Mazkur o‘quv adabiyoti O‘zbekistonning mustaqillik davrida sodir bo‘lgan

2. Markazning O‘zbekistonda amalga oshirgan qatag‘on siyosati. 
“Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. 
Maʼmuriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan sovet 
davlati o‘z ichki siyosiy mavqeyini mustahkamlash maqsadida maʼlum davrlarda 
zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va qatag‘onlar 
boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, loqaydlik kabi 
kayfiyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati tomonidan boshlangan 
qatag‘onlarning oxirgi davri O‘zbekistonda XX asrning 80-yillarida “paxta ishi”, 
keyinroq “o‘zbeklar ishi” degan mashʼum nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini 
qamrab ola boshlagan inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki 
“yuzaga kelgan salbiy illatlarda” deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov 
maydoni sifatida tanlab oldi. 
Mustabid tuzumning mashʼum “Paxta ishi” va “O‘zbek ishi” deb nomlangan 
qatag‘onlik siyosati 1982-yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi L.I.Brejnev 
vafotidan so‘ng mazkur lavozimni egallagan Yu.V.Аndropov mamlakatda 
kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish siyosatida taʼqib va tazyiqqa asoslangan 
qattiqqo‘llik yo‘lining tarafdori sifatida maydonga chiqdi. Yu.V.Аndropov 
o‘zining Davlat xavfsizlik qo‘mitasidagi uzoq yillik tajribasidan kelib chiqqan 
holda mamlakatning tobora og‘irlashayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga 
doir bo‘lgan barcha maʼlumotlardan, jumladan, rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson 
va kamchiliklardan xabardor edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda 
yuzaga kelgan chuqur inqiroziy holatlarning sabablari hamda yechimini kadrlar 
siyosatida 
yo‘l 
qo‘yilgan 
kamchiliklar, 
tartib-intizomning 
bo‘shashgani, 
mafkuraviy hushyorlikni yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983-yil 
iyun plenumida ham aynan partiya ideologik, ommaviy-siyosiy ishining muhim 
masalalari ko‘rib chiqildi va jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy sabablarini 
biron-bir xodimning xatolaridan, rivojlanishning aniq muammolaridan va 
qiyinchiliklaridan qidirish lozimligi taʼkidlandi. 
Respublika ijtimoiy hayotida katta “burilish” yasagan O‘zbekiston KP MQ 
1984-yil XVI plenumi ham markazning respublikadagi “sog‘lomlashtirish” 
borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini qo‘llab-quvvatladi. Bunday 
tartib respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy hayotiga salbiy taʼsir etayotgan 
bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga 
aylantirib olganlarga nisbatan hech qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum 
markazning “O‘zbekistonda turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash”ini qo‘llab-
quvvatlagan holda mahalliy rahbar kadrlarga turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va 
jazolash jarayonlarini boshlab yubordi. 
Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, qo‘shib 
yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha paydo 
bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI sʼyezdi qarori 
bilan O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, O‘zbekiston 
Kompartiyasi MQ, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, O‘zbekiston SSR Oliy 

---

31 
Soveti, O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Ministrligi 
kabi muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular 
respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada keskinlashishining asosiy 
sababchilariga aylana bordilar. Qisqa muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining 
eng yuqori, eng muhim lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha 
markazdan doimiy ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984-yilda 
O‘zbekiston SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta 
boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar 
qo‘yildi. Natijada Buxoro viloyatiga G.N.Matyushov, Samarqand viloyatiga 
V.I.Eremenko, Xorazm viloyatiga А.D.Titorenko, Navoiy viloyatiga А.P.Suxarev, 
Surxondaryo viloyatiga V.M.Jeltkov, Qoraqalpog‘iston АSSRga V.V.Dontsov, 
Toshkent shahariga G.P.Filippenkovlar prokuror etib tayinlandilar. 
Bu hol aslida respublikadagi asosiy masʼuliyatli lavozimlarga markazdan 
yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganidan darak berar edi. 
Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va respublikada sovetcha 
usuldagi “tartib-intizom”ni yanada mustahkamlashlari lozim edi. Shubhasiz, 
mahalliy rahbariyat “iltimosiga binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy tarzda 
hibsga olinganlarning manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Аksincha, 
“desantchilar” qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaqlik va 
qonunbuzarlik, mansabni suiste’mol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va 
tazyiqning kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida, ular markazning 
respublikadagi tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq-targ‘ibot organlariga 
ehtiyojni “desantchilar” orqali to‘ldirib borishdi. 
Аyni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb “hisoblangan” 
kadrlarga nisbatan taʼqib boshlanib, yetilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz 
“gunohkorlar”ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki, 
muammolarning oldini olish boshlandi. 1983-yilda SSSR Bosh Prokurori 
А.M.Rekunkov topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar 
bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan 
to‘plangan 200 kishidan iborat tergov guruhi tuzilib, O‘zbekistonga yuborilgan. Bu 
“paxta ishi”ning amaldagi boshlanishi edi. 
“Paxta ishi” uydirmalari boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy ishlarga 
qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida “qo‘shib 
yozishlarga” yo‘l qo‘yganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni tekshirishdan 
boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan rahbarlik lavozimida 
ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” nomini olib 
kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, to‘liq “o‘zbeklar ishi”ga aylantirildi. 
Natijada mahalliy rahbar xodimlar, ziyolilar ham taʼqib ostiga olina boshladi. 
O‘zbekistondagi bu holatlar haqida markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p 
maqolalar chop etildiki, ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va 
paxtakorning mashaqqatli mehnatlaridan bexabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli 
nopok yo‘llar bilan daromad orttirib, yengil-yelpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri 
tasavvur tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. 

