Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

ƏDƏBİYYAT
1. Алыйев И.Щ. “Аграр сащядя сащибкарлыг фяалиййятинин дювлят тянзимлянмясинин бязи мясяляляри / Азярбайъан Республикасында милли сащибкарлыьын формалашмасы вя инкишафынын ясас истигамятляри» мювзусуна щяср едилмиш елми-практики конфрансын материаллары. Бакы: Бизнес Университети, 2002, с. 257-259. 2. Аллащвердийев Щ.Б., Гафаров К.С., Ящмядов Я.М. Игтисадиййатын дювлят тянзимлянмяси. Бакы: Насир, 2002, 447 с. 3. Мяммядова М.Я. Аграр сащядя хариъи-игтисади ялагялярин дювлят тянзимлянмяси: игтисад елмляри цзря фялсяфя доктору.дис. Бакы: 2010, 161 с. 4. Ялийев Р.Р. Русийа вя Авропа Иттифагына цзв олан юлкялярдя кянд тясяррцфаты истещсалынын дювлят тянзимлянмяси // АМЕА Игтисадиййат Институтунун елми ясярляри: 4 бурахылыш, ЫВ б., Бакы: АМЕА Игтисадиййат Институту, 2009 с.229-232. 5. Əliyev R.R. АБШ, Йапонийа вя Исраил дювлятляриндя аграр игтисадиййатын дювлят тянзимлянмясинин хцсусиййятляри / Аз.ЕТКТИ вя ТИ-нун елми ясярляри, 4 щиссяли: ЫВ щ., Бакы: Нурлар, 2008, с. 258-263. 6. Хейирхябяров И.М. Инкишаф етмиш хариъи юлкялярдя ярзаг базарынын дювлят тянзимлянмяси / Аз.ЕТКТИ вя ТИ-нун елми ясярляри: 4 ъилддя, Ы ъ, Бакы: Нурлар, 2009 с.27-33. 7. Щаъыйев Г.Б. Аграр сащянин инкишафында игтисадиййатын дювлят тянзимлянмяси тяърцбяси / Аз.ЕТКТИ вя ТИ-нун елми ясярляри, 4 щиссяли, Ы щ., Бакы: Нурлар, 2009, с. 38-43. 8. Ибращимов И.Щ. Сащибкарлыг фяалиййятинин тянзимлянмяси мясяляляри. Бакы: Сяда, 2010, 248 с.

Опыт государственного регулирования аграрного сектора в развитых странах

Алиев Джейхун Салех оглы
РЕЗЮМЕ
В статье сельское хозяйство с точки зрения развития производительных сил отмечается как отсталая и более стабильная отрасль экономики. В связи с этим, аграрный сектор в развитых странах поддерживается государством, и этот опыт описан в статье. В развитых странах при поддержке государства, предпринято ряд мер с целью защиты сельского хозяйства, эти меры группированны и их сущность отдельно описано.

Ключевые слова: развитие, страны, аграрный сектор, сельское хозяйство, государственная поддержка, регулирования, опыт, фермер.
Experience of state regulation of the agricultural sector in the developed countries

Aliyev C. S.
SUMMARY
Agriculture in terms of development of the productive forces is marked as backward and more stable economic sector in the article. In this regard, the agricultural sector in developed countries supported by the state, and that experience is described in the article. In developed countries, with the support of the state made a number of measures to protect agriculture, these measures are grouped and their essence is described separately.

Key words: development, the countries, the agricultural sector, agriculture, government support, control, experience, farmer.

Rəyçi:

Şalbuzov N.Ə.

Az.ETKTİ və Tİ, şöbə müdiri, i.ü.f.d.

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/1 səh.51-55
UOT 339.9 (479.24)
Азярбайъанын хариъи игтисади ялагяляринин

мащиййяти вя инкишаф мярщяляляри
Аббасова М.М.

