Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ideyalardan ibarətdir. Əsəri təşkil edən obraz, fikir və ideyalar insan beyninin (əqlinin) məhsulu dur. İnsan beyni (əqli) yalnız qeyri-maddi məhsullar hazırlayır. Deməli, əsər
onu fiziki cəhətdən əldə etmək qeyri-mümkündür. Məhz bu səbəbdən əsər başqa şəxslər tərəfindən başa düşülmür, dərk edilmir və qavranılmır. Belə hal da söz yox ki, əsər mövcud olmur, ictimai əhəmiyyət kəsb etmir, cəmiyyət üzvləri tərəfindən dərk olunmur və praktiki olaraq onun hüquqi cəhətdən qo runması lazım gəlmir. Başqa şəxslər tərəfindən dərk olunması üçün əsər hök- mən hər hansı obyektiv formada ifadə olunmalıdır. Söhbət əsəri ifadə edən formadan gedir. Obyektiv forma dedikdə, əsərin maddi daşıyıcısı olan əşya (maddi) forma sı başa düşülür. Məsələn, əsərin əlyazması onun obyektiv forması hesab edi lir. Əsərin əlyazması imkan verir ki, başqa şəxslər əsəri başa düşsün, dərk et sin və qavrasın. Deməli, əsərin obyektiv forması əsərin ifadə olunduğu maddi daşıyıcısı deməkdir.
fəaliyyətinin obyektiv formada ifadə olunan nəticəsidir'1. Əsər onu yaradan müəllifin şəxsiyyətindən ayrılmazdır. Çünki o, beyin (əql) məhsulu olub, ideya və obrazlardan ibarətdir. İdeya və obrazları müəllifin şəx siyyətindən ayırmaq qeyri-mümkündür. Məhz bu səbəbdən əsərin özünü öz- gəninkiləşdirmək olmaz. Onun hər hansı bir mülki-hüquqi əqdin (məsələn, al- ' Mosolon, bax: Гордой М В. Советское авторское право. М., 1955, с. 59; Гивршов Э.П. Авторское право. М., 1988, с. 10. * Серебровскчй В. И Вопросы советского авторского права. М.. 1956, с. 32. ’ Mosolon. Ьах: Сергеев А.П Право интеллектуальной собственности в Российской Федера ции. Учебник. М.. 1999, с. 108; Гражданское право. Учебник. Часть З/Иол рсд. А.П.Сергеева.
4
смежных правах». М.. 1996. с. 25.32. 146
Əsərin hüquqi cəhətdən mühafizə (qorunma) edilmə şərtləri qı-satqının, bağışlamanın, dəyişmənin, vəsiyyətin və s.) predmeti olması istis na edilir. İdeya və obrazlara fiziki cəhətdən yiyəlik etmək mümkün olmadığına görə əsərə mülkiyyət hüququnun sahiblik səlahiyyətini tətbiq etmək olmaz. Yalnız əsərdən istifadə hüququ özgəninkiləşdirilə bilər. Belə halda əsərdən istifadə hüququ müəllif müqaviləsi əsasında başqa şəxslərə verilir. Müəlliflik hüquq normaları (müəlliflik hüququ) əsəri hüquqi cəhətdən yalnız o halda mühafizə edə bilər ki. həmin əsər müəlliflik qanunvericiliyində müəyyən edilən tələblərə cavab versin. Həmin tələblər əsərin hüquqi mühafizə (qorunma) şərtləri adlanır. Məhz bu şərtlərə uyğun gələn əsər müəlliflik hüququnun obyekti sayılır və qorunma qa biliyyətli olur. Məhz həmin şərtlər müəlliflik hüququnun obyekti kimi əsərin mövcud olmasını təmin edir. Əsərin hüquqi mühafizə (qorunma) şərtləri dedikdə, müəlliflik qanun vericiliyinin nəzərdə tutduğu elə tələblər başa düşülür ki, bu tələblər əsərin müəlliflik hüquq normaları ilə qorunmasını təmin edir. Müəlliflik qanunvericiliyi əsərin hüquqi cəhətdən mühafizə edilməsi (qorun ması) üçün üç şərt müəyyən edir'. Həmin şərtlərə aiddir: • birinci şərtə görə, əsər yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olmalıdır; • ikinci şərtə görə, əsər hər hansı bir obyektiv formada ifadə edilməlidir. • üçüncü şərtə görə əsər insan fəaliyyətinin elm, ədəbiyyat və incəsənət ki mi sahələrinə aid olmalıdır. Hər üç şərtə cavab verən və uyğun gələn əsər müəlliflik hüquq normaları nın (müəlliflik hüququnun) hüquqi mühafizə obyekti sayılır, həmin normaların qoruma sferasına daxil edilir. Həmin şərtlər mövcud olduqda əsər müəlliflik hüququnun obyekti kimi tanınır. Buna görə göstərilən şərtlər müəlliflik hüququ nun obyekti kimi əsərin əlamətləri sayılır. Digər tərəfdən onlar əsərin qorun ma qabiliyyətli olmasının meyarlarıdır. Buna görə həmin şərtlərin (əlamət lərin. meyarların) hər hansı birindən məhrum olan fəaliyyət nəticəsi (məhsulu) müəlliflik hüququnun obyekti kimi əsər sayılmır, qorunma (mühafizə olunma) qabiliyyətini itirir. Əsərin əlamətləri dedikdə, qanunda nəzərdə tutulan elə meyarlar (şərtlər) başa düşülür ki, bu meyarlar (şərtlər) onun müəlliflik hüquq normaları (müəllif lik hüququ) ilə qorunmasını təmin edir. Müəlliflik qanunvericiliyi birbaşa göstərir ki. əsər yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi, yəni yaradıcı lıq məhsulu olmalıdır2. Belə ki, müəllifin yaratdığı nəticə (məhsul) yaradıcılıq əsəri olmalıdır. Bu şərtə cavab verən nəticə (məhsul) müəlliflik hüquq normaları (müəlliflik hüququ) ilə qorunur və müəlliflik hüququnun obyekti kimi əsər hesab edilir. Yaradıcılıq, de məli. əsərin qorunma qabiliyyətli olması şərtlərindən (əlamətlərindən) biridir. Başqa sözlə desək, yaradıcılılıq əlaməti əsərin müəlliflik hüquq normalan ilə 1 Əsər yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi (məhsulu) kimi 1 «M üəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun S-ci maddəsinin 1 -ci bandı : «M üəlliflik hüququ və olaqoll hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin l-ci bəndi. 147
qorunması üçün əsas meyarlardan biridir (bir sıra ölkələrin qanunvericiliyi oriji nallığı (qəribəliyi) əsərin müəlliflik hüquq normaları ilə qorunmasının əsas şərti hesab edir). Amma müəlliflik qanunvericiliyi yaradıcılığa nə leqal anlayış verir, nə də onun əsas göstəricisini müəyyən edir. Buna görə də mülki hüquq elmi (doktrinası) yaradıcılığa elmi anlayış verilməsinə xüsusi diqqət yetirir. Bu mə sələ xüsusən də sovet dövrünün alimlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, yaradıcılığa V.I.Serebrovski', O.S.loffe1 2, E.P.Qavrilov3, I.V.Savelyeva4, V.R. lonas5 6 və digər sivilist müəlliflər tərəfindən sovet dövrünün hüquq ədə biyyatı səhifələrində müxtəlif təriflər verilməsinə rast gəlirik. Bu təriflər yaradı cılıq kimi mürəkkəb xarakterli bir anlayışın mahiyyətini başa düşmək baxımın dan əhəmiyyətlidir. Yaradıcılıq dedikdə, m üəllifin elə bir əqli fəaliyyəti başa d ü ş ü lü r ki, bu fəaliyyət nəticəsində keyfiyyətcə yeni - əvvəllər m övcud olm ayan m əh sul yaranır. Yaradıcılığın (yaradıcılıq fəaliyyətinin) əlaməti (meyarı) barədə alimlər yekdil fikir söyləmirlər. Onların bu məsələ barədə mövqeləri müxtəlif olub, üst-üstə düşmür5. Mülki hüquq elmində indiyə kimi yaradıcılığın (yaradıcılıq fəaliyyəti nin) hamılıqla qəbul edilən əlaməti (meyarı) müəyyən edilməmişdir. Amma bu na baxmayaraq sivilist alimlər arasında belə fikir geniş yayılaraq üstünlük təş kil edir ki, yenilik yaradıcılığın əlamətidir, g ö s tə ric is id ir'. Beləliklə, yaradıcı lıq müəlliflik hüquq normaları (müəlliflik hüququ) ilə qorunan əsərin, yenilik isə yaradıcılığın özünün əlaməti (meyarı) sayılır. Yenilik dedikdə, məzmun və ideya cəhətdən və ya forma baxımından və yaxud da həm məzmun-ideya, həm də forma cəhətdən əsərin təzə olması ba şa düşülür. Bəzən orijinallıq (başqasına oxşamamaq), tə kra rolunm azlıq və n a d irlik kimi əlamətlər yaradıcılığın göstəriciləri (meyarları) hesab edilir. Düzdür, müəllifin yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi - yaradıcılıq əsəri həmin əlamətlərlə xarakterizə olunur. Əsərlər bir-birindən məhz göstərilən əlamətlərə görə fərq lənir. Lakin onları yaradıcılığın (yaradıcılıq fəaliyyətinin) müstəqil əlamətləri (göstəriciləri) hesab etmək olmaz. Məsələ burasındadır ki, göstərilən əlam ət lər «yenilik» kim i üm um iləşdirilm iş anlayışın ifadə fo rm a la rı sayılır. «Ori jinallıq», «nadirlik» və «təkrarolunmazlıq» bir-birləri ilə həddən ziyadə yaxın 1 Серебровскин В.И. Вопросы советского авторского права. М., 1956, с. 34. : Иог/нре ОС. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л.. 1965, с. 5. * Гаври.юв Э.А. Советское авторское право. М .. 1984, с. 83. 1 Савелсва И В. Правовое регулирование отношений в области художественного творчества. М.. 1986, с. 22. 5 Ионас В Я Произведения творчества в гражданском праве. М., 1972, с. 11-25. 6 MdSdİM bax: Ионас В Я. Критерий творчества в авторском праве и судебной практике. М., 1967; Сергеев А П. Авторское право России. СПб, 1994, с. 39-41; Макагонова Н.В. Авторское право. М.. 2000. с. 42-43. Иог/»фе О С Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 8; Гаврилов Э.П. Советское авторское право. Основные положения. Тенденции развития. М.. 1984. с. 60; Гражданское право. Учебник. Часть 3/11ол ред. А П.Сергеева. Ю.К. Толстого. М , 1998, с.ЗЗ; Макагонова Н В. Авторское право. Учбсиос пособие. М.. 2000, с. 46. 148
