ifadə etməyin və adlandırmağın ən düzgün və mü nasib variantı məhz «müəllifin ad-sanını (şöhrətini) müdafiə hüququ» anlayı şından ibarətdir. Bu anlayışdan istifadə dəbdə olmasa da, hər halda o, göstəri lən hüququn məna və məzmununu daha dəqiq ifadə edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sovet dövrünün mülki qanunvericiliyində göstərdiyimiz hüquq əsərə toxunulm azlıq hüququ adlanırdı. Azərbaycan SSR-in 1964-cü il Mülki Məcəlləsinin 477-ci maddəsində əsərə toxunulmazlıq hüququ müəllifin malik olduğu əsas hüquqlardan biri kimi nəzərdə tutulurdu. Bəzi müasir müəlliflər əsərə toxunulmazlıq hüququ anlayışından istifadə et məyə üstünlük verirlər3. Bu anlayış bir sıra xarici ölkələrin, məsələn, Fransa nın da müəlliflik hüququnda işlədilir4. Ad-sanını (şöhrətini) m üdafiə hüququ m üəllifə verilən elə b ir hüquqi im kandır ki, bunun nəticəsində o, öz yaratdığı əsəri mənaca dəyişm ək dən, tə h rif olunmaqdan və ya hər hansı digər form ada yenidən işlənm ək dən, həmçinin şərəf və ləyaqətinə zərər vura bilən hər hansı hərəkətdən qoruyur. Müəllifin ad-sanını (şöhrətini) müdafiə hüququ iki əsas səlahiyyətdən (hü quqi imkandan) ibarətdir. Onlara aiddir: • qadağan etmək səlahiyyəti (neqativ hüquqi imkanı), • icazə vermək səlahiyyəti (pozitiv hüquqi imkanı). Qadağan etmək səlahiyyətinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllif əsərə kimsə tərəfindən hər hansı dəyişiklik olunmasını yasaq etmək hüququna (im kanına) malikdir. Əsər nəşr edildikdə (dərc edildikdə), kütlə qarşısında açıq ifa olunduqda və ya digər üsulla istifadə edildikdə həm əsərin özünə, həm də onun adına və ya müəllifin adının ifadə olunmasına hər hansı dəyişiklik edil məsi qadağan edilir. Heç kəsin ixtiyarı çatmır ki, tamlığını və bütövlüyünü po zaraq əsərin həcmini qısaltsın, onun ayrı-ayrı bölmə və fəsillərini dəyişdirsin 1 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 14-cü m addəsinin l- c i bəndinin « V » )
yarı m bond i. ' llusca-azərbaycanca lüğət (d ü zəld ilm iş və artırılm ış üçüncü nəşri). III cild . Bakı, 1978, s. 88. 3 Гуев A.H. Гражданское право. Учебник. Том 3. M., 2003, с. 179. 4 Основные институты гражданского права зарубежных стран. М ., 1999, с. 430. 204
və ya əvəz etsin və s. Dəyişiklik və əlavələr yüksək peşəkar səviyyədə edilsə və əsərin məziyyətini (dəyərini) yaxşılaşdırsa (artırsa) belə, heç kəsin belə hə rəkətlər etmək hüququ yoxdur. Bunlardan əlavə, əsər nəşr edilən (dərc olunan) zaman heç kəsin hüququ yoxdur ki, ona illüstrasiyalar, müqəddimələr, yəni ön sözlər, proloq, son sözlə ri (epiloq), kommentariya (izah, təfsir) və ya hər hansı izahlar əlavə etsin. Bu cür hərəkətlər qadağan edilir1. Müəllif ithafını (həsr etməsini), annotasiyanı, epiqrafı və digər elementləri əsərdən çıxartmaq və ya onları dəyişdirmək ol maz. Bir sözlə, m üəllifin qadağan etmək səlahiyyəti əsərin məzmununu təşkil edən