Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
YUYUCU VASİTƏLƏRİN MÜASİR DÖVRDƏ
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.4.YUYUCU VASİTƏLƏRİN MÜASİR DÖVRDƏ
İNTEQRASİYASININ ÖYRƏNİLMƏSİ Sintetik yuyucu vasitələr (SYV) bir neçə mürəkkəb qarışıq maddələrin bir- birinə qarışdırılmasından əmələ gəlir. Müəyyən reseptlər əsasında sintetik yuyucu vasitələrin tərkibinə daxil olan maddələri dəyişsək, fərqli bir yeni vasitə əldə etmiş olarıq. Kətan parçalar, yun parçalar, süni parçalar, qarışıq rəngli parçalar üçün nəzərdə tutulmuş sintetik yuyucu vasitələr tərkibinə görə bir birindən fərqlənir. Bundan əlavə yucu vasitələr formasına görə həm toz halında, həm duru məhlul halında, həm də tabletka formasında olur. İqtisadiyyat inkişaf etdikcə, yeni-yeni tədqiqatlar aparılır və daha da təkmilləşmiş yuyucu vasitə reseptləri tədqiq olunur, nəticə etibarilə fiziki kimyəvi tərkibləri, funksional və istismar xassələri daha da yüksək olan məhsullar əldə edilir. [15] Toz halında olan sintetik yuyucu vasitələrin tərkibidə 14-27 faiz üzvi səthi aktiv maddələr, 26-41 faiz trinatripolifosfat və ya onun əvəzediciləri, 0,1 – 25,0 faiz perboratnatrium, 3,0 – 10,2 faiz metasilikat Na, 0,6-1,2 faiz karbooksimet sellülozanın natgrium duzu, 5,1 – 25,2 faiz H 2 SO 4 natrium vardır. SYV-in tərkibində bunlardan əlavə olaraq, fermentlər seolitlər, rütubət kompleks əmələ gətiricilər, ağardıcılar , ətirli maddələr, hidrotrop maddələr, boyayıc maddələr, və müəyyən başqa qatqılar da qatılır. Yağ sabunları kimi hal-hazırda istehsal oluna müasir yuyucu vasitələr də aktiv maddə olub, möhkəm adsorbsiya pərdəsi yaratmaq, istifadə olunan suda
25
yarım kolloid məhlul, köpük əmələgətirmə xüsusiyyətinə malikdirlər. Amma sintetik yuyucu vasitələri yağ sabunlarından fərqləndirən bəzi cəhətlər vardır. 1.
Sintetik yuyucu vasitələr cod suda həll olmayan çöküntü əmələ gətirmir, kalium və maqnezium duzları ilə heç qarşılıqlı əlaqədə olmur və buna görə də cod suyu yumşalmağa ehtiyac olmur 2. SYV codluğu 10-20 dərəcə olan, hətta daha artıq codluğu olan suda özyuyuculuq təsirini itirmir (bildirək ki, sabunlarda bu xassə yoxdur) 3. Istehsal olunan müasir SYV yuyulma prosesi zamanı parçanın rənginə heç bir mənfi təsir göstərmir.SYV tərkiblərindəki maddələrdən asılı olaraq çirki həm zəif əsası mühitdə, həm neytral, hətta turş mühitdə də yuyub təmizləmək qabiliyyətinə malikdir. Bu xassə də toxuculuq sənayesi üçün olduqca vacibdir 4. Istehsal olunan müasir SYV aşağı temperatur da olsa belə palrarlarda yaxşı yuyuculuq təsiri göstərir, amma yağ sabunlarında prosesin effektiv olması üçün 60 – 80 dəerəcə tempetarur tələb olunur. 5. Yağ sabunlarına nisbətəndə müasir sintetik yuyucu vasitələrin köməyilə çirkin təmizlənməsi daha az zaman tələb edir. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, sintetik yuyucu vasitələrin müxtəlif codluğu sularda əmələ gətirdiyi köpük, yağ sabununa nisbətən artıq olmaqla, xırda, sıx və davamlıdır. Bi qayda olaraq sintetik yuyucu vasitələrin aşağı temperaturda cod suda əmələ gətirdiyi köpüyün həcmi və davamlılığı uzunmüddət dəyişmədən qalır; həmin bu şəraitdə yağ sabunlarının köpüyü isə zəif olub, çalxaladıqda dərhal dağılır. [16] Sintetik yyucu vasitələrin də tərkibi üzvi birləşmələrdən