Naxçıvan Dövlət Universiteti
ХЦЛАСЯ
Истещсалын вя мцбадилянин бейнялмилялляшмяси юлкялярин тясяррцфат ялагялярини даща да мющкямляндирир вя бу дцнйа тясяррцфат комплексинин йаранмасына сябяб олур. Юлкяляр арасындакы игтисади ялагяляря щямчинин сийаси, милли, етник, сосиал амилляр дя тясир едир. Бу шяртляр дахилиндя юлкяляр арасында хариъи игтисади ялагяляр щяйата кечирилир.

Мягалядя хариъи игтисади ялагялярин мащиййяти, юлкяляр цчцн ящямиййяти эениш тядгиг едилир вя онларын Азярбайъанда инкишаф мярщяляляри излянир.

Ачар сюзляр: ихтисаслашма, бейнялхалг ямяк бюлэцсц, кооперасийа, игтисади ялагяляр, милли игтисадиййат, ямякдашлыг, хариъи тиъарят, комплекс ислащатлар.
Дцнйа юлкяляри арасында ихтисаслашма инкишаф етдикъя вя ямяк бюлэцсц дяринляшдикъя сянайедя вя онун айры-айры сащяляриндя кооперасийалашма эцълянир. Истещсалын кооперасийалашмасы щяр бир айрыъа мящсул истещсалына даща чох игтисади нятиъя ялдя етмяк мягсядиля бир-бирини тамамлайан ихтисаслашдырылмыш истещсал сащяляринин гаршылыглы ялагясидир.

Дцнйа юлкяляри арасында кооперасийа ялагяляри ясасян игтисади, истещсал, елми-техники, кредит, сатыш, фирмадахили, фирмаларарасы вя с. васитясиля щяйата кечирилир. Бейнялхалг кооперасийанын ясас яламятляри юлкяляр арасында бирэя фяалиййят цчцн разылыг ялдя едилмясидир. Кооперасийанын ясас методлары ися бирэя програмларын щяйата кечирилмяси, мцштяряк мцяссисялярин йарадылмасыдыр. Бейнялхалг тяърцбядя бирэя сащибкарлыьын эениш йайылмыш щцгуги формалары кими сящмдар ъямиййятляри, консорсиум (инэилисъя «жонсортиум» олуб, щяр щансы бир лайищяни щяйата кечирмяк цчцн банклар вя йа компанийалар групларынын бирлик формасыдыр), консерн вя саирядян эениш истифадя олунур.

Беляликля, бейнялхалг ямяк бюлэцсц мцхтялиф формаларда чыхыш едяряк бейнялхалг ихтисаслашма вя кооперасийалашма иля баьлыдыр.

Щазырда дцнйа юлкяляри арасында бейнялхалг ямяк бюлэцсц йени хцсусиййятя маликдир. Яввялляр дцнйа юлкяляри инкишаф етмиш юлкяляр, инкишаф етмякдя олан вя сосиалист юлкяляриня бюлцняряк бир-бири иля игтисади ялагяляря эирирдиляр. Лакин 80-ъи иллярин сонларындан башлайараг сосиализмин даьылмасы иля ялагядар олараг, сосиалист юлкяляри базар игтисадиййатына кечид цчцн игтисади ислащатлар щяйата кечирмяйя башладылар. Бунун нятиъясиндя щазырда бейнялхалг практикада юлкяляр 3 група бюлцнцр:

- сянайе ъящятдян инкишаф етмиш юлкяляр;

- кечид игтисадиййатлы юлкяляр;

- инкишаф етмякдя олан юлкяляр.

Мцасир дюврдя бейнялхалг ямяк бюлэцсцня 2 мцщцм амил тясир эюстярир. Бир тяряфдян базарларын глобаллашмасы, диэяр тяряфдян ися реэионал игтисади блокларын йаранмасы бейнялхалг ямяк бюлэцсцнцн вя бейнялхалг игтисади мцнасибятлярин инкишафында йени мярщялядир. Щямчинин, юлкялярин бейнялхалг ямяк бюлэцсцндя иштиракы вя юлкяляр арасында хариъи игтисади ялагяляр эетдикъя эцълянир.

Беляликля, хариъи игтисади мцнасибятляр айры-айры юлкялярин арасындакы тясяррцфат ялагяляри олуб, узунмцддятли тарихи просесляр нятиъясиндя формалашмышдыр.