bütün elementlərə şamil edilir. icazə verm ək səlahiyyətinin isə mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllifin razılığı ilə əsərə istənilən dəyişiklik və əlavələr edilə bilər. Əsər nəşr edildikdə, kütlə qarşısında açıq ifa olunduqda və ya digər yolla istifadə edildikdə müəllifin razılığı ilə həm əsərin özünə, həm də onun adına və ya müəllifin adının ifadə olunmasına (öz həqiqi adı ilə və ya təxəllüslə və ya adsız) hər hansı dəyişiklik etmək mümkündür. Bunlardan əlavə, əsər nəşr edilərkən əgər müəllif razılıq verərsə, ona illüstrasiyalar, müqəddimələr, son sözlər, təfsirlər və ya hansı izahlar əlavə etmək olar. Hətta redaktə və digər düzəlişlərə, redaksiya kom- mentariyalarına, habelə əsərin əlyazmasına edilən dəyişikliklər yalnız müəllifin razılığı ilə yol verilə bilər. Əsər həm də müəllifin şərəf və ləyaqətinə zərər vura bilən digər hərə kətlərdən m üdafiə e d ilm əlidir. Bu cür hərəkətlər hər şeydən əvvəl, müəllifə qeyri-əmlak (mənəvi) zərəri vurur və onun qeyri-maddi sferasına toxunur. Mə sələn, şəxs qəzetdə dərc olunan məqalədə ədəbsiz formada göstərir ki, müəl lif guya özgəsinin müəllifliyini mənimsəyərək plagiatlığa (ədəbi oğruluğa) yol vermişdir. Başqa bir misalda müəllifin ayağına yazırlar ki, guya o, əsəri yarat maqla bağlı olaraq hər hansı çirkin hərəkət etmişdir və s. Müəllifin adından rek lam-kommersiya məqsədləri üçün qadağan olunmuş (yol verilməyən) istifadə halı da onun şərəf və ləyaqətinə zərər vura bilən hərəkətlərə misal ola bilər. Ad-sanını (şöhrətini) müdafiə hüququ müəllifin malik olduğu şəxsi qeyri-əm lak hüquqlarının növlərindən biridir. Buna görə də şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarını xarakterizə edən əlamətlər bu hüquqa da aid olunmalıdır. Amma məsələ bura sındadır ki, müəllifin ad-sanını (şöhrətini) müdafiə hüququnun (əsərinə toxunul mazlıq hüququnun) başqa şəxslərə verilib-verilməməsinə müəlliflik hüquq dokt rinasında (elmində) alimlərin münasibəti birmənalı deyil. Bu məsələ xeyli müd dətdir ki, mübahisə predmetinə çevrilmişdir. Belə ki, bir qrup alimin fikrinə görə, göstərilən hüququn başqa şəxslərə verilməsi mümkündür. Onlar öz fikirlərini bununla əsaslandırırlar ki, göstərilən hüquq onun başqa şəxslərə verilməsinə mane ola biləcək qədər müəllifin şəxsiyyəti ilə möhkəm bağlı deyil. İkinci qrup alimlər isə göstərirlər ki, həmin hüquq müəllifin şəxsiyyətindən 1 Məmin h oroko llo rin qadağan edilməsi barədə Azərbaycan SSR-in 1964-cü il M ü lk i Məcəlləsinin 478-ci maddəsində birbaşa göstəriş nəzərdə tutulmuşdu. :
Советское авторское право на произведения изобразительного искусства (авторсф. кан.дис.). М .. 1954, с. 4; Никитина М.И. Авторское право иа произведения науки, литературы и нсскуства. Казань, 1982, с. 75. 205