olub, qohum anlayışlar kimi tanınır və yenilik əlamətinin mahiyyətinin ifadə olunmasına xidmət edir. Hər bir əqli fəaliyyət məhsulu (nəticə) müəllifin fərdi yaradıcılıq üslubunu, tərzini və onun xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bunun nəticəsində həmin məhsul fərdi olub, prinsip etibarı ilə təkrarolunmazdır. Yaradıcılığın (yaradıcılıq fəaliyyətinin) yenilik əlaməti hər hansı təqlid etmə ni. yamsılamağı, köçürməni, «piratlığı», «ədəbi quldurluğu», plagiatlığı (ədəbi oğurluğu) istisna edir və həmin hallarla bir araya sığmır. Əgər həmin hallardan biri müəyyən edilərsə, onda yenilik kimi əlamətdən danışmaq olmaz. Buna gö rə də yenilik əlaməti əqli fəaliyyət nəticəsinin müstəqil surətdə yaradılma faktının müəyyənləşdirilməsini, yaradıcılıq baxımından müstəqil olması nı tələb edir'. Müəllifin yaratdığı nəticənin yaradıcılıq məhsulu (əsəri) olması yaradıcılıq
but olunana kimi, bütün fəaliyyət nəticələri (məhsulları) yaradıcılıq əlamətinə və xarakterinə malik olub, müəlliflik hüquq normalan (müəlliflik hüququ) ilə qo runan əsər sayılır. Əgər sübut olunsa ki, müvafiq nəticə yaradıcılıq əlamətin dən və xarakterindən məhrumdur, onda o, müəlliflik hüquq normaları ilə qoru nan əsər hesab edilmir. Müəllifin yaratdığı nəticənin (məhsulun) müəlliflik hüquq normaları (müəllif lik hüququ) ilə qorunması və əsər sayılması üçün onun təkcə yaradıcılıq əla mətinə malik olması kifayət etmir. Bunun üçün həm də ikinci şərtin (əlamətin, meyarın) mövcud olması tələb edilir. Bu şərt mövcud olmazsa, onda müvafiq nəticə (məhsul) müəlliflik hüquq normalarının hüquqi mühafizə (qoruma) ob yekti olmur. Obyektiv forma əsərin hüquqi mühafizə olunma şərtlərindən biri kimi 1 Qeyd etmək lazımdır ki, bilikləri yaymaq və ya oxu culara estetik zövq vermək və onların mənəvi tələ batını ödəmək əsərin məqsədini təşkil edir. Əsər ona görə yaradılır ki, cəmiyyət ondan istifadə etsin, ictimai əhəmiyyətə malik olsun. Lakin əsər müəlli fin beyin-təfəkkür fəaliyyətinin məhsulu olub, qeyri-maddi xarakterli ideya, ob raz və fikirlərdən ibarətdir. İdeya, fikir və obrazları əşya kimi əldə edib, onlara fiziki baxımdan sahiblik etmək qeyri-mümkündür. Onların müəllifin şəxsiyyətin dən ayrıca mövcud olması istisna edilir və s. Bəs necə etmək lazımdır ki, əsər cəmiyyətin istifadəsinə verilsin, ictimai rol və əhəmiyyət kəsb etsin? Nə qədər ki, müəllifin ideya, fikir və obrazları onun beynindən kənarda - xaricdə necə deyərlər, «meydana çıxmamışdır», hər hansı formada «gözə gö- 1 Bnzi nuiolülhtr. habelə nıəhkomo praktikası «yaradıcılıq müsıaqilliyini» və «oqlj fəaliyyət nəticəsinin пшм;ч]|| surətdə yaradılma faktının ntüəyyənləşdirilməsini» yaradıcılığın əlamoli (meyarı) lıcsnb edirlər { C творчеств. M.. 1986. с. 28; Гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд. Е.А.Суханова. М., 1998, с. 641-692; постановления № 8 от 18 апреля 1986 г. Пленума Верховного Суда СССР «О применении судами чахонодатсльства при рассмотрении споров, возникающих из авторских правоотиошсний»//Сборник постановлений пленумов Верховных Судов СССР и РСФСР по гражданским делам. М., 1995, с. 163). Hesab edirik ki, göstərilən əlamət yeniliyin formalarından biridir. Buna görə do «yenilik» daba əhatəli anlayışdır. 149
rünməmişdir», onlar yalnız yaradıcılıq planı sayılır və əlbəttə, cəmiyyət üzvləri tərəfindən başa düşülə, dərk oluna və qavranıla bilməz. Nə qədər ki, ideya, fi kir və obrazlar müəllifin şəxsiyyətindən ayrılmamışdır, müəllifin özündən ayrıca real olaraq mövcud deyildir, onlar ictimai cəhətdən əhəmiyyətsiz olub, hər hansı rol yerinə yetirmir. Müəllifin ideya, fikir və obrazlarının cəmiyyət üçün əhəmiyyətli olması, icti mai cəhətdən qiymətli sayılması, ictimai rol yerinə yetirməsi, oxucular tərəfin dən dərk olunması və istifadə edilməsi, habelə hüquqi mühafizənin obyekti ol ması üçün onlar bu və ya digər maddi (əşya) formada ifadə edilməlidir. İdeya, fikir və obrazların ifadə olunduğu form a əsərin o b ye ktiv form ası adlanır. Müəlliflik qanunvericiliyinə görə müəllifin yaratdığı əsər bu şərtlə hüquqi müha fizənin obyekti olur və hüquq normaları ilə qorunur ki, o, hər hansı obyektiv formada ifadə olunsun’ . Analoji göstərişə Bern konvensiyasında da (1-ci mad də) rast gəlirik. Müəllifin ideya, fikir və obrazları, yəni əsər müəllifin şəxsiyyətindən ayrıla bilən formada mövcud olmalı və həmin forma müstəqil əhəmiyyət kəsb etməli dir. Bu, əsərin obyektiv forması adlanır. Məhz obyektiv formada ifadə və möv cud olan əsər müəlliflik hüququnun obyekti kimi tanınır və hüquq normaları ilə qorunur. Obyektiv (maddi) form a dedikdə, m üəllifin şə xsiyyətindən ayrıca o la raq real surətdə m övcud olan və m üstəqil əhəm iyyət kəsb edən əsər fo r ması başa düşülür. Obyektiv forma maddi forma deməkdir1 2. Obyektiv forma əsərin xarici formasıdır. Əsərin xarici formasının vasitəsilə mənəvi fəaliyyət məhsulları başqa şəxslər tərəfindən dərk edilir3. Əsərin obyektiv formasının əhəmiyyəti həddən ziyadə böyükdür. Məhz ob yektiv forma imkan verir ki, müəllifin yaratdığı əsər cəmiyyət üzvləri (oxucular) tərəfindən dərk olunsun, başa düşülsün və qavranılsın. Məhz obyektiv forma imkan verir ki, əsər hüquqi cəhətdən mühafizə edilsin, müəlliflik hüquq norma ları ilə qorunsun. Əsərin obyektiv formasına çoxlu misallar çekmək olar. Məsələn, not yazısı musiqi əsərinin, kompüter yazısı və ya əlyazma ədəbiyyat əsərinin və s. ob yektiv formasıdır. Əsrin obyektiv (maddi) formasını «əsərin ifadə edildiyi maddi obyekt» anla yışından fərqləndirmək lazımdır. Əsərin ifadə edildiyi maddi obyekt dedikdə əsərin maddi daşıyıcıları başa düşülür. Məsələn, müəllifin ideya, fikir və ob razları əsər, əlyazma əsərin obyektiv (maddi) forması, kitablar isə əsərin mad di obyektidir. Not yazısı musiqi əsərinin obyektiv (maddi) forması4, disket isə onun maddi obyektidir. Belə təsəvvür yaranır ki, əsərin obyektiv forması əsərin 1 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 2 -ci bəndi. 2
Правовое регулирование отношений в области художественного творчества. М., 1986, с. 28;
Международная охрана интеллектуальной собственности. М ., 2002, с. 38. 3
Авторское право на литературные произведения. Казань. 1891, с. 155. Bəzi m ü ə lliflə r əlyazmanı əsərin maddi daşıyıcısı hesab edərlər (m əsələn, bax: Гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд.
