Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
Teorem 1: 0 olduqda , , məsələsinin məxsusi ədədləri həqiqidir. Teorem 2
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RİYAZİYYATDA HESAB MƏSƏLƏLƏRİ VƏ ONLARIN HƏLLİ YOLLARI Xalidə HƏSENOVA, Günay QASIMOVA, Könül BƏDƏLOVA, Növrəstə ABDULLAYEVA
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- NATURAL SCIENCES CHEMISTRY
- ПОЛУЧЕНИЕ ПАВ И ИХ ПРИМЕНЕНИЕ В КАЧЕСТВЕ РЕАГЕНТОВ ДЛЯ УДАЛЕНИЯ НЕФТЯНЫХ ПЛЕНОК
|
Teorem 1: 0 olduqda , , məsələsinin məxsusi ədədləri həqiqidir. Teorem 2: ədədinin , ,
təkrarlanan məxsusi ədədi olması üçün zəruri və kafi şərt ω-nın həqiqi ədəd olması və , λ
αλ β , λ , λ 0 bərabərliklərinin ödənilməsidir. Teorem 3: , ,
sərhəd məsələsi hesabi sayda n
0, 1, 2, … məxsusi ədədinə malikdir. Bu məxsusi ədədlər üçün | |
∞ olduqda aşağıdaki asimptotik düstur doğrudur: n B , Burada B R
, γ .
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 104
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan RİYAZİYYATDA HESAB MƏSƏLƏLƏRİ VƏ ONLARIN HƏLLİ YOLLARI Xalidə HƏSENOVA, Günay QASIMOVA, Könül BƏDƏLOVA, Növrəstə ABDULLAYEVA Sumqayıt Dövlət Universiteti xalide@rambler.ru , gunayqasimova@yahoo.com , bedelova-konul@rambler.ru , novreste1982@box.az
Verilmiş ədədlər və bunlarla məchullar arasında verilmiş münasibətlərə görə bir və ya bir neçə məchulu tapmaq tələbinə hesab məsələsi deyilir. Hesab məsələsi ədədlər üzərində bəzi əməlləri icra etməkdən ibarət deyil. O, birinci növbədə məntiqi bir işdən: məsələnin tələb etdiyi mürəkkəb bir sualı daha sadə suallara ayırmaq, verilənlərlə axtarılanlar arasındakı əlaqəni tapmaqdan ibarətdir ki, bu da insanda mürəkkəb məsələlərdən baş çıxarmaq, onları daha sadə məsələlərə ayırmaq qabiliyyətini inkişaf etdirir. Məsələ həll etməyi bacarmadan riyaziyyatı əməli məsələlərə tətbiq etmək olmaz. Bu isə riyaziyyatın həyatla əlaqəsini təşkil edir. [2, s. 89] Hesab tədrisinə aid olan metodik ədəbiyyatlarda hesab məsələlərini müxtəlif əsaslara görə növlərə bölürlər. Müəllimin bu növlərlə yaxşı tanış olması, onun şagirdlərə məsələ həll etməyi öyrətmək işində müvəffəqiyyətlər əldə etməsi üçün çox mühümdür. Bunu nəzərə alaraq hesab məsələlərinin növləri üzərində dayanaq. Hesab məsələlərinin yuxarıdakı tərifinə görə məsələnin şərtindəki ədədlər və bunlarla məchullar arasındakı münasibətlər sözlə deyil, əməl işarələri və onların ardıcıllığı ilə göstərilmiş olduqda belə məsələlərə ədədi məsələlər və ya misallar deyilir. Misalların təfəkkürün inkişafında rolu azdır. Buna baxmayaraq hesablama vərdişlərini möhkəmləndirdiyinə görə əhəmiyyətlidir. Bunda əlavə, getdikcə çətinliyi artan misalların həllində şagird suallara ayırmaqla böyük bir işi yerinə yetirir ki, bu da onlarda diqqət, məsuliyyət hissi, səliqə və özünü yoxlama kimi keyfiyyətlər inkişaf etdirir. Misallar yeni keçilmiş qaydalara aid olmaqla bərabər, keçilmiş qaydalara da aid olmalıdır. Müxtəlif çətinlikdə olan misallarla yanaşı, şifahi həll oluna bilən misallarda verilməlidir. [1, s. 103] Məsələnin şərtindəki ədədlər və bunlarla məchul arasındakı münasibət sözlərlə ifadə olunduqda belə məsələlərə mətnli məsələlər deyilir. Tədricən çətinlik dərəcəsi