ayrılmaz olub, özgəninkiləşdirilmir və buna görə də o, nə müqavilə, nə vərəsə lik, nə də başqa hər hansı əsasa görə verilir1. Məhz ikinci qrup alimlərin mövqeyi həqiqətə daha yaxındır. Belə ki. müəlli fin şəxsiyyətindən ayrılmaz olan hüququ vərəsəlik qaydasında vərəsələrə ver mək mümkün deyil. Düzdür, vərəsələr müəllifin ölümündən sonra əsərin toxu nulmazlığını qoruya, əsərin toxunulmazlığı pozulduqda isə müdafiə edə bilər lər. Qanun onlara belə səlahiyyət verir: müəllifin vərəsələri onun ölümündən sonra şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının, o cümlədən əsərə toxunulmazlıq hüqu qunun qorunmasını (müdafiəsini) həyata keçirə bilərlər2. Məhz vərəsələrə mü əllifin əsərinə olan toxunulm azlıq hüququnun (ad-sanını m üdafiə etmək hüququnun) özü yox, həmin hüquq pozulduqda m üdafiəni (qorumağı) həyata keçirmək səlahiyyəti keçir. Digər tərəfdən müəllifin şərəf və ləyaqəti nin müdafiəsinə onun ölümündən sonra da yol verilir (MM-in 23-cü maddəsi nin 1-ci bəndi). Açıqlamaq Qanun açıqlamaq hüququnu müəllifin malik olduğu şəxsi hüququ qeyri-əmlak hüquqları növünə aid edir. Bu hüququn əsas xüsusiyyəti hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərildiyi kimi, özündə həm şəxsi qeyri-əmlak, həm də əm lak elem entlərini b irlə ş dirməkdən ibarətdir. Belə ki, açıqlamaq hüququnun nə iqtisadi qiyməti, nə də əmlak məzmunu vardır. Bu baxımdan o, müəllifin şəxsi qeyri-əmlak hüqu qu sayılır. Digər tərəfdən, açıqlamaq hüququ birbaşa müəllifin əmlak mənafe yinə toxunur. Belə ki, həmin hüququn həyata keçirilməsi nəticəsində müəllif üçün maddi (əmlak) fayda əldə oluna bilər. Bu mənada açıqlamaq hüququ əmlak hüququ hesab edilir. Açıqlamaq hüququ qanunla m üəllifə verilən elə b ir hü q uq i im kandır ki, bu imkandan istifadə etməklə m ü xtə lif üsullarla (dərc etməklə, kütləvi nümayiş etdirm əklə, kütləvi ifa olunm aqla, efirə verm əklə və s.) o, yarat dığı əsəri ilk dəfə olaraq kütləyə çatdırır, qeyri-m üəyyən şə xslə r d a irə si nə b ild irir və auditoriyaya yayır. Müəllif açıqlamaq hüququnu müxtəlif üsulların (form aların) vasitə və kö məyi ilə həyata keçirə bilər. Həmin üsullardan hansından istifadə edilməsi mə sələsini yalnız müəllifin özü həll edir. Müəllif açıqlamaq üsulunu (formasını) öz istək və mülahizəsi ilə seçir. Bu, həm də onun yaratdığı əsərin növündən asılıdır. Məsələn, ədəbiyyat əsərinin müəllifi dərc etmək (nəşr etmək), kütləvi ifa etmək, efirə vermək və digər üsullarla onu açıqlaya bilər. Bunlardan əlavə, əsərin açıqlanma yeri və vaxtı da müəllifin özü tərəfindən müəyyən edir. Bir qayda olaraq, yaratdığı əsəri müəllifin özü açıqlayır, yəni açıqlamaq hü ququnu müəllifin özü həyata keçirir. Bununla belə, bu məsələ müəllifin razılığı ilə başqa şəxs tərəfindən də həll edə bilər. Əsəri açıqlamaq iradəvi aktdır. Heç kəs iradəsi ziddinə olaraq müəllifi öz '
Вопросы авторского права. M ., 1956, с. 226-230; Гордон М.В. Советское авторское право. М ., 1955, с. 125; Комментарий к Гражданскому Кодексу РСФ СР/Под рсд.