М ., 1998, с. 298; Сергеев А.П. Право
интеллектуальной собственности в Российской Федерации, У чеб ник. М ., 1999, с. 109). 150
maddi obyektinin (maddi daşıyıcısının) köməyi və vasitəsi ilə ifadə olunur. Əsərin maddi obyektini (maddi daşıyıcısını), yəni kitabları əldə etməklə əldə edən şəxs heç də əsərin (ideya, fikir və obrazların) mülkiyyətçisi olmur. Məsə lə burasındadır ki, əsərin ifadə edildiyi maddi obyekti əldə edən şəxs ona mül kiyyət hüququ (burada söhbət əqli mülkiyyət hüququndan yox, maddi mülkiy yət hüququndan gedir) qazanır (məsələn, oxucu kitabın nüsxələrini satın alır və s.). Göründüyü kimi, əsərin ifadə edildiyi maddi obyektin başqa şəxslərə keçməsi mümkün olan məsələdir. Lakin bu hal əsərə (ideya, fikir və obrazla ra) müəlliflik hüququnun verilməsinə səbəb olmur. Belə ki, əsərə müəlliflik hüququ onun ifadə edildiyi maddi obyektə olan mülkiyyət hüququ ilə bağlı de yildir1. Bu, o deməkdir ki, əsərin ifadə edildiyi maddi obyektə mülkiyyət hüqu qunun başqa şəxslərə keçməsinə baxmayaraq, əsərdən istifadə etməyə inhi sar hüququ, habelə əsərin müəllifi kimi tanınmaq hüququ və s. yenə də müəlli fə məxsus olur. Əsərin ifadə olunduğu bütün maddi obyektlərin (məsələn, kita bın bütün nüsxələrinin) əldə olunması və onlara olan mülkiyyət hüququnun başqa şəxslərə keçməsi müəllifə mane olmur ki, o, yenidən maddi obyektlərin surətini çıxarsın, yəni əsərin nüsxələrini maddi obyekt formasında hazırlatsın. Belə ki, əsər hər hansı obyektiv formada mövcud olur. Əsərin obyektiv forması isə imkan verir ki, onun surəti çıxarılsın (nüsxələri maddi obyekt formasında hazırlansın). Digər tərəfdən əsərin ibarət olduğu ideya, fikir və obrazlar müəlli fin beynində (şüurunda) saxlanılır. Əsər istənilən obyektiv formada mövcud ola bilər. Müəlliflik qanunvericiliyi onun siyahısını v e rir. Həmin siyahıya görə əsərlər aşağıdakı obyektiv forma larda mövcud ola bilər: • yazılı (əlyazması, makina yazısı, not yazısı və s.); • şifahi (kütləvi çıxış, kütləvi ifa və s.); • səs və ya videoya yazılma (mexaniki, maqnit, rəqəmli, optik və s.); • təsviri (rəsm, eskiz, şəkil, elan, cizgi, kino, televideo, yaxud fotokadr və s.); • həcmli-fəzavi (heykəl, model, maket, tikili və s.); • digər formalar. Göründüyü kimi, bu, əsərlərin obyektiv formalarının dəqiq və qəti yox, təx mini siyahısıdır. Buna görə də əsərlər həmin siyahıda göstərilməyən digər ob yektiv formalarda da mövcud ola bilər. Şifahi əsərlər, yəni yazılı şəkildə qeydə alınmayan əsərlər də obyektiv for mada mövcud olduğuna görə, müəlliflik hüquq normaları ilə qorunur. Nitqlər, məruzələr və mühazirələr şifahi əsər növünə aid edilir. Bu növ əsərlər hər hansı maddi daşıyıcı ilə bağlı deyildir, yəni müəllif nitq, məruzə və mühazirəni əvvəlcədən yazılmış mətndən oxumur. Lakin şifahi əsərlər də obyektiv forma da mövcud olur. Əks təqdirdə onları digər şəxslər başa düşə, qavraya və dərk edə bilməzlər. Məsələn, alim çoxsaylı tələbə auditoriyası qarşısında mühazirə oxuyur. Kütləvi çıxış müəllifin (alimin) oxuduğu mühazirənin (əsərin) obyektiv forması hesab edilir. 1 2 1 « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 4-cü bəndi. 2 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 2-ci bəndi. 151
Bəzi musiqi əsərləri də, məsələn, improvizasiya da (yəni heç vaxt notları və ya elektron musiqi alətlərinin yaddaşına yazılmayan əsərlər də) şifahi əsər sa yılır. Belə əsərlər də obyektiv formada mövcud olur. Məsələn, sənətçi çoxsaylı tamaşaçı qarşısında musiqi ifa edir. Kütləvi ifa müəllifin (sənətçinin) musiqi əsərinin obyektiv formasıdır. İdman yarışlarından canlı reportaj da şifahi əsərin növlərindən biridir. Ekspromt (latınca exprom tus) nəticəsində yaradılan əsərlər şifahi əsər kateqoriyasına aid edilir və obyektiv formada mövcud olduğuna görə müəlliflik hüquq normaları ilə qorunur. Çıxış etmə və ifa olunma anında, qabaqcadan hazırlıq olmadan, gözlənil mədən, qəflətən və birdən yaradılan şerə, nitqə və ya musiqi əsərlərinə eksp romt nəticəsində yaradılan əsərlər deyilir. Müəllif bu növ əsərləri bilavasitə çı xış və ifa etmək anında yaradır. Əsərin ifa edilməsinin başlanmasına kimi o, mövcud olmur. Əsərlərin müəlliflik hüquq normaları ilə (müəlliflik hüququ ilə) qorunması üçün üçüncü şərtin də ol ması tələb edilir. Bu şərtə görə əsərlər insan fəa liyyətinin üç sahəsinə aid olmalıdır: • b irincisi, elm sahəsinə; • ikincisi, ədəbiyyat sahəsinə; • üçüncüsü, incəsənət sahəsinə. Məhz cəmiyyətdəki mədəni fəaliyyətin göstərilən sahələrinə aid olan əsər lər müəlliflik hüququnun obyektini təşkil edir1. Müəlliflik hüquq normaları ilə məhz elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin yaradılması və istifadəsi ilə bağlı əmələ gələn münasibətlər tənzimlənir. Qanun göstərir ki, m ü ə lliflik hüququ elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə şamil e d ilir2, yəni müəlliflik hüququ ilə qorunan əsər elm, ədəbiyyat və incəsənət kimi sahələrə aid olmalıdır. Bu, müəlliflik hüququnun obyekti kimi əsərin qanunda gö stərilə n üçüncü əla m ətidir (meyarıdır). Belə bir sual ortaya çıxır: müəlliflik hüquq normaları (müəlliflik hüququ) ilə yaradıcılıq fəaliyyətinin istənilən nəticəsi, yoxsa, yalnız bilavasitə elm, ədəbiy yat və incəsənət sahələrinə aid olan nəticələrimi qorunur? Elm, ədəbiyyat və incəsənət sahəsinə birbaşa aid olmayan əsərlər, məsələn, texniki yaradıcılıq əsərləri (texniki əsərlər) müəlliflik hüququnun (hüquq normalarının) hüquqi mühafızəetmə sferasına daxil edilirmi? Qeyd etmək lazımdır ki, müəlliflik hüququnun obyekti olan əsərin «texniki əsər» kimi növünün fərqləndirilməsinin heç bir əsası yoxdur. Məsələ burasın dadır ki, texniki əsər (texniki yaradıcılıq əsəri) əsasən hər hansı texniki həl lin məzmununu açır və ya yeni texnika yaradılmasına aid olan məsələyə həsr edilir. Əsərdə məzmunu açıqlanan texniki həll sənaye mülkiyyətinin obyektlə rindən, yəni patent hüququnun obyektlərindən biri kimi (ixtira, faydalı model və ya sənaye nümunəsi kimi) tanına bilər. Belə halda həmin obyektlər (ixtira, fay- Əsərlərin insan fəaliyyətinin elm, ədəbiyyat və incəsənət kimi sahələrinə aid olması 1 Антимонов Б.С.. Флейщиц E.А. Авторское право. M., 1957. * « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi. 152