artırılmaqla, məqsədli surətdə seçilmiş mətnli məsələlərin həlloi şagirdlərin məntiqi mühakiməsinin inkişafı üçün çox gözəl vasitədir. Buna görə də mətnli məsələlərin həllinə misallara nisbətən daha çox vaxt ayırmaq lazımdır. [1, s. 104] Hesab məsələləri onların həllindəki əməllərin sayından asılı olaraq iki növə bölünür. Yalnız bir əməllə həll olunan məsələr sadə məsələlər, birdən artıq əməllə həll olunan məsələlərə isə mürəkkəb məsələ deyilir. Aydındır ki, çox asan həll olunan mürəkkəb məsələlər olduğu kimi, nisbətən çətinliklə həll olunan sadə məsələlər də ola bilər. Sadə məsələlər şagirdlərin məntiqi mühakiməsinin inkişafında ilk pillə olduğundan bunlara böyük əhəmiyyət vermək lazımdır. Belə məsələlərin həllində şagirdlər bu və ya başqa əməlin mənasını dərk edirlər, əməllərin müxtəlif hallardakı tətbiqi ilə tanış olurlar. [2, s. 91] Məsələ şərtində verilmiş ədədlərin düzülüş sırası onun həllindəki əməllərin ardıcıllığı sırası arasında uyğunluq olub, olmamasından asılı olaraq mürəkkəb məsələləri iki yerə bölmək olar. Məsələdəki verilənlərin düzülüş sırası onun həllindəki əməllərin ardıcıllığı sırasına uyğun olduqda məsələ çevrilmiş məsələ adlanır. Belə məsələlərin quruluşundan onların həllinin gedişi aydın görünür. Məsələdəki verilənlər və onları bağlayan asılılıqlar şərtdə bir sırada olmayıb biri-birindən bir və ya bir neçə şərtlə ayrılmış olduqda belə məsələlər çevrilməmiş məsələlər adlanır. Belə məsələlərin quruluşu onların həllin gedişini göstərmir. Çevrilmiş məsələlərin həlli şagirdlər üçün xüsusi bir çətinlik törətmir. Çevrilməmiş məsələlər isə əksinə, gərgin mühakimə aparmaq tələb edir. Buna görə də çevrilmiş məsələlərə nisbətən daha əhəmiyyətli hesab olunur. Məsələləri bir də onların həll üsuluna görə iki yerə bölürlər. Bunlardan biri məxsusi həll üsulları olan məsələlərdir ki, bunlara çox zaman tip və ya qrup məsələlər deyilir. Bu halda hər tipin özünəməxsus adı olur. Məxsusi həll üsulu olmayan məsələlərə isə tip olmayan və ya qrup təşkil etməyən məsələlərdir. Çevrilməmiş məsələlər əsasən bu növə aid olur. [1, s. 106] Orta məktəb riyaziyyat kursunda istifadə olunan tip məsələlərin əsas növləri aşağıdakılardır: [1, s. 107] 1. cəminə və nisbətinə görə məchul ədədlərin tapılmasına aid məsələlər; 2. fərqinə və nisbətinə görə məchul tapılmasına aid məsələlər; 3. cəminə və fərqinə görə məchulun tapılmasına aid məsələlər; 4. ədədi orta qiyməti tapmağa aid məsələlər; 5. qarşı-qarşıya hərəkətə aid məsələlər; 6. bir istiqamətdə hərəkətə aid məsələlər; 7. birlikdə işə aid məsələlər; 8. əməllərin komponentləri arasındakı asılığa aid məsələlər; 9. əvəzetmə yolu ilə məchullardan birini kənar etməklə həll olunan məsələlər; 10. faizə aid məsələlər; 11. üçlük qaydasına aid məsələlər;
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 105
