Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
Suda həll olan üzvi və qeyri-üzvi birləşmələr
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Suda həll olan üzvi və qeyri-üzvi birləşmələr
↓ Qənd, sidikcövhəri ↓ üzviturşular ↓ zülal maddələr ↓ qeyri-üzvi duzlar
𝐒𝐮𝐝𝐚𝐡ə𝐥𝐥 𝐨𝐥𝐦𝐚𝐲𝐚𝐧 𝐪𝐞𝐲𝐫𝐢 − ü𝐳𝐯𝐢 𝐛𝐢𝐫𝐥əş𝐦ə𝐥ə𝐫 ↓ Sement, toz, hiss ↓ Qum və gillər Suda həll olmayan qeyri-polyar üzvi birləşmələr ↓ Karbohidrogenlər, benzin, kerosin, mazut, sürtkü yağları,asfalt qətran maddələr ↓ Boya və laklar ↓ Bitki və heyvan yağları Suda həll olmayan polyar üzvi birləşmələr ↓ Yağ turşuları Çirk bəzən göstərilən bu maddələrin qarışığından ibarət olur. Yağ və üzvi turşulardan ibarət olan çirk hissəcikləri digər çirk növlərinə nisbeten parçanın lifləri arasına daxil olur və orada möhkəm yer tutub otururlar.[13] Bədəndən ayrılan tər insan bədənini və paltarını çirkləndirən başlıca mənbələrdən biridir. İnsanın orqanizmində tər ifraz olunarur, və insan dərisinin məsəmələri vasitəsilə ayrılan müxtəlif qeyri-üzvi və üzvi maddələrin qarışığından
18
ibarətdir. Tər ifraz olunan zaman insanın tərində olan üzvi turşular, sidik cövhəri, müxtəlif duzlar və yağlı maddələr dərinin üzərinə çökərək onun məsamələrinin doldurur. İnsan bədənində əmələ gələn çirkin çox hissəsi paltarlara keçir və onun məsamələrinə hopur, orada möhkəmcə oturur. Paltar üzərinə çirklərin, ləkələrin hopmasıp və orada möhkəm qalması üçünhissəciklər ilə paltarın səthi arasındakı məsafə çox balaca olmalıdır. Bu məsafəböyük olduqca parçadan çirk hissəcikləri asanlıqla qopur və təmizlənir.Deməli, yuyulan maddə ilə çirk hissəciklərinin səthi arasındakı məsafəni artırmaq üçün oraya digər bir əlavə maddə, misal üçün su molekulları daxil olmalıdır. Həmin bu vəziyyəti əldə etmək üçün oraya daxil edilən su molekulları yuyulan maddəni islatmalıdır. Amma əlavə edilən su bütün maddələri eyni dərcədə islada bilmir; çünki su molekulları bəzi maddələri yaxşıca islada bildiyi halda, bəzi maddələri pis və ya heç islada bilmir. Bildiyimiz kimihis, mineral yağlar ve tordan ibaret çirk növleri ile çirklenmiş parçanı ilıq su ilə islatdıqda və yuduqda bəzən çirk hissəcikləri nəinki parçadan yuyulub getmir, hətta onun məsamələrinə hoparaq orada davamlı çirk örtüyü emele getirir. Göstərdiyimiz çirk növleri suda hell olmadığına görə onları parçadan təkcə su vasitəsilə çıxartmaq mümkün olmur.[5] Suda yaxşı həll olub islanmasına görə maddələr 2 (iki) cür olur; 1. Suda həll olmayan maddələr: (suda həll olmayan maddələrə hidrofob (yunanca hidro-su, fobos- qorxu deməkdir) maddələrə deyilir) 2. Suda asan həll olan maddələr: (suda həll olan maddələrə isə hidrofil (yunanca fileo-sevirəm deməkdir) maddələr deyilir). Məlum olmuşdur ki, piylər, naften turşuları, bitki və heyvan lifləri, yağlar, qətranlar, süni və sintetik liflər və s. suda həll olmayan maddələr, yəni hidrofob maddələr olduğu üçün su həmin maddələri ya heç islatmır, ya da pis isladır. Hidrofil maddələrə isə misal olaraq nişasta, qələvilər, jelatin və s. maddələri göstərmək olar.