Дцнйада истещсалын вя мцбадилянин бейнялмилялляшмяси юлкялярин тясяррцфат ялагялярини даща да мющкямляндирир вя бу дцнйа тясяррцфат комплексинин йаранмасына сябяб олур [2].

Цмумиййятля, бейнялхалг сявиййядя юлкяляр арасында тясяррцфат ялагяляри 2 шярт дахилиндя инкишаф едир:

1. Юлкяляр арасындакы игтисади ялагяляр зярури олдугда;

2. Бу ялагялярин инкишафында щяр ики тяряф мараглы олдугда.

Юлкяляр арасындакы игтисади ялагяляря щямчинин сийаси, милли, етник, сосиал амилляр дя тясир едир. Бу шяртляр дахилиндя юлкяляр арасында хариъи игтисади ялагяляр истещсалын бейнялхалг ихтисаслашмасы вя кооперасийалашмасы, мцштяряк мцяссисялярин йарадылмасы, елми-техники ямякдашлыг, хариъи тиъарят, лисензийалар вя технолоэийаларла тиъарят, ишчи гцввясинин бейнялхалг щярякяти, сосиал-мядяни хидмятлярин эюстярилмяси, туризм, няглиййат хидмятляринин тяшкили, сярбяст игтисади зоналарын йарадылмасы иля щяйата кечирилир. Юлкяляр арасында игтисади мцнасибятляр системи ашаьыдакы кими груплашдырылыр: хариъи тиъарят; капитал ихраъы; бейнялхалг валйута-кредит мцнасибятляри; елми-техники ямякдашлыг; ишчи гцввясинин щярякяти.

Хариъи игтисади ялагялярин ясас бюлмяляриндян бири хариъи тиъарятдир. Ямтяя вя хидмятлярин хариъи тиъаряти бейнялхалг игтисади ялагяляр системиндя мцщцм йер тутур. Хариъи тиъарят щяля гядимдян мювъуддур.

Лакин дцнйа базары капитализмин йаранмасы просесиндя мейдана эялмишдир. Беля ки, ХВ ясрдя дцнйа игтисадиййаты гапалы характер дашыдыьындан ящалинин яксяриййяти кянддя йашайырды вя ящалинин ярзаг вя сянайе малларына олан ещтийаъларыны юдямяк цчцн тиъарят кяндлярдя вя кяндлярин ятрафында ъямлянмишди. Узаг мясафя иля апарылан тиъарят Шярги вя Ъянуби Асийадан кечян Ипяк Йолу тиъаряти иди. Бу йолла ипякдян тохунан маллар, дярман вя зинят яшйалары Щиндистан вя Чиндян Авропайа дашынырды. ХВ ясрин сонларындан етибарян Авропанын игтисади вя тиъарят щяйатында бюйцк дяйишикликляр баш верди. Бунун ясас сябяби елмин инкишафы, ъоьрафи кяшфляр вя ящалинин артымы иди. Америка гитясинин кяшфиндян сонра испанлар Мексика вя Перуйа кючдцляр, нятиъядя Америка гитясиндян Испанийайа, бурадан да диэяр Авропа юлкяляриня бюйцк щяъмдя гызыл эятирилмяси дцнйада гиймятлярин хейли артмасына сябяб олду. Авропада бу инфлйасийа 1650-ъи иля гядяр давам едяряк бюйцк базарларын йаранмасына эятириб чыхарды. Бу дюврдя Авропада игтисадиййатын вя тиъарятин инкишафында диэяр амил ящали артымы олду. Ящали артымы ящалинин кянддян шящяря ахынына сябяб олмагла урбанизасийа (шящярляшмя) просесини сцрятляндирди, бу да инкишаф етмиш сянайе цчцн уъуз ишчи гцввяси тяшкил едирди. ХВ ясрдян башлайараг дцнйа мигйасында инкишаф едян бу просес тиъарятля мяшьул олан вя юнямли капитала малик бир синиф йаратмышды. Бцтцн бунлар вя ейни заманда мцстягил дювлятлярин йаранмасы, дцнйада хариъи тиъарятин инкишафыны сцрятляндирди [1].