М .. 1982, с. 368; Гражданское право. У чеб ник. Том 1/Под рсд. Е.Л.Суханова. М ., 1998, с. 658. ' « M ü ə lliflik luiququ vo əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 29-cu m addəsinin l- c i bəndi. 206
yaratdığı əsəri açıqlamağa məcbur edə bilməz. Əsəri açıqlamaq məsələsini yalnız və yalnız onun özü həll edə bilər. Xüsusilə belə bir məsələnin həlli mü əllifin müstəsna hüququ sayılır ki, qeyri-müəyyən şəxslər dairəsinə (auditoriya ya) və kütləyə çatdırmaq üçün əsərin hazır olması elan edilsin. Bir qayda ola raq, tamamlanmış (başa çatdırılmış) əsərlər açıqlanaraq kütləyə (auditoriyaya) çatdırılır. Bununla belə, tamamlanmamış (başa çatdırılmamış) əsərlərin də açıqlanaraq kütləyə (auditoriyaya) çatdırılması mümkündür. Məsələn, tamam lanmamış dram əsəri səhnədə tamaşaya qoyulur və ya rəssamın başa çatdırıl mamış rəsm əsəri sərgidə nümayiş etdirilir və s. Müəllifin açıqlamaq hüququ başqa şəxslərə keçə bilər. Bu cəhəti ilə o, mü əllifin şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından fərqlənir. Xüsusən də bu hüquq vərə səlik qaydasında keçir. Əsəri dərc Əvvəlki qanunvericilik (Azərbaycan SSR-in 1964-cü il tdirm ak h ii MM-İ) müəllifin əsəri açıqlamaq hüququnu nəzərdə tut- nuququ murdu 1964 ц Mü|kj Məcəlləsi (477-ci maddəsi) bu hü ququn əvəzinə, əsəri dərc etdirmək hüququnu müəllifin malik olduğu hüquq lardan biri kimi tanıyırdı. Əsəri dərc etdirmək hüququna əsəri buraxmaq (çap etmək) hüququ da deyilirdi. Əsəri buraxm aq (çap etmək) hüququ dedikdə isə əsəri hər hansı üsulla (əsəri nəşr etdirməklə, kütlə qarşısında ifa etməklə, kütləyə göstərilməklə, ra dio və ya televiziya ilə verilməklə və digər üsulla) qeyri-müəyyən şəxslər dai rəsinə bildirmək imkanı başa düşülürdü (Azərbaycan SSR-in 1964-cü il MM-in 475-ci maddəsi). Bu isə onu deməyə əsas verir ki, əvvəlki qanunvericilik mü əllifin əsəri açıqlama hüququnu «əsəri dərc etdirmək hüququ» anlayışı ilə əha tə etmişdi. Çünki məzmun baxımından onlar təxmini olaraq üst-üstə düşürlər. Yeni müəlliflik qanunvericiliyinə görə isə müəllifin əsəri dərc etdirmək hüqu qunun məzmunu xeyli dərəcədə dəyişmişdir. Düzdür, o, əvvəlki qanunverici likdən fərqli olaraq, həmin hüququn adını müəllifin malik olduğu hüquqlar sıra sında çəkmir. Müəlliflik qanunvericiliyi yalnız əsərin dərc edilməsini əsərin açıqlanm ası üsullarından (formalarından) biri kim i nəzərdə tutur. Burdan belə nəticə çıxarmaq mümkündür ki, müəllifin əsəri dərc etdirmək hüququ var dır. Bu hüquq məzmunca müəyyən dərəcədə dəyişilməsinə (məhdudlaşdırıl- masına) baxmayaraq, müəllifin əsas və vacib şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarından biri kimi qalmaqda davam edir. Əsəri dərc etdirm ək hüququ m üəllifə verilən elə bir hüquqi imkandır ki, bu imkan əsasında o, kütlənin tələbatını ödəmək üçün əsəri dövriyyə yə