dalı model və ya sənaye nümunəsi) patent hüququ ilə qorunacaqdır. Texni ki həll ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsi hesab edilənə qədər isə əsər (texniki həllin məzmununu açan əsər) elm əsəri kimi müəlliflik hüquq normala rı (müəlliflik hüququ) ilə qorunmalıdır. Həm sovet dövrünün1, həm də müasir dövrün bəzi alimləri1 2 yuxarıdakı suala məhz bu cür cavab verirlər. Müəlliflik hüququ (hüquq normaları) ilə qorunan və onun obyekti sayılan əsərlər « m ü ə lliflik əsərləri» kimi ümumi ad altında birləşir3. Ona görə ki, elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərləri mühüm xarakterli ümumi əlamətlərə (cəhətlə rə) malikdir (onların hamısının müəllifin yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olması, əsərlərin obyektiv formada ifadə olunması və s.). Məhz bu səbəbdən onlarla bağlı yaranan münasibətlər üçün vahid hüquqi tənzimetmə rejimi müəyyən edilir. Digər tərəfdən «müəlliflik əsərləri» kimi ümumi termindən istifadə edilməsi texniki baxımdan əlverişli və münasib olub, rahatlıq mülahizələri ilə şərtlənir. Elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin müəlliflik hüquq normaları ilə qorun ması və müəlliflik hüququnun obyekti olması onların (əsərlərin) açıqlanması mə sələsindən asılı deyildir. Müəlliflik hüququ həmin məsələyə əhəmiyyət vermir. Əsərin açıqlanm ası dedikdə müəllifin razılığı ilə əsərin ilk dəfə kütləyə çat dırılması məqsədi ilə dərc edilməsi, kütləvi nümayiş etdirilməsi, kütləvi ifa olunması, efirə verilməsi və başqa üsullarla edilən hərəkət başa düşülür. Bu baxımdan əsərlər iki yerə bölünür: açıqlanmış əsərlərə: açıqlanmamış əsərlə rə. Məsələn, müəllifin yazdığı roman dərc edilmişsə, yəni nəşr olunmuşsa (çapdan çıxmışsa), ona açıqlanmış əsər deyilir. Müəllifin dərc edilməyən əl yazması isə açıqlanmayan əsər hesab edilir. Qanun göstərir ki, müəlliflik hü ququ həm açıqlanmış, həm də açıqlanmamış elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə şamil edilir4. Bu, o deməkdir ki, müəlliflik hüquq normaları həm açıqlanmış əsərləri, həm də açıqlanmamış əsərləri eyni dərəcədə qoruyur. Məsələn, yazıçının dərc edilmiş (çapdan çıxmış) romanı və onun əlyazması müəlliflik hüquq normaları ilə bir bərabərdə mühafizə edilir. Başqa bir misalda bəstəkar tərəfindən öz ailə üzvləri qarşısında ilk dəfə ifa olunan üvertura (açıq lanmamış əsər) və çoxsaylı tamaşaçılar qarşısında kütləvi ifa olunan üvertura (açıqlanmış əsər) müəlliflik hüquq normaları ilə eyni dərəcədə qorunur. Elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin müəlliflik hüquq normaları ilə qo runması onların ifadə form a və üsulu məsələsindən də asılı deyildir. Qanun göstərir ki, müəlliflik hüququ ifadə formasından və üsulundan asılı olmayaraq elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə şamil edilir5. Bu, o deməkdir ki, əsərlə rin ifadə forma və üsulunun onların müəlliflik hüquq normaları ilə qorunması və müəlliflik hüququnun obyekti sayılması üçün əhəmiyyəti yoxdur. Əsər istənilən forma və üsulda ifadə edilə bilər. Məsələn, şair öz şerlərini ağ kağız parçala 1
Советское авторское право. Основные положения. Тенденции развития. М., 1984, с. 79. 2 Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. Учебник. N4., 1999, с. 126.
Советское авторское право. К ур с лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 8. 4 « M ü ə lliflik hüququ vo ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi. s « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi. 153
rında və ya makinada ifadə edir və ya yeşik qutusu üzərində yazır və s. Əsərlərin müəlliflik hüquq normaları ilə qorunması həm də əsərin nüsxələ rində müəlliflik hüququnu qoruma nişanının olması məsələsindən asılı deyildir. Müəlliflik hüququnun qoruma nişanı dedikdə, müstəsna müəlliflik hü ququnun sahibinin (müəllifin) əsərə öz hüquqlarını bildirməsi üçün istifadə et diyi işarə başa düşülür. Qoruma nişanından istifadə etmək onun vəzifəsi yox, hüququdur. Müəlliflik hüququnu qoruma nişanı üç elementdən (xüsusi rəmzlərdən) ibarətdir. Qoruma nişanını tətbiq etmək məsələsi onun istəyindən asılıdır. Hə min elementlərə aiddir: • dairəyə alınmış----- latın hərfi C1, • müstəsna müəlliflik hüquqlarının sahibinin adı (fiziki və hüquqi şəxslər); • əsərin ilk dəfə dərc edildiyi il. Müəlliflik hüququnu qoruma nişanı ilk dəfə olaraq müəlliflik hüququ barədə Ümumdünya (Cenevrə) konvensiyasında (1952) nəzərdə tutulmuşdur1 2. 1973- cü ildə bu konvensiyaya qoşulduqdan sonra SSRİ-də dərc olunan bütün nəşr lərdə (kitablarda, jurnallarda və s.) həmin nişandan geniş surətdə istifadə olunmağa başladı. Azərbaycan Respublikasının müəlliflik qanunvericiliyi də müəlliflik hüququnu qoruma nişanını tanıyır3. Müəlliflik hüquq normaları ilə eyni dərəcədə həm qoruma nişanı olan əsər lər, həm də qoruma nişanı olmayan əsərlər qorunur. Göstərdiyimiz üç şərt (meyar) mövcud olduqda, əsər hüquq normaları ilə qorunur və müəlliflik hü ququnun obyekti sayılır. Belə bir sual ortaya çıxır: müəlliflik hüququnun obyekti kimi tanınması üçün əsərin göstərilən üç şərtə (meyara) cavab verməsi və uyğun gəlməsini təsdiq etmək tələb olunurmu və bu, lazımdırmı? Qanun göstərilən şərtlərin (meyarların) mövcudluğunun və əsərin onlara cavab verməsinin təsdiq olunmasını tələb etmir. Əsər hər hansı təsdiqetmə
hansı əqli əmək məhsulunun (nəticəsinin) müəlliflik hüququ ilə qorunan əsər kimi tanınması barədə mübahisə yaranarsa, onda məsələ məhkəmə qayda sında həll edilir. Məhkəmə mübahisəyə baxarkən əsərin qorunmasını təmin edən şərtləri (meyarları) müəyyənləşdirməlidir. Zəruri olduqda o, əsərin xarak terini və digər məsələləri müəyyən etmək üçün ekspertiza təyin edir4. Müəlliflik hüquq normaları ilə əsərləri qorumağın göstərilən üç məcburi şər tindən (meyarından) əlavə, dördüncü şərt (meyar) da ayrılaraq fərqləndiril məlidir. Bu, əsərin hər hansı üsulla rəsmiləşdirilməsinin tələb olunmasın-
1 «C» ingilisco «copyright» ifadəsinin baş h ə rfid ir. «Copyright» ifadəsi isə surəlçıxarm a hüququ və ya «surətini hazırlamaq hüququ» mənasını b ild irir. 2 Buna o hal səbəb olm uşdur k i, ABŞ-da və A m erika q itəsin in d ig ə r ö lkə lə rin d ə əsəri qorumağın məcburi şərti kim i m ü x tə lif rəsm iləşdirm ənin yerinə ye tirilm əsi tələb edilir. 3 « M ü ə lliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 2-ci bəndi. 4 Постановление Пленума Верховного Суда СССР «О применении судами законодательства при рассмотрении споров, возникающ их из авторских правоотношений». 154
dan ibarətdir. Həmin şərtə görə müəlliflik hüququnun obyekti kimi tanınması və hüquq normaları ilə qorunması üçün əsərin qeydə alınması, yaxud hər hansı baş qa üsullarla rəsmiləşdirilməsi tələb edilmir. Rəsmiləşdirmənin (qeydə alınmanın) əsərin müəlliflik hüququnun mühafizə sferasına daxil edilməsi üçün əhəmiyyəti yoxdur. Belə ki, əsər rəsmiləşdirilmədən (qeydiyyata alınmadan) qorunur1. Bundan fərqli olaraq, bir sıra xarici ölkələrdə (məsələn, ABŞ-da və digər ölkə lərdə) müxtəlif üsullarla rəsmiləşdirmə (əsərin qeydiyyata alınması, əsərin depozi tə qoyulması) əsərin hüquqi cəhətdən qorunmağın məcburi şərti hesab edilir1 2. Bununla belə, əsərə müstəsna müəlliflik hüquqlarının sahibi olan şəxs mü əlliflik hüququnun qüvvədə olduğu müddətdə onu qeydiyyatdan keçirə bilər3. Bu, həmin şəxsin vəzifəsi yox, hüququdur. O, qanunla verilmiş bu hüquqdan öz istək və mülahizəsindən asılı olaraq istifadə edir. Buna görə də əsəri qey