Феодализмин даьылмасы вя ХВЫЫЫ ясрдя сянайе чеврилиши нятиъясиндя ири машынлы сянайенин йаранмасы ися хариъи тиъарят ялагяляринин артмасыны интенсивляшдирди. Сянайе цчцн даща чох хаммал, материаллар, йанаъаг вя ири сатыш базарлары тяляб олунурду. Елми-техники тяряггинин тясири алтында юлкялярин милли игтисадиййатларында баш верян структур ирялиляйишляр, сянайе истещсалында ихтисаслашма, милли игтисадиййатларын гаршылыглы асылылыьыны эцъляндирди. Бцтцн бунлар ися хариъи тиъарятин инкишафына тякан верди.

Хариъи тиъарят йарандыьы дюврдян гаршыйа беля бир суал мейдана чыхыб: Дювлятляр ня цчцн тиъарят едирляр? Бир юлкянин хариъи тиъарятдян ялдя етдийи мянфяят диэяр юлкянин зийанына дейилми? Сярбяст тиъарят сярфялидир, йохса тиъарят бу вя йа диэяр сябябляря эюря мящдудлашдырылмалыдыр?

Игтисади нязяриййяляр тарихинин илк мярщялясиндя йаранмыш хариъи тиъарят нязяриййяляри бу суаллара бу вя йа диэяр шякилдя ъаваб вермяйя чалышыр.

Лакин хариъи игтисади ялагяляр илк дяфя олараг классик сийаси игтисадын нцмайяндяляри тяряфиндян даща дольун тядгиг едилиб. Бу бахымдан Гярб игтисад елминдя «мцтляг цстцнлцк нязяриййяси» мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу нязяриййянин ясасы классик сийаси игтисадын банисляриндян бири олан А.Смит тяряфиндян гойулуб. Щямин нязяриййяйя эюря, бир юлкядя щансы маллар даща уъуз истещсал олунурса, диэяр юлкяляря ихраъ едилмяли, яксиня истещсалы баща баша эялян маллар хариъи юлкялярдян идхал едилмялидир. А.Смит бцтцн юлкяляр цчцн гаршылыглы тиъарятин сямяряли олдуьуну ясасландырмаьа чалышараг йазырды: «яэяр щяр щансы бир юлкя биздя истещсалы баща баша эялян малларла бизи даща уъуз гиймятя тямин едя билярся, онда щямин мящсулу алмаг даща сярфялидир. Явязиндя биз истещсал хяръляриндя цстцнлцйя малик олдуьумуз маллары тяклиф едя билярик». Лакин щяйат эюстярди ки, А.Смитин, мцтляг цстцнлцкляр нязяриййясинин дя мцяййян гцсурлары вардыр. Беля ки, бейнялхалг ямяк бюлэцсцнцн мянасыны йалныз мцтляг хярълярля ясасландырмаг, онун мащиййятини даралтмаг демякдир. Чцнки, яэяр бир юлкядя бцтцн маллар диэяриндян даща уъуз истещсал олунарса, онда ня олаъаг? Смитя эюря, беля щалда тиъарят едилмямялидир. Бу о гядяр дя эерчяк дейил. Мясялян, инкишаф етмиш юлкяляр сянайе малларыны инкишаф етмякдя олан юлкяляря нисбятян даща аз хяръля истещсал едирляр. Буна бахмайараг, бязи сянайе малларыны онлар инкишаф етмякдя олан юлкялярдян идхал едирляр [4].