---

32 
Tergov guruhiga kirgan tergovchilarning asosiy qismi katta bilim va 
tajribaga ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, topshiriqlarni 
ko‘r-ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov guruhiga katta vakolat va 
imtiyozlar berilgan. Ular soxta ayblovlar bilan qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov 
jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish, faktlarni soxtalashtirish, kishilarni soxta 
maʼlumot berishga majbur etish, o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish 
vositasi sifatida foydalanganlar. T.Gdlyan olib borayotgan jinoyat-tergov 
ishlarining barchasi ochiqdan ochiq ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy 
va maʼnaviy azoblardan so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga 
olishga majbur bo‘lganlar.
Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqlarda ashaddiy jinoyatchilar 
bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz kaltaklab, ruhiy azob berib, 
qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo‘ygan hujjatlarga imzo chekishga 
majbur etdilar. 
Mana shunday qabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik beruvchilardan 
o‘zlariga kerakli maʼlumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa olingan kishilar 
orasida ko‘p bolali onalar, homilador ayollar, yosh bolalar ham bo‘lgan. Bu 
ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni fosh etish emas, balki 
mamlakat hayotidagi umumiy salbiy holatlarning aniq bir ko‘rinishi bo‘lgan 
qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir intizom” bilan milliy 
kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni jilovlash, respublikalarda yuzaga 
kelayotgan ijtimoiy-siyosiy kuchlarni bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning 
faolligini ham bir tizginda ushlab turishdan iborat edi. 
T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston SSR 
prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar rahbar 
xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, viloyatlardagi 
qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi, 
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston Paxta tozalash sanoati 
vaziri va boshqa bir qancha masʼul xodimlar, umuman, 62 nafar masʼul shaxs pora 
olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka tortildilar. 1989-yilning may oyiga qadar 
javobgarlikka tortilgan 35 nafar ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989-
yillar davomida T.Gdlyan guruhi tomonidan 800 dan ko‘proq “jinoiy” ish ko‘rilib, 
jinoiy javobgarlikka tortilganlarning 600 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari 
Sotsialistik Mehnat Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati 
vaziri V.Usmonovga esa 1986-yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987-yilda 
amalga oshirilgan. 
XX asr 80-yillariga kelib qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik, mansabni suiiteʼmol 
qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan edi. Shuningdek, 
bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, kamchiliklarnigina 
emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan maʼmuriy-buyruqbozlik 
tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari bo‘lsa, o‘zbek xalqini kuchayib 
kelayotgan iqisodiy inqirozlardan chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib 
ko‘rsatish orqali xalq eʼtiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi. 
Аslida shunday ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan 

---

33 
o‘g’riliklar”, “poraxo’rliklar” muhokama etildi. Natijada “turli millat xalqlarining 
buzilmas ittifoqi tashkil topgan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha 
hamkorlik” bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan 
“boqimanda” degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga o‘tib 
olgan siyosiy rahbariyat “paxta ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib yubordi. 
O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta ishi”ni tekshirishni boshlaganda ishni 
mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga to‘sqinlik qilishga, 
haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni yana o‘zbek xalqi 
yelkasida qoldirishga intildi.