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 12. mütənasib bölməyə aid məsələlər; 13. həndəsi məzmunlu məsələlər; 14. əvəzetmə yolu ilə məchullardan birini kənar etməklə həll olunan məsələlər; Yuxarıda göstərdiyimiz məsələ növlərindən başqa, məntiqi xarakterli məsələlər də vardır. Məntiqi xarakterli məsələlər riyazi təfəkkürün inkişafında və riyaziyyata olan həvəsin canlanmasında mühüm rol oynayır. Digər bir məsələ növü isə təcrübi məzmunlu məsələlərdir. Biz riyaziyyatda təlimin həyatla bağlanması dedikdə bu elmin əməli və tətbiqi məzmununun açılması və aydınlaşması başa düşürük. Riyaziyyat təliminin həyatla əlaqələndirilməsində təcrübi məzmunlu məsələlər mühüm yer tutur. Buna görə də istər dərslik, istərsə də məsələ kitablarında belə məsələlərə geniş yer verilir. Təcrübi məzmunlu məsələlərin həlli zamanı şagirdlər hesablama ilə yanaşı, qurma, ölçmə, cədvəl hazırlama və s. işlərlə də məşğul olurlar. Bundan əlavə təcrübi məzmunlu məsələlər şagirdlərə həyatın müxtəlif sahələrindən maraqlı məlumat verməyə də geniş şərait yaradır. [4, s. 164] Müəllim bəzən təcrübi məzmunlu məsələlərin düzgün seçilməsində çətinlik çəkir. Çalışmaq lazımdır ki, həll edilən belə məsələlər real, riyazi cəhətdən məzmunlu, şagirdlərinsəviyyəsinə uyğun və maraqlı olsun. Hesab məsələlərinin həlli metodikası haqqında məlumat vermək üçün əsasən mürəkkəb məsələləriun həllinə baxaq. Mürəkkəb məsələlərin həllində əsasən dörd mərhələ vardır: 1. məsələnin məzmununun mənumsənilməsi; 2. məsələnin təhlili və həll planının qurulması; 3. məsələnin həlli; 4. həllin düzgünlüyünün yoxlanması. Birinci mərhələdə məsələ bir və ya bir neçə dəfə müəllim yaxud şagird tərəfindən diqqətlə oxunur. Ola bilər ki, məsələni hər şagird öz kitabından müstəqil surətdə oxusun. Nəticədə şagirdlər məsələnin əsas məzmununu başa düşməli, yəni məsələdə verilənləri və axtarılanları aydın təsəvvür etməlidirlər. Bəzi məsələdəki bu və ya digər istilahın şagirdlərə tanış olmaması məsələ məzmununun başa düşülməsinə mane olur. Belə anlayışları izah etmək və lazım gəldikdə hətta əyani vəsaitin köməyi ilə göstərmək lazımdır. Məsələnin şərti mənimsənildikdən sonra onun şərtini qısa olaraq lövhədə və dəftərlərdə yazmaq lazımdır. Bu məsələnin məzmunun yadda qalmasına kömək etməklə bərabər, məsələnin həll planının qurulmasını da asanlaşdırır.Qeyd etmək lazımdır ki, məsələnin şərtini qısa yazmaq həmişə asan olmur. Bəzi məsələlər üçün çertyoj, sxem və ya şəkil çəkilməsi həllin asan başa düşülməsinə kömək edir. İkinci mərhələdə məsələ sadə məsələlərə ayrılır və bunların həll ardıcıllığı müəyyən olunur. Başqa sözlə məsələnin həll planı tərtib olunur. Bu mərhələdə iki üsuldan istifadə etmək olar: 1. sintez üsulu;
2. analiz üsulu. Bu iki üsulun vəhdət təşkil etdiyi məsələ həllində də aşkar görünür. Beləki, məsələnin sintez üsulu ilə həlli kor-koranə olmur və biz bu halda axtarılan kəmiyyəti nəzərdə tutaraq fikrimizdə analiz üsulundan istifadə edirik. Məsələni analiz üsulu ilə həll etdikdə isə biz məsələnin həll yolunu müəyyən edir, sonra sintez üsulundan istifadə edərək tələb olunan kəmiyyəti tapırıq. Ona görə də demək olar ki, məsələ həlli zamanı əslində həmişə anali-sintez üsulundan istifadə edirik. Məsələnin sintez üsulu ilə həlli şagirdlər üçün daha asandır (xüsusən çevrilmiş məsələlərdə), lakin bu halda, xüsusilə şagird məsələni sərbəst həll etdikdə, müxtəlif səhv və nöqsanlar ola bilər. Məsələ analiz üsulu ilə həll edildikdə mühakimə uzun və bəzən yorucu (lakin etibarlı) olur. Buna görə də şagirdlər həlli mənimsəməkdə çətinlik çəkirlər. Çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər hər iki üsuldan istifadə etsinlər. Aydındır ki, şagirdləri analiz üsulundan istifadə etməyə tədricən hazırlamaq lazımdır. Bu halda əvvəlcə iki sadə məsələyə ayrılan məsələlərdən başlamaq, həm də bu məsələləri sintez üsulu ilə həll etdikdən sonra onların analiz üsulu ilə həllinə keçmək lazımdır. Qeyd edək ki, bu işlə təsadüfdən-təsadüfə deyil, müntəzəm məşğul olmq lazımdır. Aşkardır ki, bu mərhələlərdən sonra məsələnin həll edilməsi və həllin düzgünlüyünün yoxlanılması böyük çətinlik törətmir. Yuxarıda biz hesab məsələlərindən başqa, qurma və isbat məsələlərinin də adını çəkmişdik. Qurma məsələsi dedikdə tələb olunan fiquru yalnız xətkeş və pərgardan istifadə etməklə qurmaq tələb olunan məsələlər başa düşülür. Aydındır ki, bu növ məsələlərə daha çox həndəsədə rast gəlinir. Qurma məsələlərinin həll prosesini aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar: [4, s. 165]
1. həllin axtarılması; 2. həllin əsaslandırılması; 3. qurmanın yerinə yetirilməsi; 4. həllin tətbiqi. Bu mərhələlər içərisində ikinci mərhələ -həllin əsaslandırılması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. İsbat məsələlərindən həm cəbr, həm də həndəsə kursunda geniş istifadə olunur. Bu məsələlin həllində də əsasən analiz-sintez üsulu tətbiq olunur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 106
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Qeyd edək ki, pedaqoji cəhətdən müxtəlif üsullarla həll olunan məsələlər daha da səmərəlidir. Bu zaman şagirdin zehni fəaliyyəti artır, təlimin keyfiyyəti fəndaxili və fənlərarası yeni əlaqəlin aşkar edilməsi sayəsində yüksəlir. Təlim prosesində şagirdin məsələ tərtib etməsinə və sonra onu həll etməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu işə müəllim şagirdləri hazırlamaq üçün məqsədyönlü iş aparmalıdır. Riyazi məsələləri standart və qeyri-standart növlərə də ayırırlar. Aydındır ki, belə bölgü də şərtidir. Çünki eyni bir məsələ bir şagird üçün standart, başqa bir bir şagird üçün qeyri-standart ola bilər. Bu əsasən şagirdin qavrama qabiliyyətindən, təfəkkürünün inkişafından, bilik səviyyəsindən asılıdır. [1, s. 108] Konkret dərs üçün məsələ seçərkən aşağıdakı suallara cavab axtarılmalıdır: 1. seçilən məsələ dərsin əsas didaktik məqsədinə uyğundurmu? 2. seçilən məsələ əvvəlki dərsdə həll olunan məsələ ilə əlaqəlidirmi? 3. seçilən məsələni ümumiləşdirmək olarmı? 4. məsələnin verilənləri məqsədəuyğundurmu?
Dərsin əsas didaktik məqsədinə uyğun olaraq məsələlər sistem şəklində seçilir. Məsələ sistemləri aşağıdakı tələbləri ödəməlidir: 1. məsələlər dərsin əsas didaktik məqsədlərinə uyğun olmalıdır; 2. sitemdəki məsələlər həm öz aralarında, həm də keçmiş və gələcək mövzularla əlaqəli olmalıdır; 3. sitemdəki məsələlər bütün mühüm və xarakterik situasiyaları əhatə etməlidir; 4. sitemdə məsələlər sadədən mürəkkəbə doğru yerləşdirilməlidir. Riyazi məsələləri standart və qeyri-standart növlərə də ayırırlar. Aydındır ki, belə bölgü də şərtidir. Çünki eyni bir məsələ bir şagird üçün standart, başqa bir bir şagird üçün qeyri-standart ola bilər. Bu əsasən şagirdin qavrama qabiliyyətindən, təfəkkürünün inkişafından, bilik səviyyəsindən asılıdır.