Азярбайъан Республикасынын бейнялхалг игтисади мцнасибятляр системиндя йери вя ролунун цмуммилли мянафеляря уйьунлашдырылмасы илк нювбядя милли дювлятчилийин мющкямляндирилмяси, сийаси вя милли мцстягиллийин, ярази бцтювлцйцнцн вя дювлят сярщядляринин тохунулмазлыьынын тяминаты вя с. типли сийаси аспектлярин приоритетляри шяраитиндя нязярдян кечирмяйимиз мцасир эерчяклик призмасындан бахылдыгда даща ялверишлидир вя перспектив тящлилидя дцзэцн нятиъялярин алынмасында максимум йардымчы ола биляр. Юлкянин бейнялхалг ямяк бюлэцсцндя юзцняхас йер тутмасынын имкан вя шяртляринин мцяййянляшдирмяк бахымындан гаршылыглы игтисади ялагялярдя хариъи тиъарят ямялиййатларынын комплекс шякилдя арашдырылмасы мцщцм ящямиййят кясб едир. Беля ки, ян цмуми шякилдя эютцрцлярся, бейнялхалг игтисади мцнасибятляр мяъмусунун 80-85%-и хариъи тиъарятин пайына дцшцр.

Мцстягил юлкя кими, Азярбайъан Республикасынын хариъи игтисади ялагяляринин эенишляндирилмясини шяртляндирян амилляр о гядяр рянэарянэдир ки, онлары системляшдирмякля бяситляшдирмяк мцмкцн дейилдир. Амма игтисади ядябиййатларда бу амилляр сифятиндя ашаьыдакы груплашмалар тямял кими эютцрцлцр:

- ъоьрафи шяртляр, тябии ещтийатларда – файдалы ещтийатларын мювъудлуьу, иглим, мящсулдар торпаглар вя с. фярглилик;

- няинки дахили базарын щяъми вя ещтийаълары нязяря алынмагла, о ъцмлядян дя хариъи базарлара чыхмаг цчцн ихтисаслашмыш мящсул истещсал едя биляъяк корпорасийаларын вя бюйцк мцяссисялярин йарадылмасы. Бунунла ялагядар олараг милли истещсал даща чох ихтисаслашыр вя щям дахили, щям дя хариъи базарларын ещтийаъларынын юдянилмяси истигамятиндя инкишаф едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцасир дюврдя сянайеъя инкишаф етмиш юлкялярин бюйцк яксяриййятиндя хариъи сатыш базарларынын ролу дурмадан артыр. Digər tərəfdən бязи мящсулларын (стратежи щесаб олунмайан) истещсалы юлкя яразисиндя гурулмадыьы цчцн юлкя башга дювлятлярля идхал ямялиййатларына вя беляликля дя хариъи игтисади ялагяляр гурмаг вя бу мцнасибятлярдян эялир ялдя етмяк мяъбуриййятиндя галыр. Цмуми мянада, юлкянин игтисади инкишаф сявиййяси ня гядяр йцксякдирся, о бейнялхалг ямяк бюлэцсцндя даща фяал иштирак едир вя хариъи игтисади ялагяляринин гурулмасы вя юз милли мараглары истигамятиндя бу ялагялярдян файдаланмаг истяйир;

- тясяррцфат щяйатынын бейнялмилялляшмяси мейилинин эцълянмясинин ян ваъиб амили, щеч шцбщясиз, елми-техники ингилаб (ЕТИ) чыхыш едир. ЕТИ шяраитиндя ЕТТКИ-йя сярф олунан хяръляр артыр вя бунун да нятиъясиндя йени мящсулларын йарадылмасы имканларындан истифадя едяряк мцяссися вя ширкятлярин кямиййят вя кейфиййят юлчцляри артыр, о ъцмлядян дя истещсал олунан мящсулларын номенклатурасы да эенишлянир. Оптимал мигйасларда мцасир мящсулларын бцтцн нюв вя чешидлярини истещсалын мцмкцнсцзлцйц юз нювбясиндя бейнялхалг ихтисаслашманын вя кооперасийа ялагяляринин артмасына зямин йарадыр [5].

Бцтцн бу амилляр дя юз нювбясиндя мцстягил юлкянин дцнйа игтисадиййатына интеграсийасы, дцнйа базарларына чыхмаг имканларыны артырыр вя беляликля дя глобал игтисадиййатын лайигли субйектиня чеврилир.