ibarətdir. Bunların molekulunun bir hissəsi karbohidrogen zəncirindən (hidrofob hissə), digər hissəsi isə hidrofil (polyar) qrupundan ibarətdir. Sintetik yuyucu vasitələrdəki polyar qrupların quruluşu sulfoqrut, sulfoester, ammonium xlorid qalığı və s. ola bilər. Müəyyən olunmuşdur ki, bu növ hidrofil qruplarının polyarlıq dərəcəsi karboksil qrupuna baxanda daha güclüdür. Bu səbəbdən də zəncirində 13-19 karbon atomu olan karbohidrogen radikalı ilə bu qrupdan ibarət olan maddənin dissosiasiya dərəcəsi yüksək olmaqla bərabər, onların duzları sulu məhlulda, 26
demək olar ki, hidroliz olunmur. [19] SYV-in tərkibində olan səthi aktiv maddələr sulu məhlulda özünüaparmasına görə aşağıdakı kimi bölünür; a) İonlaşan səthi aktiv maddələr b) İonlaşmayan səthi aktiv maddələr c) Amfolit səthi aktiv maddələr İonlaşan səthi aktiv maddələr suda həll olur və bir qədər dissosiasiya edir. Bu maddələr suda dissosiasiya edən zaman əmələ gətirdiyi səthi aktiv yükündən asılı olaraq 2 yerə bölünür. İonlaşmayan SYV isə suda həll olur və ionlara ayrılmır. Amfolit SYV turş mühitdə kationu aktiv SYV kimi, əsası mühitdə isə anionu aktiv SYV kimi özünü aparır. Bioloji cəhətdən qeyri-üzvi maddələrə qədər parçalanmanın SYV istifadə etdikdən sonra təmizləyici qurğudan keçir və su hövzəsinə tökülür. Buna görə də bioloji cəhətdən bu maddələrin parçalanmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Bu baxımdan onlar üç əsas sinfə bölünürlər: 1. 80 faizə qədər bioloji parçalanan SYV-lər, bura
tetraprorilenbenzolsulfonat və alkilfenol daxildir. 2. 80
faizdən çox bioloji parçalanan SYV-lər, bura xətti alkilbenzolsulfonatlar aiddir. 3. tam
bioloji parçalanan SYV, bura alkilsulfat, alkansulfonat, olefinsulvonatlar daxildir. Demək olar ki, SYV-in tərkibində 30 faizdən 50 faizə qədər fosfatlar olur. Onların başlıca vəzifəsi yuyucu məhlulda olan ağır metal ionlarını tutub saxlamaqdan, və yenidən parça üzərinə çökməsinin qarşısını almaqdan ibarətdir. Əlavə olaraq, fosfatlar suyu yumşalır, kritik mitsel əmələ gəlməsinin qarşısını alır, mühitin pH-1 tənzimləyir, bunun üçün pirometa, orto və polifosfatlardan istifadə edilir. SYV-in əsasının səthi aktiv maddələr təşkil etdiyindən bütün qabaqcıl dövlətlərin alimləri bu barədə daim böyük tədqiqat işləri aparırlar. Almaniya alimlərindən N.Kristsian, N. Fesler, S.Fann, N.Kraus dodesulfat Na tərkibli səthi
27
aktiv maddələrin yuyuculuq xassələrini tədqiq etmişdilər. Amerika alimləriindən T.Donald, H.Ceym isə səthi aktiv maddə kimi bromlaşmış polizobutilenlə 2-etil- 2okzasolinin texnikada syv kimi tətbiqini müəyyən etmişdilər. Çexoslavakiya alimləri olan K.Frantişek, V.Zdensk, S.Sstanislav Na alfa-olefınsulfanatın alınması üsullarını müəyyən etmişdilər. Rus alimləri İ.A.Volkov, V.Q.Pravdin, D.İ.Zimenko9v, V.A.Podustov sulfonatın alınma üsullarını işləmişlər və buprosesin iqtisadi cəhətdən uzuz başa gəlməsini və bu vaxt xarici mühitin qorunması, ekoloji xassələri önə çəkmişlər. Amerika alimləri B.Robert, Lö Martin, M.Raumond, O.Antoni səthi aktiv maddə kimi fosfıtaini əldə etmiş, onların kompleks xassələrini və üstün cəhətlərini öyrənmişlər. Amerikanın alimi R.Con 2- oksi-pentahidroperfloralkilamin səthi aktiv maddəni kəşf etmiş, yüksək yuyuculuq xassələri olduğunu sübuta