buraxır. Əsəri dərc etdirmək hüququ nəşr etdirmək üsulu ilə onu qeyri-mü əyyən şəxslər dairəsinə (auditoriyaya) bildirmək imkanı deməkdir. Buna görə müəllifin yaratdığı əsəri öz yaxın qohumları və tanışları arasında oxuması əsə rin dərc edilməsi hesab edilmir. Məsələ burasındadır ki, belə şəraitdə əsər küt lənin (auditoriyanın) malı olmur. Əsər oxucuların tələbatını ödəyən çoxsaylı ti rajla nəşr olunarsa, onda bu, əsərin dərc edilməsi deməkdir. Belə ki, əsərin nüsxələri kütlənin (auditoriyanın) istifadəsinə verilir və onun malı olur. Əsərin nüsxələri isə onun maddi daşıyıcılarıdır. Buna görə də əsəri dərc etdirmək hü ququnun əsas məzmunu müəllifin öz yaratdığı əsərin maddi daşıyıcısını döv 207
riyyəyə buraxmaq məsələsini müstəqil surətdə həll etməkdən ibarətdir. Heç kəsin müəllifin iradəsi əleyhinə olaraq onun yaratdığı əsəri dərc etdir mək səlahiyyəti yoxdur. Bu səlahiyyət yalnız müəllifə məxsusdur. Müəllifin əsəri dərc etdirmək hüququ əsasən elm və ədəbiyyat əsərlərinə aiddir. ,
İm ina Əvvəlki dövrün qanunvericiliyinə belə hüquq məlum deyildi. De- ruququ т э ц Ьи> Azgrbaycan Respublikasının müəlliflik qanunvericiliyində yeni hüquqdur. Belə hal isə xarici dövlətlərin qanunvericilik təcrübəsinə və ənə- nənəsinə uyğundur. İmtina hüququnu bir sıra xarici ölkələrin (məsələn, Fransa, İsveçrə, Polşa, Almaniya və digər ölkələrin) müəlliflik hüququ da tanıyır'. İmtina hüququ dedikdə, m üəllifə verilən elə b ir hüquqi im kan başa d ü şülür ki, bu imkan əsasında o, öz yaratdığı əsərin açıqlanm ası barədə əvvəllər çıxardığı qərarı ləğv edir. İmtina hüququ müəllifin öz əsərinin yayıl masını dayandırmaq imkanı deməkdir. Müəllif öz yaratdığı əsərin açıqlanması barədə əvvəllər qəbul etdiyi qərarı müxtəlif səbəblərə görə ləğv edə bilər. Müəlliflik qanunvericiliyi həmin səbəb ləri göstərmir. Amma müəlliflik hüquq elmi (doktrinası) müəllifin imtina hüqu qunu həyata keçirməsinə əsas olan bir sıra səbəblər müəyyən edir: müəllifin öz əsərini başqa üsulla açıqlamaq arzusunda olması; müəllifin baxışlarında və dünyagörüşündə köklü dəyişikliklər olması; xarici vəziyyətin dəyişməsi və s2. Amma bəzi ölkələrin məsələn, Polşanın müəlliflik qanunvericiliyi imtina hüqu qunun həyata keçirilməsi üçün «ciddi əsasların olmasını» tələb edir3. Bizim öl kə qanunvericiliyi isə belə tələb nəzərdə tutmur. Özü də müəllif əsərin açıqlan masından imtina etməni əsaslandırmağa borclu deyildir. Bu isə o deməkdir ki, müəllifin özünün əvvəllər çıxardığı qərarını ləğv etməsinə əsas olan səbəblər imtina hüququnun həyata keçirilməsinin məcburi şərti deyildir. Yalnız üç tələb müəllifin imtina hüququnu həyata keçirməsinin m əcburi (labüd) şərti sayılır. Bu şərtlərə əməl olunduqda, imtina hüququ həyata keçi rilmiş hesab edilir. Birinci şərt ondan ibarətdir ki, müəllif istifadəçiyə dəyən zərərin əvəzini