Təlim prosesində şagirdin məsələ tərtib etməsinə və sonra onu həll etməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu işə müəllim şagirdləri hazırlamaq üçün məqsədyönlü iş aparmalıdır. Konkret dərs üçün məsələ seçərkən aşağıdakı suallara cavab axtarılmalıdır: 1. seçilən məsələ dərsin əsas didaktik məqsədinə uyğundurmu? 2. seçilən məsələ əvvəlki dərsdə həll olunan məsələ ilə əlaqəlidirmi? 3. seçilən məsələni ümumiləşdirmək olarmı? 4. məsələnin verilənləri məqsədəuyğundurmu? Dərsin əsas didaktik məqsədinə uyğun olaraq məsələlər sistem şəklində seçilir. Məsələ sistemləri aşağıdakı tələbləri ödəməlidir: 1. məsələlər dərsin əsas didaktik məqsədlərinə uyğun olmalıdır; 2. sitemdəki məsələlər həm öz aralarında, həm də keçmiş və gələcək mövzularla əlaqəli olmalıdır; 3. sitemdəki məsələlər bütün mühüm və xarakterik situasiyaları əhatə etməlidir; 4. sitemdə məsələlərsadədən mürəkkəbə doğru yerləşdirilməlidir. Şagirdləri zehni fəaliyyətə cəlb etmək və onların müstəqilliyinə nail olmaq üçün müxtəlif üsullarla həll oluna bilən məsələlər çox mühüm vasitədir. Təlimdə məsələlərin ümumi həll üsullarının öyrənilməsinə nail olmaq vacibdir. Eyni tipli məsələlərin həllinə aludə olmaq lazım deyil. Məsələlərin həllinin səmərəli öyrənilməsi üçün müəllim aşağıdakılara əməl etməlidir: 1. sistemli şəkildə qeyri –standart məsələlər həll etmək; 2. məsələləri müxtəlif üsullarla həll etmək; 3. oxşar məsələlər tərtib etmək və həll etmək; 4. həll olunan məsələni ümumiləşdirmək; 5. həll olunan məsələnin xüsusi hallarını tədqiq etmək; 6. çatışmayan şərtli və artıq şərtli məsələləri həll etmək; 7. məsələni başqa dillərə tərcümə etmək və s. Məsələ həllinin riyaziyyat təlimi qarşısında qoyulmuş məqsədlərə çatmaqda rolu əvəzsizdir. Məsələ həllinin düzgün metodikası şagirdlərdə bilik, bacarıq və vərdişlərin yuksək səviyyədə formalaşmasında əsas amildir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 107
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 18-19, April 2014, Baku, Azerbaijan PROCEEDINGS SECTION I NATURAL SCIENCES CHEMISTRY II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 108
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan ПОЛУЧЕНИЕ ПАВ И ИХ ПРИМЕНЕНИЕ В КАЧЕСТВЕ РЕАГЕНТОВ ДЛЯ УДАЛЕНИЯ НЕФТЯНЫХ ПЛЕНОК Г.Н. БАДАЛОВА, Р.М. ,АЛОСМАНОВ, А.А. АЗИЗОВ, И.А. БУНИЯТ-ЗАДЕ, Е.И. АЗИЗБЕЙЛИ Бакинский Государственный Университет gunel4ik@mail.ru,r_alosmanov@rambler.ru,ааzizov@land.ru,i_buniatzade@mail.ru, emin.azizbeyli@mail.ru Очистка водных поверхностей от нефтяных загрязнений в последние десятилетия актуальная проблема, которую пытаются решить многие ученые. Главным условием в решении этой проблемы является получение экологически безвредного продукта. В настоящее время для удаления нефтяных загрязнений с водных поверхностей применяют различные физические и химические методы, среди которых использование ПАВ, особенно в форс-мажорных обстоятельствах, занимает далеко не последнее место. Нами, в качестве исходных продуктов для синтеза ПАВ были взяты растительные масла, а именно, подсолнечное, репейное и льняное масла, которые были модифицированы реакцией окислительного хлорфосфорилирования