Фикримизъя, Азярбайъан Республикасынын хариъи игтисади ялагяляринин инкишаф мярщялялярини ашаьыдакы шякилдя груплашдырмаг олар:

1. Илк-рцшейм дюврц – 1992-1995-ъи илляр;

2. Кечид дюврц – 1996-1999-ъу илляр;

3. Игтисади инкишаф дюврц – 2000-ъи илдян сонракы дювр.

Беляликля, Азярбайжан Республикасынын яняняви тиъарят тяряфдашлары иля гаршылыглы ялагялярин факторлу тящлилиндя чыхыш нюгтяси кими 1992-ъи ил – мцстягиллийимизин илкин дюврцнцн эютцрцлмяси обйектив сяъиййя дашыйыр.

Арашдырмалар эюстярир ки, 1992-ъи илдян башлайараг илкин дюврлярдя тятбиг едилян хариъи тиъарят сийасяти башлыъа истигамятляриндя гурулан хариъи игтисади ялагяляр ашаьыдакы сяъиййяви яламятляри юзцндя тяъяссцм етдирир:

1. Базар игтисадиййаты юлкяляриндян фяргли олараг Азярбайъан Республикасында идхалын мящдудлашдырылмасы вя она дювлят нязарятинин тяшкили дейил, ихраъатын идаряедилмяси мейили цстцнлцк тяшкил едирди.

Бу сийасятин щяйата кечирилмясиндя ясас мягсяд дахили истещсалчыларын минимум сявиййядя олса да сосиал мцщафизясини щяйата кечирмяк вя бунунла да юлкядя кичик сащибкарлыг фяалиййятиня стимул вермякдян ибарят олмушдур. Лакин айдындыр ки, проблемин тятбиг едилян шяртляр дахилиндя гойулушу гиймятлярин либераллашмасына мянфи тясир эюстярмякля диэяр сащялярдя комплекс ислащатлашмаларын щяйата кечирилмясини йарымчыг гойур вя комплекс игтисади фяалиййятя пис тясир эюстярирди.

2. 1995-ъи иля гядяр Ващид Валйута Фонду (ВВФ) фяалиййят эюстярирди. Мцяссисяляр хариъи игтисади фяалиййятдян ялдя етдикляри валйута эялирлярини бир гайда олараг ашаьы мязяння иля ВВФ-на тящвил верирдиляр. Бу вясаит дювлят тяряфиндян кечмиш ССРИ дюврцндя олдуьу кими зярури щесаб едилян мящсулларын алынмасына йюнялдилирди. Гейд едяк ки, бу систем юзцнц яввялляр неъя доьрултмамышдырса, еля бу дюврдя дя юзцнц доьрултмады.

3. Дювлят хариъи тиъарят ямялиййатларында бирбаша вя йахуд долайысы нязарят етдийи хариъи тиъарят гурумлары васитяси иля щаким мювгеляри юз ялиндя ъямляшдирмишдир. Бу дювлят апаратынын сахланылмасы хариъи тиъарятин либераллашмасы ишини чятинляшдирир, хариъи иш адамларынын беля республикамызын яразисиндя фяалиййятиня сцни янэялляр тюрядирди.

4. Игтисади конйунктуранын писляшмяси юлкядян «капиталын гачышына» эятириб чыхармагла юлкянин истещсал сащяляринин ишляклийини мящв едир, о ъцмлядян дя мал тиъарятиндя айры-айры групларын марагларынын тямин олунмасы иля ялагядар олараг тиъарятин бир сыра сащяляри (ясасян стратежи сащяляр) инщисарлашмышдыр. Бу дюврдя хариъи тиъарят юз хассяси етибары иля капиталын хариъи юлкяляря кючцрцлмясиндян ибарят едирди вя бу истигамят бу мягсядин йериня йетирилмяси цчцн ян мцнбит васитя щесаб олунурду [3].