əldən çıxmış fayda da daxil olm aqla ödəm əlidir. Belə ki, müəllifin öz imtina hüququnu həyata keçirməsi nəticəsində əsərdən istifadə edən şəxsin (istifa dəçinin) mənafeyinə zərər vurula bilər. Məlum məsələdir ki, müəllif vurulan həmin zərərin əvəzini ödəməlidir. İkinci şərtə görə isə əgər əsər açıqlanmışdırsa, müəllif im tina barədə qə rarını açıq şəkildə kütləyə (auditoriyaya) b ild irm ə lid ir. Açıq şəkildə bildir mə dedikdə, mətbuat, radio və televiziya və digər KİV vasitəsi ilə kütlənin (au ditoriyanın) xəbərdar edilməsi başa düşülür. Üçüncü şərtə görə müəllif əsərin əvvəllər (həm in ana qədər) hazırlan mış nüsxələrini dövriyyədən çıxartm alıdır, yəni götürməlidir. Lakin bu iş 1 Основные институты гражданского права зарубежных стран. М .. 1999, с. 418. *
Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. У чебник. М .. 1999, с. 214. 5 Основные инст итуты гражданского права зарубежных стран. N4., 1999, с. 428. 208 müəllifin vəsaiti hesabına görülməlidir. Müəllifin im tina hüququ bəzi əsərlərin maddi daşıyıcılarına şamil edil mir. Məsələ burasındadır ki, həmin daşıyıcılar mülkiyyət hüququ əsasında başqa şəxslərə məxsus olur. Müəllif yox, bu şəxslər onların mülkiyyətçisi he sab edilirlər. Buna görə də göstərilən halda imtina hüququnun həyata keçiril məsi mümkün olmur. Məsələn, müəllif imtina hüququna istinad edərək mülkiy yət hüququ əsasında başqasının sahibliyində olan heykəltəraşlıq əsərini, rəsm əsərini (portreti) və s. geri ala bilməz. Müəllifin im tina hüququ həm də xidm əti (qulluq) əsərlərə şamil edilmir. Belə ki, qanunda ifadə edilən göstərişə görə bu növ əsərlərin müəllifi imtina hüququndan istifadə etmirlər’ . İmtina hüququnun həyata keçirilməsi müəyyən hüquqi nəticəyə səbəb olur. Belə ki, əgər imtina hüququ açıqlanmış əsərə münasibətdə həyata keçirilərsə, onda əsərin əvvəlki açıqlanmamış əsər statusu bərpa edilir. Belə halda əsərlə bağlı olan münasibətlərə əvvəlki kimi açıqlanmamış əsər üçün müəyyən edilən hüquqi rejim tətbiq edilir. Yox, əgər imtina hüququ açıqlanmamış əsə rə münasibətdə həyata keçirilərsə, onda əsər açıqlanmamış əsər statusunda qalır. Onunla bağlı yaranan münasibətlərə açıqlanmamış əsər üçün müəyyən edilən hüquqi rejim tətbiq edilir. İmtina hüququ əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququndan (müəlliflik hüqu qundan) boyun qaçırmaq demək deyildir. Məsələ burasındadır ki, barəsində imtina hüququ həyata keçirilmiş əsər yenidən kütləyə (auditoriyaya) çatdırıla bilər. Müəlliflik hüququndan imtina edildikdə isə belə hal yaranmır. Xüsusilə müəllifliyi başqa şəxsə verməklə müəlliflik hüququndan imtina edilməsinə yol verilmir. Bununla belə, bəzi xarici ölkələrdə müəlliflik hüququna geteronim (müəllifliyi başqa şəxsə vermək) kimi anlayış da məlumdur. Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|