под действием треххлористого фосфора в присутствии кислорода. Реакция носит экзотермический характер (температура поднимается до ~80 0 С). Продукты окислительного хлорфосфорилирования растительных масел представляет собой вязкие жидкости темно-коричневого цвета. Полученные продукты вакуумируются в мягких условиях при помощи водоструйного насоса для удаления следов непрореагировавшего PCI 3 , а также побочного продукта реакции PОCl 3. Затем, для исследования их собирательной (диспергирующей) способности по отношению к тонким нефтяным пленкам, были приготовлены водные эмульсии разной концентрации и проверена эффективность полученных реагентов в зависимости от их количества, концентрации, толщины, возраста пленки и природы водной поверхности. Была исследована зависимость коэффициента межфазного натяжения от концентрации керосиновых растворов синтезированных реагентов с использованием сталагмометрического метода, а также определены йодные, бромные и кислотные числа реагентов и их коэффициенты преломления. Синтезированные ПАВ идентифицированы методом ИК-спектроскопии. Проведенные исследования показали возможность использования синтезированных ПАВ в качестве реагентов, способных диспергировать и/или собирать тонкую нефтяную пленку на водной поверхности. Полученные данные позволяют сделать вывод, что самыми эффективными являются ПАВ на основе подсолнечного и репейного масел с концентрацией водного раствора 3% (масс.) на пленке толщиной 0,01 и 0,05см (степень очистки 97%) и 0,5% (масс.) водный раствор реагента на основе репейного масла на пленке толщиной 0,05см (степень очистки 87%) на пресной и морской воде, а также 5% водный раствор реагента на основе льняного масла, который способен очистить 96% площади нефтяного пятна. Cталагмометрические измерения поверхностного натяжения на границе вода-керосин, проведенные по методике Ребиндера-Венстрема для полученных образцов, показали снижение значения межфазного натяжения в их присутствии с 48,16 до 2,24 мН/м.
Bakı Dövlət Universiteti Meka_177@mail.ru İqtisadi artımın ən mühüm ünsürlərindən biri şüphəsiz ölkənin sahib olduğu kapital imkanlarıdır. Ənənəvi iqtisadi ədəbiyyatda inkişafdan geri qalmış ölkələrdə bu geriliyin əsas səbəbi olaraq fiziki kapital imkanlarının çatışmamazlığı üzərində durulmuşdur. Çünkü ümumiyyətlə kapital dedikdə ilkin olaraq istehsalda birbaşa istifadə olunan maşın,dəzgah, təchizat v.s. ilə pul kimi dəyərlər nəzərdə tutulur. Amma muasir iqtisadi yanaşmalarda yaxşı hazırlanmış savadlı kadr, insan kapitalı istehsalda sadəcə səmərəliliyin artmasına gətirib çıxaran bir amil olmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda yeni istehsal metdolarının, texnoloji kəşflərin ortaya çıxmasının əsas təkanverici qüvvəsi olaraq ələ alınır. İnsan kapitalı anlayışı iqtisadi ədəbiyyatda 1960- cı illərin əvvəlində Schultz və Denisonun nəzəri və empirik tədqi- qatlarıyla yerini almışdır. Bu tədqiqatlarda iqtisadi artımın bir hissəsi fiziki sərmayə ilə izah olunarkən, digər hissəsi də insan kapitalıyla izah edilmiş və "İnsan Kapitalı Nəzəriyyəsi" ortaya çıxmışdır. Schultz insan kapitalıyla əlaqədar əsə-rində iqtisadi inkişafdan geri qalmış ölkələrdə sosial-iqtisadi inkişafın önündəki ən böyük əngəlin fiziki sərmayə yetər-sizliyindən daha çox insan kapitalındaki keyfiyyət problemi üzərində durmuşdur. Buna görə insan kapitalına qoyulan investisiya II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 109