Мцасир дюврдя елми-техники вя игтисади инкишаф сявиййясиндян асылы олмайараг щеч бир юлкя хариъи игтисади ялагялярсиз вя диэяр юлкялярля ямякдашлыг етмядян юз милли игтисадиййатынын оптимал инкишафыны тямин едя билмяз. Мящз буна эюря дя бцтцн юлкяляр юз араларында бейнялхалг вя реэионал сявиййядя мадди немятлярин вя хидмятлярин истещсалы вя мцбадиляси сащясиндя игтисади ялагяляря эирирляр. Беля ки, Азярбайъан дювлятинин щяйата кечирдийи игтисади сийасятин ян мцщцм истигамятляриндян бири кими юлкянин ихраъ потенсиалынын артырылмасыдыр.

ЯДЯБИЙЙАТ
1. Аббасов T.А. Кянд tясяррцфаtынын ресурс поtенсиалы вя ондан сяmяряли исtифадянин реэионал проблеmляри. Бакы, Елm, с.45. 2. Абдуллайев А. Игtисадиййаt вя игtисади сийасяt. Бакы, «Асийа» няшриййаtы, 2003. 3. Балайев Р.Я. Аграр бюлmянин вя ярзаг базарынын tянзиmлянmяси mясяляляри. Mцасир mярщялядя Азярбайъанда йени игtисади сисtеmя кечидин ганунауйьунлуглары вя проблеmляри (Азярбайъан Милли Елmляр Акадеmийасы Игtисадиййаt Инсtиtуtу). Коллекtив mонографийа. Бакы, Елm, 1998, 498 с. 4. Ъябийев Р.M. Азярбайъанда базар инфрасtрукtурунун форmалашmасы вя инкишафы. Бакы, 2002, 231 с. 5. Ялийев К.Г. Базар игtисадиййаtы шяраиtиндя сащибкарлыьын инкишаф проблеmляри. «Игtисадиййаt вя аудиt» №10, Бакы,. 2003. 53 с

Сущность и этапы развития внешних экономических

связей Азербайджана
Аббасова М.М.

РЕЗЮМЕ

Интернационализация производства и процессов обмена еще более укрепляет хозяйственные связи стран и способствует созданию мирового хозяйственного комплекса. На экономические связи между странами также оказывают влияние политические, национальные, этнические, социальные факторы. В этих условиях между странами осуществляются внешние экономические связи.

В статье исследуются значение внешних экономических связей и выслеживаются этапы их развития в Азербайджане.

Ключевые слова: специализация, международное распределение труда, кооперация, экономические связи, национальная экономика, сотрудничество, внешняя торговля, комплексные реформы.

The essence foreign economic relations of Azerbaijan and its

development stages
Abbasova M.M.

SUMMARY
Production and exchange internalization strengthen the country’s economic relations, what is the reason for founding world economic complex. As well political, national, ethnic, social factors also influence to economic relations between countries. Within these conditions foreign economic relations are realized.

In the article the essence of foreign-economic relations and its importance for countries are broadly investigated and their development stages in Azerbaijan are observed.

Key words: specialization, international labour division, co-operation, economic relations, national economy, cooperation, foreign trade, complex reforms.

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/1səh.56-59

UOT 339.727.2 (479.24)
Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsi
Yəhyayeva Aynurə Yusif qızı

Sumqayıt Dövlət Universiteti,

“İqtisadiyyat və İdarəetmə” fakültəsi

XÜLASƏ
Ümummilli lider Heydər Əliyev ölkənin iqtisadi inkişaf strategiyasının yaradıcılarından biri olmuş və xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb etməklə ideyanı irəli sürmüşdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid, xarici investisiyaların iqtisadiyyata cəlb etmək idi. Bu dövlət siyasətinin prioritetlərindən biridir. İqtisadi təhlükəsizlik və ölkənin gələcək inkişafı üçün bu amillərdən asılıdır.

Açar sözlər: keçid, bazar iqtisadiyyatı, iqtisadi təhlükəsizlik, xarici investisiyalar, perspektiv, qiymətləndirmə.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkə iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafının təmin edilməsi, cəmiyyətdə artmaqda olan sosial-iqtisadi tələbatın ödənilməsi, mövcud istehsal potensialından tam və səmərəli istifadə olunması, istehsala elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi hər şeydən əvvəl iqtisadiyyata investisiya qoyuluşundan və ondan səmərəli istifadə olunmasından asılıdır. Respublikada makroiqtisadi göstəricilərin yüksəldilməsi ümumi daxili məhsulun strukturunda aparıcı sahələrin rolunun və əhəmiyyətinin artmasını tələb edir. Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi isə ilk növbədə ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlb edilməsini nəzərdə tutur.