19
Adətən hidrofob növlü maddələrin suda pis islanmasının səbəbini səthigeriləmə hadisəsi ilə izah edirler. Mayenin səthinə xaricdən hər hansı bu və ya digər kənar qüvvə ilə təsir edib, onun səthinin artırmağa çalışırsa, maye həmin bu qüvvəyə qarşı müqavimət gösterir. Mayenin göstərdiyi bu əks-qüvvəyə sethi gerilme qüvvesi deyilir. “b” ilə səthi gəriləmə qüvvəsiniişarə edib,ölçü vahidi “din/sm” ilə ölçülür. Səthi gəriləməni erq-lə də ölçmək olar. Belə halda maye sethini 1 sm 2
Suyun səthi gerilmesini azaldan maddelere sethi aktiv maddeler deyilir. Tədqiqatçıların müasir nəzəriyyəsinə əsasən belə hesab edilirr ki, hər hansı yuyucu maddədə başlıca olaraq iki xassə: səthi aktiv olmalı;elastiki, özlü və həm də möhkəm absorbsiya pərdəsi əmələ gətirə bilməlidir. Alimlərin tədqiqatları nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, spirtlər,yağ turşuları, aminlər və s. səthi aktiv maddələr adsorbsiyaedici pərdə yarada bilmədiyinə görə yuma xassəsinə malik deyildir. Həmçinin bir sıra yaxşı adsorbsiyaedici pərdə əmələ gətirən maddələr də vardır ki, onların səthi aktivlik xassəsi olmadığına görə onlar yuyucu maddə hesab edilmir. Yuma prosesində adsorbsiya başlıca məsələlərdən biri hesab edilir. Səthi aktiv maddə molekullarının çirki adsorbsiya etməsi neticesinde çirk hissecikləri liflərdən qoparaq təmizlənir.Yuma prosesinin bütün mərhələlərinionun köməyi ilə həyata keçirilmiş olur. Köpük ilə yanaşı çirk hissəcikləri səthdən qopub məhlula keçməyə başlayır. Belə sistem adətən emulsiya, və yaxud suspenziya adlanır. Emulsiya elə bir sistemdir ki, burada bir – biri iləqarışmayan, yəni hell olmayan iki mayenin qarışığından biri, digərində xırda damcılar şeklinde asılı halda qalmış olur.[19] Məişət kimya mallarının yuyucu tesirinden danışdıqda, biz bilməliyik ki, köpük nədir, yuma prosesi zamanı o necə yaranır və yuma zamanı onun rolunun nədən ibarət olduğunun izah etməliyik. Ətrafı səthi aktiv maddenin molekulları ilə əhatə olunmuş hava qabarcıqlarının yığınından köpük əmələ gəlir. Məhlulçalxalandıqda və ya
20
qarışdırıldıqda məhlulun səthində köpüklər əmələ gəlir.Köpük ilə örtülmüş havaqabarcığında perdenin daxili hissəsi hidrofob, xaricic hissəsi isə hidrofıl olur. Köpüklə çörtülmüş bu cür hava qabarcığı yüngül olduğundan təbii ki, məhlul üzərində üzməyə çalışacaqdır. Amma bu qabarcıqlar məhlulun səthinə çatdıqda, səth özü də sabun pərdəsi ilə ortulu olduqundan, o 2-ci bir örtüyə bürünmüş olur. Bunun nəticəsində köpük məhluldan tamamilə ayrıla bilmir. Məhlulun daxilindən gərilmiş qabarcıqda sabun molekulunun hidrofob hissəsi daxilə doğruəgər məhlulda yönəlmişdirsə, 2-ci örtükdə tərsinə olaraq, xaricə doğru yönəlmiş olur. Nəticədə hər 2 yuyucu təbəqədən 2 pilləli örtük əmələ gəlmiş olur ki, bu da iki divarlıq örtüyün hər 1-nin daxili hissəsi hidrofob olub, havaya doqru çıxmış olur. Bu qayda ilə məhlulun sethinə bir neçə yuyucu qabarcıq toplaşdıqda, həmin qabarcıqlar 1-1-lə toqquşur və nəticədə köpük əmələ gəlir. Havada olan qabarcıq pərdəsi ilə məhlulun daxilində olan hava qabarcığı pərdəsi 1-1-dən fərqli olur.Qeyd etmək lazımdır ki, yuyucu maddənin köpüyündə və o cümlədən, pərdəsində yuyucunun qatılığı sulu məhlulundakına nisbətən xeyli artıqdır.[6] Tədqiqatların aparılması nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, qatılığı 0,6% olan yuyucu vasitənin əmələ gətirdiyi köpükdə sabunun miqdarı 29 %-dən artıq olur. Köpüklənmə dərəcəsinin çox olması yuma prosesində vacibdir. Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə yuma prosesinin təsir mexanizmi haqqında yuyucu maddənin sulu məhlulda flotasiya etmək təsirini də göstərmək vacibdir. Berk halda olan çirk növlərinnin çoxu başlıca olaraq, hidrofob olmaqla, onların sethinde müeyyen miqdarda hidrofıl sahelər olur. Amma elə çirk növləri də vardır ki, bütövlükdə hidrofıldir. Belə halda yuyucu vasitələrin hidrofob hissələri suya doğru yönəldilmiş olur. Bu cür hidrofob hissəciklər məhlulun səthinə doğru üzməyə başlayır və nəticədə sabun köpüyündə ilişib qalmış halda olur. Bu prinsipə filotasiya prosesi də əsaslanır.
21
Beləliklə, yuyucu vasitələrin yuyulma mexanizmini müvəssəl olaraq, bu cür izahını vermək olar. Sethi aktiv maddələri suda həll edərkən suyun səthi gerilməsi azalır və neticede yuyucu vesaitli su, hidrofob çirk hissəciklərinin yaxşı yaxşı isladır. Kafi qatılıqlı yuyucu məhlula çirkli, ləkəli parçaları saldıqda isə parça dərhal islanıb şişir və neticede çirk hissəcikləri ilə parçanın lifləri arasındakı rabitə zəifliyir və bunun nəticəsində çirk parçadan asan ayrılır.
Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|