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan istehsalda artıma gətirib çıxarır. Bu nəzəriyyə ilkin olaraq təhsil və səhiyyə kimi 2 əsas amil üzərində durmuş-dur. 1980- ci illərin sonlarından etibarən təhsilli, sağlam və keyfiyyətli əmək faktoru kimi qiymətləndirilən insan kapitalı iqtisadi artımın əsas təkanverici qüvvəsi olaraq ələ alınmışdır. Dünya bankı bu istiqamətdə bir sıra göstəricidən istifadə etməklə ölkələrə görə hər il dəyəri 0-1 arasında yer alan bir indeks- insan kapitlının inkişafı indeksi- hesablayır. İqtisadi ədəbiyyatda insan kapitalına fərqli təriflər verilmişdir. Bu təriflər ümumiləşdiriləcək olursa, insan kapitalı istehsal prossesində yer alan əmək amilinin sahib olduğu və digər istehsal amillərindən daha səmərəli istifadə edilməsinə gətirib çıxaran bilik, bacarıq, təcrübə, peşəkarlıq, sağlamlıq səviyyəsinə bağlı olaraq yaratdığı əlavə dəyər olaraq ifadə edilə bilər. İnsan kapitalının kəmiyyət göstəriciləri, yəni ölçüləbilirliyi bir sıra amillərə bağlı olaraq reallaşdırılır. Bu göstəri-cinin müəyyənləşdirilməsində,qeyd olunduğu kimi, ən çox təhsil üzərində durulur. Bu baxımdan insan kapitalının for- malaşmasında mövcüd təhsil səviyyəsi ilə təhsilə yatırılan investisiyalar əsaslı amillər olaraq önə çıxır. Təhsil səviyyəsində bir sıra göstəricilərlə, əsasən oxumaq-yazmaq səviyyəsi ələ alınır. İnvestisiya göstəriciləri isə maddi və maddi olmayan göstəricilər olmaqla ikiyə ayrılır. Maddi göstəricilər ümumilikdə təhsillə əlaqədar əmtəə xə xidmətlərə sərf oluna dövlət və özəl sektor xərcləri, insan kapitalının inkişafına sərf olunan xərclər yer alır. Buna görə maddi göstəricilər olaraq UDM-də təhsilin payı, tələbə-şagird başına təhsil xərcləri, şirkətlərin təhsilə ayırdıqları xərclər ələ alınır. Maddi olmayan göstəri-cilər olaraq isə işlə əlaqədar təhsil fəaliyyətlərində iştirak, təhsilə ayrılan zaman və s. kimi göstəricilər üzərində durulur. İnsan kapitalının keyfiyyətindəki artım yalnız təhsillə deyil, bu istiqamətə yönəldilən bütün xidmətlərin məcmusuyla əlaqədardır. Belə ki, səhiyyə, aktiv əhalinin payı, beyin köçü və s. kimi ünsürlər də insan kapitalına təsir edən amillər arasında yer alır. Səhiyyəyə bağlı olaraq insan kapitalının inkişafı qidalanma səviyyəsi, orta ömür müddəti kimi bir sıra göstəricilər çərçivəsində ələ alınır. Beyin köçünə gəlincə Lucasa görə bu hal köç verən yoxsul ölkələrdə yoxsulluğun davamlılığına gətirib çıxrmaqda, köç alan ölkə iqtisadiyyatlarının isə inkişafına gətirib çıxaran bir amil olaraq qiymətlən- dirilir. Təbiidir ki,insan kapitalını dəstəkləyəcək tədbirlər alınmazsa, bu kapitalın önəmli bir qisminin xaricə çıxmasının qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır. Məlumdur ki, İEÖ-lərdə informasiya texnologiyalarının (IT) istehsalı yüksək həcmdəki tədqiqat və inkişaf (R&D) xərcləri ilə dəstəklənir. Bu ölkələrdə tədqiqat və inkişaf (R&D) xərclərinin ÜDM-dəki payı 1.5-2% ikən, İEOÖ-lərdə isə bu nisbət 0.05%-in altındadır. Bunun məntiqi nəticəsi olaraq dünyadakı məcmu tədqiqat və inkişaf (R&D) xərclərinin 95%-ni İEÖ-lər, 5%-ni isə İEOÖ-lər reallaşdırmaqdadır. Ayrıca İEÖ-lərdə bu xərclərin əsas hissəsi özəl sektor, İEOÖ-lərdə isə dövlət sektoru tərəfindən ayrılır. Bir ölkədə iqtisadi artımla insan kapitalı arasında funksiyonal bir münasibət, paralel bir əlaqənin mövcüdluğu bir çox tədqiqatda ortaya qoyulmuşdur. Mushkin apardığı emprik tədqiqatda iqtisadi inkişaf prossesində təhsil və səhiyyə sahə-sinə eyni müddət aralığında qoyulan investisiyaların müsbət təsirlərini ortaya qoymuşdur. Bu çərçivədə sağlam və təhsilli fərdlərin cəmiyyətdə istehsalçı və istehlakçı olaraq daha rasional davrandıqları təsbit edilmişdir. Ümumilikdə təhsil iqti-sadi inkişafda mühüm bir faktor olmaqla birlikdə, Yaponiya və Almaniya nümunəsində olduğu kimi, inkişaf etdirilmiş insan kapitalına malik ölkələrin daha sürətli bir inkişaf trendinə girdiyi inkar edilməyən bir reallıqdır. Eyni şəkildə Asya Pələngləri olaraq adlandırılan ölkələrdən Maleziya, Tayland və C.Koreya da davamlı şəkildə insan kapitalının inkişafına fokuslanmış siyasət yürutməklə bugünkü səviyyəyə gəlmişdir. Digər tərəfdən Barro kimi iqtisadçılara görə insan kapitalı baxımından güclü olan ölkələr texnologiyadan daha sə- mərəli şəkildə istifadə etməklə məcmu istehsal amili səmərəliliyini daha çox artırmaqla iqtisadi artımı sürətləndirəbilər. Bu artımla əldə olunan gəlir artımı hökümət tərəfindən təhsil, səhiyyə, mənzil təminatı, yoxsulluğa qarşı mübarizə, regio-nal disbalansla mübarizə kimi sahələrə yönləndirilirsə bu halda insan kapitalının səviyyəsi daha da artacaqdır. Nəticə olaraq yuxarıda da ümumi çərçivəsi ortaya qoyulan insan kapitalı ilə iqtisadi inkişaf arasındakı pozitiv əlaqə bir çox tədqiqatçı tərəfindən nəzəri və empirik çərçivədə ortaya qoyulmuşdur. Bu durum 20 ildən bir qədər çox müstə-qillik keçmişinə sahib olan Azərbaycan iqtisadiyyatı baxımından da çox mühüm bir məsələ olaraq qarşıda durmaqdadır. Belə ki, müstəqilliyin əldə edildiyi ilk illərdəki çətin iqtisadi situasiya, zaman içində "Əsrin Anlaşması" və digər neft müqavilələrinə bağlı olaraq yerini iqtisadi artıma buraxmış və Azərbaycan sürətli iqtisadi artım tempi ilə son illərdə diqqət çəkən bir ölkə olmuşdur. Yalnız buna baxmayaraq bu hal resurs zəngini olan ölkələrdən biri kimi Azərbaycanın ən ak-tual məsələlərindən olan dayanıqlı iqtisadi artımın təmin olunması məsələsinin həll olunması demək deyildir. Bu baxım-dan həm ələ alınan nəzəri və empirik tədqiqatlar, həm də bir çox İEÖ-də keçmişdən bu günə əldə edilən iqtisadi tərəqqidə insan kapitalının lokmotiv rolu danılmazdır. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan iqtisadiyyatında insan kapitalının inkişafı istiqamətində bugün atılan bir sıra strateji addımlar davam etməli, eyni zamanda məsələnin elmi əsaslandırılması istiqa-mətində sözü gedən tədqiqat və ölkə nümunələri diqqətlə ələ alınmalı və ölkə reallıqlarına uyğun inkişaf siyasəti davamlı şəkildə təkmilləşdirilməlidir.
Yüklə 10,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|