Əsəri qeydiyyatdan Azərbaycan Respublikasının Müəllif Hüquqları Agentliyi (MHA) keçirir. Qeydiyyat məsələsini həll etdikdən sonra MHA əsəri qeydiyyat dan keçirən şəxsə müəyyən olunmuş nümunədə şəhadətnamə (qeydiyyat haqqında şəhadətnamə) verir. Əsərin qeydiyyata alınması vacib əhəmiyyətə malik olan məsələdir. Düz dür, həmin məsələnin həlli əsərə müstəsna müəlliflik hüquqlarının kimə məx sus olmasını mübahisəsiz (hökmən) sübut etmir və təsdiqləmir. Bu barədə, yəni əsərə müstəsna müəlliflik hüquqlarının əsl sahibinin kim olması (əsərin kim tərəfindən yaradılması və ondan istifadə hüququnun kimə məxsus olması) haqqında mübahisə yarana bilər. Belə hallarda, digər sübutlar olmazsa, qey diyyat haqqında şəhadətnamə məhkəmə tərəfindən müəlliflik prezumsiyası ki mi tanınır. Müəlliflik prezumpsiyasına görə4, əksi sübut olunana kimi, əsərə müstəsna müəlliflik hüquqları onu qeydiyyatdan keçirən və şəhadətnamə alan şəxsə məxsusdur. Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində əsəri qorumağın digər şərtləri (meyarları) də təklif olunur. Inqilabaqədərki rus sivilisti G.Q.Şerşeneviç göstərirdi ki, əsər cəmiyyətə və ədəbi dövriyyəyə ünvanlanmalıdır və bunu o, əsərin əlamətlərin dən (meyarlarından) biri hesab edirdi5. Hesab edirik ki, əsərin belə bir əlamətinin ayrılmasının əsası yoxdur. Məsə lə burasındadır ki, əsər məktub şəklində konkret müəyyən bir şəxsə də ünvan lana bilər. Məsələn, M.F.Axundovun «Kəmalüdövlə məktubları» adlı əsəri (fəl səfi traktatı) bu qəbildən olan əsərlərdəndir. Sovet dövrünün mülki hüquq elmində (doktrinasında) yenilik (təzəlik) mü əlliflik hüquq normaları ilə qorunan əsərin müstəqil əlaməti (şərti, meyarı) kimi təklif olunur6. Bu təklif nə qanunverici, nə mülki hüquq elmi (doktrinası), nə də 1 « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsi. *
М еждународное частное право. Учебник. М ., 2002, с. 300. J « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 4-cü bəndi. A « M ü ə lliflik hüququ və ə laqəli hüquqlar haqqında» qanunun 8-ci maddəsinin 5-ci bəndi. s
Авторское право на литературные произведения. Казань, 1891, с. 161. 6 M əsələn, bax:
Произведение творчества в гражданском праве. М ., 1972, с. 11-23; Чернышева С. А. Правоотношение в сфере художественного творчества. М ., 1979, с. 73 və s. 155
məhkəmə praktikası tərəfindən dəstəklənmişdir. Məsələ burasındadır ki, yara dıcılıq əsərin müstəqil əlamətidir. Yenilik (təzəlik) isə yaradıcılıq əlamətinin özünün meyarı və göstəricisidir. O, yaradıcılıq əlaməti ilə tam əhatə olunur. Buna görə də əsəri qorumağın müstəqil meyarı kimi yenilik lazımsız, gərəksiz və artıq əlamətdir1. Digər tərəfdən, həm Rusiya Federasiyasının, həm də Azərbaycan Respublikasının, həmçinin digər MDB ölkələrinin müəlliflik qanun vericiliyi yeniliyi (təzəliyi) yox, məhz yaradıcılığı əsərin m üstə q il əlaməti, onun qorunmasının m üstəqil meyarı (şərti) hesab edir. Bunlardan əlavə, Bern konvensiyasında, müəlliflik hüququ barədə ÜƏMT-nin müqaviləsində ya radıcılıq nəticəsi meyarı ifadə olunur. Sovet dövrünün bir sıra alimləri əsərin ictim ai cəhətdən faydalı olm asını onun qorunma meyarlarından (şərtlərindən) biri kimi təklif edirdilər2. Qeyd et mək lazımdır ki, qanuna görə, müəlliflik hüququ təyinatından və dəyərindən asılı olmayaraq bütün əsərlərə şamil edilir3. Bu, o deməkdir ki, müəlliflik hü quq normaları (müəlliflik hüququ) ilə təyinat və dəyərindən asılı olmayaraq is tənilən əsər qorunur. Əsərin sosial keyfiyyətləri, ictimai cəhətdən yararlı və faydalı olması müəlliflik hüququ üçün əhəmiyyət kəsb etmir. İctimai baxımdan həm faydalı olan əsərlər, həm də faydası olmayan əsərlər müəlliflik hüququ nun mühafizəsindən eyni dərəcədə istifadə edir. Müəlliflik hüququ əsərləri qo ruyarkən onların elmi, ədəbi, bədii və ictimai keyfiyyətlərinə fərq qoymur. Buna görə də sovet alimlərinin təklif etdikləri yuxarıdakı meyar (şərt) əsərləri müəllif lik hüququ ilə qorumaq baxımından lüzumsuzdur. İctimai cəhətdən faydalı ol mayan, sosial keyfiyyətlərdən məhrum olan əsərlər də müəlliflik hüquq norma ları ilə qorunur. Bəz alimlər surətçıxarmanı əsərin müstəqil əlaməti (meyarı) hesab edirlər4. Bizim fikrimizcə, əsərin belə bir müstəqil əlamətinin fərqləndirilməsi də lazım sız və gərəksiz işdir. Belə ki, Rusiya Federasiyasının və Azərbaycan Respubli kasının müəlliflik qanunvericiliyinə, habelə Bern konvensiyasına görə, əsər ob yektiv (maddi, xarici) formada ifadə olunmalıdır. Müəlliflik hüququ obyektiv for mada mövcud olan bütün əsərləri qoruyur. Əsərin obyektiv formasının olması isə onun çoxsaylı nüsxələrinin maddi formada hazırlanmasını (surətçıxarmanı) təmin edir. Əgər müəllifin yaradıcılıq nəticəsi obyektiv (maddi, xarici) formada mövcud və ifadə olunmursa, deməli, o, əsər sayılmır. Belə halda isə həmin nəticənin əsər kimi hüquqi mühafizəsinə ehtiyac yaranmır. S urətçıxarm a yox, yalnız obyektiv (maddi, xarici) form a əsərin əlaməti, onun m ü ə lliflik hüququ 1 Сергеев Л.П. Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. У чеб ник. М ., 1999,с. I I I . ' Мартынов Б.С. Право авторства в СССР//Учсн.зап. Всесоюзных институтуо » ю ридических наук. Вын. IX . 1947, с. 136;
Авторские правоотношения в СССР. Сталинабад, 1959. с. 150;
О понятии и признаках обьскта авторского права//Проблсмы советского авторского права. М .. 1979, с. 64. J « M ü ə lliflik hüququ vo əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi. Məsələn, bax:
Вопросы советского авторского права. М ., 1956, с. 41. Кирихюва М.Я. Развитие советского авторского права. Свердловск, 1982, с. 20; Гаврилов Э.П. Советское авторское право. Основные положения. М ., 1984, с. 122. 156