yetirmişdir. [1] Bildiyimiz kimi üzvi kompleks əmələ gətiricilər SYV -in tərkibində olur. Fosfotların bir çox faydalı xassələrinin olmasına baxmayaraq onlar su hövzələrini çirkləndirir, çaylarda, göllərdə olan balıq və başqa canlı orqanizmlərə pis təsir göstərir. Bu mənfi göstəricilərin qarşısını almaq üçün SYV-in tərkibinə hidrokietan difosfon turşusu, aminotrimetil fosfan turşusu, amino trisir turşusu, limonturşusu, poliakril, politetrametil endikarbon turşuları əlavə olunur. Xammal bazası kimi neft və kimya məhsullarından istifadə edilir.Onlar məhluldan kalsium ionlarını ayırır. Fosfatlar su hövzələrində vacib proses olan oksidləşməni ləngidir. Bunun qarşısını almaqdan ötrü SYV - in tərkibinə həm də seolitlər də əlavə olunur. Məhlulda seolit süzgəc rolunu oynayır.Süzgəc vasitəsilə kalsium və magnesium kationları tutulur. Paltardan ayrılmış çirkin yenidən onun üzərinə çökməməsinin qarşısını almaqdan ötrü SYV-in tərkibinə antiresorbentlər qatılır. Bu məqsədlə natrikarbok simetilsellülozadan istifadə edilir. [17] Ləkələri aradan qaldırmaqdan ötrü SYV- in tərkibinə zülal tərkibli proteolitik və amilolitik fermentlər də əlavə olunur. Bu məqsədlə perlaza, protomezentlərin, protosubtilin və sairə istifadə edilir.
28
SYV-in tərkibinə mühit tənzimləyicilər əlavə olunur. Bu zaman qələvi mühitdə yuyuculuq xassəsi xeyli miqdarda artır. SYV-nin tərkibinə qələvi mühityaratmaq üçün natrium karbonat, Na bikarbonat, Na silikat da əiavə olunur. Xoşa gələn qoxu almaq üçün SYV-in tərkibinə ətrili maddələr də əlavə edilir. Əlavə olunan ətrili maddələrin hər birinin spesefık iyi vardır və bundan ötrü onların tərkibinə pinen, linalol, qeraniol, sitronellol, feniletil spirti, sikloasetan,dietilftalat, kumrain, sitral, fenil sirkə aldehidi və sairə maddələr qatılır. Aktiv maddələrin suda və qeyri-üzvi duzların məhlulunda həll olma qabiliyyətinin artırmaqdan ötrü SYV-in tərkibinə həmçinin hidrotrop maddələr əlavə edilir. Bu maddələr həm də özlülüyün azalmasına da xidmət edir. Hidrotrol maddələr kimi Na toluol sulfonat, karbolid, metilatsetamid, oksitilalkilfenol, alkanol və sairə istifadə edilir. Lakin hidrotrop effektinin mexanizmi hələ də axıra qədər öyrənilməmişdir. SYV-in üstün cəhətlərilə yanaşı bir çox çatışmayan cəhətləri də vardır. Buraya SYV-in əllərə və üz dərisinə qıcıqlandırıcı təsir göstərməsini, həm də istifadədən sonra kanalizasiyaya axıdılan tullantıların səthi aktiv maddələrdən çətin təmizlənir. Bu da ətraf mühitə dənizlərə, çaylara və göl sularındakı canlılara mənfi təsir göstərir. Bir çox nümunələrdə antiseptik, dezinfeksiya eliyən, bakteriya əleyhinə olan bir sıra sintetik yuyucu vasitələrin üsulları göstərilmişdir. Rus alimlərindən E.Y.Tişenko, L.Q.Podunova, İ.V.Plankina bütün bunlarla yanaşı SYV-in çatışmayan cəhətlərini tədqiq etdikdən sonar əhali arasında bir sorğu aparmışlar . Anket sorğuda iştirak edənlərdən 16 faizi SYV-dən istifadə edərkən asqırdıqlarını, 15 faizi qripə yoluxduqlarını, 8,5 faizi gözlərinin sulandığını, 40 faizi isə əl dərilərinin quruduğunu, qızarmasını, qaçındığını bildirmişlər. Tədqiqatlar vasitəsilə göstərilən çatışmayan cəhətlərin aradan qaldırması və onların əmələ gəlmə səbəbləri araşdırılır və ləğv edilməsi üçün yeni-yeni təkliflər də irəli sürülür.
|