norm aları ilə qorunm asının şərti və meyarı sayılır. Madam ki, müəllifin ya radıcılıq nəticəsi obyektiv (maddi, xarici) formada ifadə edilir və mövcud olur, deməli, həmin nəticənin əsər kimi surətini çıxarmaq mümkündür. Yazılı şəkildə qeydə alınmayan və hər hansı maddi daşıyıcı (maddi obyekt) ilə bağlı olmayan şifahi əsərlər (məsələn, nitqlər, məruzələr və s.), habelə ekspromt nəticəsində yaradılan əsərlər (məsələn, ifa olunma anında yaradılan musiqi əsəri və s.) də obyektiv (xarici) formada ifadə və mövcud olur. Həmin forma onların surətinin çıxarılmasını təmin edir. Əsərin m üəlliflik Müəlliflik hüquq normaları ilə (müəlliflik hüququ ilə) hüququ ilə qorunan bütövlükdə' tam hallnda aaərin özü qorunur. Əsər elementləri tərkibcə onu təşkil edən struktur elementlərdən iba rətdir. Onlara əsərin elementləri deyilir. Bununla əla qədar olaraq belə bir sual meydana çıxır: əsərin elementləri hüquqi mühafizə ilə təmin olunurmu? Bu suala düzgün cavab verməyin əsərin hüquqi cəhətdən qo runmasının mahiyyətini başa düşmək baxımından böyük əhəmiyyəti vardır. Ədəbiyyat (bədii) və elmi əsərlərin elementləri müəyyən xüsusiyyətlərə malik dir. Ona görə onları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğundur. Ədəbiyyat əsərlərinin (bədii ədəbiyyatın) elementləri iki yerə bölünür: • əsərin məzmununu təşkil edən elementlər (onlar əsərin məzmununu xa rakterizə edir); • əsərin formasını təşkil edən elementlər (onlar əsərin formasını xarakteri zə edir). Mülki hüquq elmində (doktrinasında) əsərin məzmununu təşkil edən ele m entlərə a id d ir1: • əsərin mövzusu; • əsərin materialı; • əsərin süjeti; • əsərin ideyası; • əsərin adı (başlığı). Əsərin məzmununu təşkil edən elementlərin müəlliflik hüququ baxımından hüquqi əhəmiyyəti və mənası yoxdur2. Belə ki, onlar müəlliflik hüquq normaları ilə qorunmur və hüquqi mühafizə ilə təmin olunmur. Buna görə əsərin göstəri lən elementləri h ü q uq i cəhətdən (baxımdan) əhəm iyyətsiz elementləri və ya qorunm ayan elem entləri adlanır. Məhz bu səbəbdən həmin elementlər başqa şəxslər tərəfindən istifadə məqsədi ilə müəllifin razılığı olmadan iqtibas (götürülə) oluna, yəni istifadə oluna bilər. Bu, müəlliflik hüququnun pozulması sayılmır və buna görə də hər hansı məsuliyyətin yaranmasından söhbət gedə bilməz. Əsərin m övzusu odur ki, o, ictimai həyatın müəyyən hadisəsini əks etdirir. İstənilən əsərin mövzusu məhz ictimai həyat hadisələrinin özü tərəfindən veri lir. Ona görə də mövzu başqa əsər yaratmaq üçün sərbəst şəkildə digər müəl 1 Ç ox qəribə h ald ır k i, V .Y .İonas və O .S .İoffc mövzu və materialı əsərin clcm enlinə d axil etm irlər
Критерий творчества в авторском праве и судебной практике. М ., 1963. с. 29-30; Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекции. Часть 3. Л .. 1965, с. 18). :
Произведение творчества в гражданском праве. М ., 1972, с. 46-47. 157
liflər tərəfindən götürülə (istifadə oluna) bilər. Məhz bu səbəbdən eyni bir möv zuda bir neçə əsərin yaradılması mümkün olan məsələdir. Bir sözlə, əsərin mövzusu hüquqi mühafizədən istifadə etmir.
yaratmaq üçün istifadə olunan faktlar barədə məlumat əks etdirir. Məktub, məhkəmə işi, gündəlik və s. əsərin yaradılmasında mənbəə kimi istifadə oluna bilər. Mövzu kimi materialdan da bir neçə əsərin yaradılması mümkündür. Bu na görə də əsərin materialı hüquqi mühafizə ilə təmin olunmur.
başa düşülür. Bu hadisə və hərəkətlərlə bağlı olaraq bədii əsər personajlarının (qəhrəmanlarının) xarakteri açılır, onlar arasında konfliktlər yaranır. Müəyyən bir əsərin süjeti əsasında başqa bir əsər yaradıla bilər. Məsələn, hər hansı ro manın süjeti əsasında bəstəkar opera yazır. Bir də görürsən ki, müəllif əsər yaratdıqdan sonra onun ardınca həmin süjetdən istifadə etmək əsasında baş qa bir əsər meydana gəlir. Əsərin süjeti qorunmur.
lərin ifadə forması başa düşülür. Hər hansı bir əsərin ideyasından istifadə et məklə başqa bir əsər yaratmaq olar. Buna görə də əsərin ideyası hüquq nor maları ilə qorunmur və müəlliflik hüququnun obyekti sayılmır. Əsərin adı (başlığı) əsərin məzmununa daxil olan elementlərdən biridir. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən eyni adlı və eyni janrdan olan əsərlər yaradılır. Məsələn, «ORT» və «RTR» kimi iki müxtəlif telekanalda iki eyni adlı və eyni janrlı «V mire jivotnıx» («Heyvanlar aləmində») teleproqram göstərilir. Belə və digər hallarda əlbəttə, əsərin adının (başlığının) hüquqi cəhətdən ^qorunması aktual məsələ olub, xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elə buradaca dərhal qeyd etməliyik ki, əsərin məzmununu təşkil edən digər elementlərdən fərqli olaraq əsərin adı (başlığı) müəyyən halda qorunur, müəy yən halda isə qorunmur. Bu, əsərin adının (başlığının) quruluş - semantik (mənaca) həcmindən asılıdır. Belə ki, əgər adın (başlığın) quruluş-semantik (mənaca) həcmi yalnız bircə sözdən ibarət olarsa, onda əsərin adı (başlığı) hüquqi mühafizə ilə təmin edilmir və müəlliflik hüququ ilə qorunmur. Ona görə ki, həmin söz yaradıcılıq əlamətindən məhrum olub, müstəqil surətdə mövcud və istifadə olunmur. Əgər əsərin adı (başlığı) yaradıcılıq əlamətinə malik olub, orijinal ad olarsa və başqasına bənzəməzsə (oxşamazsa), onda müəlliflik hüquq normaları ilə qorunur. RF-in qanunu əsərin adının qorunması barədə göstəriş ifadə edir'.
olduğu elementlərdən fərqli olaraq müəlliflik hüququ baxımından hüquqi əhə miyyəti və mənası vardır. Buna görə də onlara əsərin hüquqi əhəmiyyəti
2.
Əsərin qorunan elementləri dedikdə, əsərin həm xarici forması, həm də daxili forması başa düşülür. Əsərin formasının əhəmiyyəti o qədər böyükdür 1 Bax: п.З ст.6 Законы РФ «Об авторском праве и смежных правах». 2 Ионас В.Я. Произведения творчества в гражданском праве. М., 1972, с. 46-47. 158
runduğu göstərilir. Bəzən qeyd edilir ki. müəlliflik hüququnun obyektini əsərin forması təşkil edir.
müəllifə xas olan elə vasitə və üsullar başa düşülür ki, onlardan istifadə etmək lə o, bədii obrazlar yaradır Əsərin dili hüquq mühafizə ilə təmin olunur
şülür. Bədii obrazlar isə əsərin qorunan elementlərindən biri olub, hüquqi mü hafizədən istifadə edir. Ona görə ki, onlar müəllifin yaradıcılıq nəticəsidir. Elmi əsərlərə gəldikdə isə qeyd edə bilərik ki, həmin növ əsərlərin məzmu nunu xarakterizə edən elementlər (elmi faktlar, hipoteza, nəzəriyyə, elmi prob lemin qoyulması və s.) müəllifin yaradıcılıq nəticəsi olmadığına, müstəqil surət də istifadə edilmədiyinə və müəlliflik hüququ baxımından əhəmiyyət kəsb et mədiyinə görə hüquqi mühafizə ilə təmin olunmur. Bu səbəbdən həmin ele mentlər müəlliflik hüququnun obyekti sayılmır. O ki qaldı elmi əsərlərin forma sını təşkil edən elementlərə, onlar müstəqil əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə mü əlliflik hüquq normaları ilə qorunur. Müəlliflik hüquq normaları ilə elmi əsərlərin həm xarici forması, həm də daxili forması mühafizə edilir. Xarici forma dedik də, elmi əsərin dili, yəni xüsusi xarakterli elmi işarə və rəmzlər başa düşülür. Elmi əsərin daxili forması isə elmi anlayışlardan, elmi-texniki ideyalardan və s. ibarətdir.
Həyatda elə fəaliyyət nəticələrinə rast gəlirik ki, on lar kimsədən razılıq və icazə alınmadan, hər hansı haqq (qonorar) verilmədən sərbəst şəkildə istifadə oluna bilər. Bu cür fəaliyyət nəticələri müəlliflik hü ququ (müəlliflik hüquq normaları) ilə qorunmayan əsərlər sayılır. Onlar müəllif lik hüququnun obyekti olmayan əsərlərdir.
normaları (müəlliflik hüququ) ilə qorunmayan fəaliyyət nəticələri başa düşülür. Əsərlərin müəlliflik hüququ ilə qorunmaması və onun obyekti olmaması müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Belə səbəblər üç cürdür: • qanunda ifadə edilən birbaşa göstəriş; • müəlliflik hüququ ilə əsərin yalnız formasının qorunması; • fəaliyyət nəticəsinin əsərin qorunma şərtlərindən (əsərin əlamətlərindən) heç olmazsa, birindən məhrum olması. Qanunda ifadə edilən göstəriş əsərlərin müəlliflik hüququ ilə qorunma- masına səbəb olan elə bir əsasdır ki, bunun nəticəsində onlar müəlliflik hüqu qunun obyekti kimi tanınmır. Belə ki, müəlliflik qanunvericiliyi müəlliflik hüqu qunun obyekti olmayan əsərlərin siyahısını verir'. Bu siyahıya daxil olan fəaliy yət nəticələri müəlliflik hüquq normalarının hüquqi mühafizə sferasından çıxa rılmışdır ki, buna səbəb müəlliflik qanunvericiliyində ifadə olunan birbaşa gös təriş səbəb olmuşdur. Birincisi, müəlliflik hüquq normaları ilə rəsmi sənədlər və onların rəsmi «M üəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 7-ci maddəsi. 159
tərcüm ələri qorunmur. Buna görə də onlar müəlliflik hüququnun obyekti ol mayan əsərlər sırasına daxildir. Rəsmi sənədlər dedikdə isə başa düşülür: • qanunlar • prezidentin aktları; • Nazirlər Kabinetinin aktları; • icra hakimiyyəti (mərkəzi və yerli) orqanlarının aktları'; • normativ xarakterli aktlar; • məhkəmə qərarları; • istintaq-prokurorluq orqanların aktları (məsələn, müstəntiqin tərtib etdiyi ittiham aktı və s.) • təşkilat və vəzifəli şəxslərin verdikləri rəsmi sənədlər (məsələn, hesabat, xasiyyətnamə, arayış və s.)1 2.
Hal-hazırda bir çox xarici ölkələrin də qanunvericiliyinə görə rəsmi sənədlər müəlliflik hüququ ilə qorunmur. Bunu nə ilə izah etmək olar? Nə üçün rəsmi sənədlər müəlliflik hüququ ilə qorunmur? Hüquq doktrinasında rəsmi sənədlərin hüquqi mühafizə ilə təmin olunma masını onunla izah edirlər ki, rəsmi sənədlərin məqsədi dövlətin qayda-qanun larına əməl olunması ilə şərtlənir və ədəbi dövriyyə üçün nəzərdə tutulmamış dır3; rəsmi sənədlər hakimiyyət-dövlət xarakterlidir4 və bu səbəbə görə müəllif lik hüququ ilə qorunan obyektlər sırasından çıxarılmışdır; konkret şəxsin rəsmi sənədlərin (aktların) müəllifi kimi tanınması və rəsmi sənədlərin müəlliflik hü ququ ilə qorunması onları özlərinin əsas hüquqi əlamətlərindən (məcburi ol maq, səlahiyyətli orqanların qərarı ilə rəsmi sənədlərin dəyişdirilmək imkanı və digər əlamətlərdən) məhrum edərdi5; rəsmi sənədlərin (mətnlərin) hüquqi mü hafizə sferasından çıxarılması vətəndaşlara onlardan istifadə etməyə qeyri- məhdud imkan verir6; rəsmi sənədlərin hüquqi mühafizə ilə təmin olunması onların sərbəst şəkildə dərc edilməsini, surətinin çıxarılmasını və yayılmasını çətinləşdirərdi7. Göstərdiyimiz dəlil və arqumentlərin hamısı rəsmi sənədlərin (aktların) mü əlliflik hüququ ilə qorunmamasına və onların hüquqi mühafizə sferasından çı xarılmasına əsas verən səbəblərdir. Məhz bu səbəblər nəticəsində rəsmi sə nədlər (aktlar) hüquqi mühafizə ilə təmin olunmur. Bununla belə, müəyyən bir şəxs rəsmi sənədləri (qanunları, məhkəmə qə rarlarını və s.) sistemləşdirə bilər. Bu, əlbəttə, həmin şəxsin yaradıcı əməyi nə ticəsində mümkün ola bilər. Buna görə də rəsmi sənədlərin sistemləşdirilməsi əsərin və ona müəlliflik hüququnun yaranmasına səbəb olur. Məhz həmin 1 Гуев A M Гражданское право. У чебник. Том 3. М ., 2003, с. 175. 1
Право интеллектуальной собственности в Российской Федерации. У чебник. М .. 1999 , с.
120 . 5
А вторское право на литературные произведения. Казань, 18 9 1, с. 161.
Литературная и художественная собственность. А втор ское право Франции. М .. 1989,с. 29. 5 Гордон М.В. Советское авторское право. М ., 1955, с. 64. 6 Мэггс П.Б.. Сергеев А.П. Интеллектуальная собственность. М ., 2000, с. 209.
Авторское право. Учебное пособие. М , 2000, с. 66. 160
əsər müəlliflik hüququ ilə qorunur. İkin cisi, d ö vlə t rəm zləri və nişanları hüquqi mühafizə sferasına daxil edil mir və buna görə də müəlliflik hüququnun obyekti sayılmır. Dövlət rəmzləri və nişanları dedikdə, bayraqlar, gerblər, himnlər, ordenlər, pul nişanları və s. ba şa düşülür. Onlar barəsində konkret şəxsin müəlliflik hüququnun yaranması qeyri-mümkündür. Belə ki, göstərilən rəmz və nişanlar dövlətə aid olduğu na görə rəsm i xarakterə m alikdir. Rəsmi xarakter daşıyan rəmz və nişanlar üçün belə bir hüquqi rejim müəyyən edilmişdir ki, onlardan cəmiyyətin tələba tını ödəmək üçün geniş və maneəsiz istifadə olunmalıdır. Dövlət rəmz və ni şanlarının müəlliflik hüququ ilə qorunması isə onlardan istifadəni məhdudlaşdı rar və qeyri-mümkün edərdi. Buna görə də onlar müəlliflik hüququnun mühafi zə sferasından çıxarılmışdır. Rəsmi sənədlərin, dövlət rəmz və nişanlarının müəlliflik hüququ ilə qorun- maması dövlət mənafeyi, habelə ictimai mənafe ilə şərtlənir. Onlar əvəzsiz su rətdə ictimai istifadə məqsədi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müəlliflik hüququ ilə qorunan əsər (müəlliflik hüququnun obyekti olan əsər) isə mübadilə dəyərinə malik olmalıdır. Tez-tez hallarda biz, «qanunun müəllifi», «dövlət himninin mü əllifi», «dövlət gerbinin müəllifi» kimi ifadələrə rast gəlirik. Düzdür, müəyyən bir şəxs qanun layihəsinin, digər rəsmi sənədlərin, dövlət himninin və s. müəl lifi ola bilər (məsələn, İsveçrə Mülki Məcəlləsini Quber tərtib etmişdir; dövlət himnimizin sözləri Əhməd Cavadın, musiqisi isə Üzeyir Hacıbəyovundur və s.). Bu məsələlərdə onların yaradıcı əməyini inkar etmək olmaz. Amma həmin ifadələr şərti xarakter daşıyır və müəlliflik hüququ baxımından hüquqi məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Ü çüncüsü, müəlliflik hüququ ilə qorunmayan obyektlər sırasına xalq yara dıcılığının əsərləri də daxildir. Xalq yaradıcılığı əsərləri dedikdə isə dastanlar, nağıllar, atalar sözləri, lətifələr və s. başa düşülür. Nə üçün onlar müəlliflik hü ququnun hüquqi mühafizə sferasından çıxarılaraq kənarda qalmışdır? Qeyd etmək lazımdır ki, müəlliflik hüququ ilə qorunan hər bir əsər özündə müəllifin fərdi xüsusiyyətlərini, onun şəxsi yaradıcılıq üsul və tərzini əks etdirir, Əsər obyektiv gerçəkliyin fərdi və təkrarolunmaz əksidir1. Onda müəllifin fərdi yaradıcılıq izi və nişanəsi olmalıdır. Yenilik yaradıcılığın əsas göstəricisi olub, müəllifin fərdi qabiliyyət və bacarığı ilə yaradılır. Xalq yaradıcılığı əsərlərini isə hər hansı konkret müəllif yox, xalq yaradır. Xalq həmin əsərlərin müəllifidir. Əl bəttə, xalqın yaratdığı əsər isə fərdi əlamətlərlə xarakterizə olunmur. Axı, mü əlliflik hüququ ilə qorunan əsərlər - müəlliflik əsərləri son dərəcə fərdi olub, prinsip etibarilə təkrarolunmazdır. Buna görə də xalq yaradıcılığı əsərləri hüqu qi mühafizədən məhrumdur. Digər tərəfdən, xalq yaradıcılığı əsərləri ümum- xalq malıdır. Onlardan hamı və hər kəs geniş surətdə sərbəst şəkildə istifadə edə bilər. Əgər xalq yaradıcılığı əsərləri müəlliflik hüququ ilə qorunsaydı, onda belə istifadə mümkün olmazdı. D ördüncüsü, hadisələr və faktlar haqqında inform asiya xarakterli mə lum atlar müəlliflik hüququnun hüquqi mühafizə sferasına daxil edilmir və 1 П а и к е в и ч Б.И. Объект авторского права//3аписки новороссийского университета. 1878. 161
məhz bu səbəbdən müəlliflik hüququnun obyekti sayılmır. Bunu nə ilə izah et mək olar? Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, informasiya xarakterli məlumat lar müxtəlif hadisə və faktlara aid olub, vətəndaşların nəzərinə çatdırılmaq məqsədi güdür. Rəsmi xronika, cinayət hadisələri barədə xəbər, teleqraf agentliyinin məlumatları və s. əhaliyə çatdırılmaq üçündür. Şübhəsiz ki, onların müəlliflik hüququ ilə qorunması bu məqsədə nail olunmasını çətinləşdirərdi. Digər tərəfdən, inform asiya xarakterli m əlum atlar yaradıcılıq kim i əlam ət dən m əhrumdur ki, həmin əlamət əsərin qorunma şərtlərindən biridir. Belə ki, onlar müxtəlif hadisə və faktları dəqiq olaraq əks etdirir. Buna görə də infor masiya xarakterli məlumatlar yaradıcılıq xarakterinə malik deyildir. Üçüncü tərəfdən, informasiya xarakterli məlumatlar müəllifin fərdi yaradıcı lıq tərzi və üslubu əsasında yaranmır. Məşqlə burasındadır ki, onlar çox qısa və yığcam şəkildə verilir və belə halda müəlljfin fərdi yaradıcılıq üslubunun ifa də olunması lazım gəlmir. Bununla belə, müəyyən halda informasiya xarakterli məlumat müəlliflik hü ququnun obyekti ola bilər. Belə ki, əgər material informasiya xarakterli məlu mat çərçivəsindən kənara çıxarsa və müəllifin şərhi və ya təhlili qismində çıxış edərsə və ya müəllifin digər yaradıcılıq fəaliyyətinin məhsulu olarsa, müəlliflik hüququnun obyekti kimi tanınır1. Məsələn, ANS telekanalında «Cinayət işi» verilişi müəllifin (Pərviz Abubəkirovun) şərh və təhlillərindən ibarət olduğuna görə müəlliflik hüququnun obyekti sayılır. Televiziya və radio v e rilişlə ri proqramı efirə verilən verilişlər barədə ta maşaçıları informasiya ilə təmin edir. Bu baxımdan verilişlərin proqramı hadi sə və faktlar barədə inform asiya xarakterli m əlum at anlayışına daxil edi lir və buna görə də müəlliflik hüququnun obyekti sayılmır. Buna görə də on dan istənilən maraqlı şəxs istifadə edə, qəzetlər isə onu sərbəst şəkildə dərc edə bilərlər. Bu zaman teleradioşirkətdən icazə alınması tələb edilmir və ona hər hansı haqq ödənilmir. Əsərin müəlliflik hüququnun obyekti olmamasını şərtləndirən ikinci səbəb ondan ibarətdir ki, m üə lliflik hüququ əsərin m əzm ununu yox, yalnız fo r masını qoruyur, mühafizə edir. Müəlliflik hüququnun mahiyyəti əsərin məna sını yox, onun formasını qorumaqdan ibarətdir. Belə ki, müəlliflik hüququ mü əllifi onun razılığı və icazəsi olmadan əsərinin surətinin çıxarılmasından, əsərin nüsxələrinin hazırlanmasından qoruyur. Əsərin forması o qədər mühüm və va cib rol oynayır və əhəmiyyət kəsb edir ki, bəzən müəlliflik hüququnun obyekti nin əsərin formasından ibarət olması fikrini söyləyirlər. Məhz bunlara görə mü əlliflik hüququ əsərin ibarət olduğu ideyalara, m etodlara, proseslərə, s is temlərə, üsullara, konsepsiyalara, kəşflərə və ya faktlara şam il e d ilm ir3, yəni müəlliflik hüququ onları qorumur. Məsələn, müəllif jurnalda məqalə yazır və orada yeni təyinatlı velosipedin yaradılması barədə öz ideyalarını ifadə edir. ' Рекомендация судебной палаты по информационным спорам при Президенте Российской Федерации от 14 октября//Российская газета. 1994,22 октябрь. * Дозорцсп В Л Новая зра в охране исключительных прав// Право и экономика. 1995, № 75. '(M üəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında» qanunun 5-ci maddəsinin 3-cü bəndi. 162
Hər hansı şəxsin hüququ vardır ki, müəllifin razılığı və icazəsi olmadan həmin ideyalardan velosiped düzəltmək üçün istifadə etsin. Əgər düzəldərsə, bu, hü quq pozuntusu (müəlliflik hüquqlarının pozulması) hesab edilmir. Məsələ bura sındadır ki, müəlliflik hüququ ilə əsərin məzmununu təşkil edən ideyalar yox, bu ideyaların ifadə olunduğu forma (əsərin forması) qorunur, yəni ideyanın ifa də olunduğu məqalənin (əsərin) özü qorunur. Digər tərəfdən, velosiped ixtira sayılır. İxtira isə əqli mülkiyyət hüququnun başqa institutu - patent hüququ ilə qorunur. Nə qədər ki, ixtira üçün səlahiyyətli dövlət orqanından patent alınma mışdır, o, patent hüquq institutu ilə mühafizə edilmir. Müəlliflik hüququ ideyala rı. kəşfləri, üsulları və konsepsiyaları lazımınca qorumaq iqtidarında deyil. Mə sələ burasındadır ki, yaradıcılıq fəaliyyətinin göstərilən nəticələri ekspertizadan keçməli və bundan sonra onlara qoruyucu sənəd (patent) verilməlidir. Bu mə sələ müəlliflik hüququnun yox, patent hüququnun funksiyasına daxildir. Müəyyən fə a liyyə t nəticəsinin əsərin qorunma şərtlərinin (əsərin əla m ətlərinin) heç olm azsa, birindən məhrum olması onun müəlliflik hüququ nun obyekti kimi tanınmamasına əsas verən üçüncü səbəbdir. Müəllifin fəaliyyət nəticəsi, hər şeydən əvvəl, ilk növbədə yaradıcılıq kimi əlamətdən (şərtdən) məhrum olduqda, müəlliflik hüququ ilə qorunmur. Yaradı cılıq əlamətinin göstəricisi isə yenilikdir. Əsərin yenilik ifadə etməsi barədə mübahisə yarandıqda ekspertiza keçirilmir. Telefon məlumat kitabları, hərə kət cədvəlləri, ünvan kitabları və s. məhz yaradıcılıq (yenilik) əlamətindən məhrum olduğuna görə müəlliflik hüququnun obyekti sayılmırlar. Məsələ bura sındadır ki, onlar şəxsin (onları tərtib edən şəxslərin) yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi yox, te xn iki fə a liyyə tin in nəticəsidir. Texniki nəticə (iş) isə yaradıcı lıq nəticəsindən (işindən) fərqli olaraq müəlliflik hüququ ilə qorunmur.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|