Azərbaycan Respublikası zəngin təbii sərvətlərə malik, texniki və intellektual potensialı, əlverişli geosiyasi və strateji mövqeyi olan və dünya ölkələrinin marağının cəmləşdiyi ölkələrdən biridir. Azərbaycan iqtisadiyyatı özünəməxsus xüsusiyyətləri, milli çalarları ilə zəngin bir iqtisadiyyata malik olmaqla dünya iqtisadiyyatının tərkib hissəsidir. Bu kimi xüsusiyyətlərin və zənginliklərin öyrənilməsi onun dünya təsərrüfatı sistemində iştirakını və yerini müəyyənləşdirməyə kömək edə bilər. Təbii ki, bu xüsusiyyət və zənginliyin arasında xarici investisiyaların öz yeri və əhəmiyyəti vardır.

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində bütün ölkələrdə olduğu kimi, bizim ölkədə də bir çox iqtisadi problemlər yaranmış və həmin problemlərin həlli qarşıda duran əsas vəzifələr olmuşdur. Belə bir şəraitdə xalqın təkidi ilə ölkəyə rəhbərlik etməyə başlamış milli liderimiz H.Əliyev bu problemlərin öhdəsindən gəlmək üçün ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlb edilməsini məqsədəuyğun hesab etdi. Təsadüfi deyildir ki, ümummilli liderimiz H.Əliyev öz çıxışlarından birində demişdir: “Bizim siyasətimizin əsas istiqamətlərindən biri Azərbaycana xarici investisiyanın cəlb olunmasıdır. Xarici investisiyaların Azərbaycana gəlməsinə mane olmayın, onun qarşısını almayın, ona şərait yaradın, kömək edin. Belə olan halda iqtisadiyyatımız inkişaf edəcəkdir, xalqımızın rifahı yaxşılaşacaqdır”.

Milli liderimiz H.Əliyev Azərbaycan Respublikasında xarici investisiyaların cəlb olunması məqsədilə ilk növbədə müvafiq hüquqi bazanın möhkəmləndirilməsi üçün əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Hüquqi bazanın formalaşmasında 1995-ci ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında investisiya fəaliyyəti haqqında” qanunun rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Həmin Qanun ölkə ərazisində investisiya fəaliyyətinin ümumi sosial, iqtisadi və hüquqi məsələlərini tənzimləməklə, xarici investisiyanın ölkə iqtisadiyyatına intensiv cəlb olunmasına, ondan ölkənin sosial-iqtisadi bazasının, habelə beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın və inteqrasiyanın inkişafı üçün səmərəli istifadə edilməsinə yönəldilmiş və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bütün investorların bərabər müdafiəsinə təminat verməyi nəzərdə tutmuşdur.

Ölkəmiz müstəqilliyinin ilk illərində yaranmış investisiya böhranından çıxmaq üçün milli liderimiz H.Əliyev tərəfindən atılan ilk addımlardan biri investisiya siyasəti prioritetlərinin işlənməsindən, eləcə də bütün qüvvə və investisiya imkanlarının əsas iqtisadi artım nöqtəsində cəmləşdirilməsindən ibarət oldu. Çünki, dünya təcrübəsi də göstərir ki, dövlət siyasəti iqtisadiyyatın real sektorunun gücləndirilməsinə, xüsusilə də hazır məhsul istehsalına gedən xərclərin strukturu tərkibində əks olunan əsas vəsaitlərin amortizasiya payının yüksəldilməsinə istiqamətlənməlidir. Odur ki, ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiyaların cəlb olunmasının zəruriliyi müəyyənləşdirilərkən ilk növbədə aşağıdakılar əsas götürülmüşdür:

- xarici investisiyalar ölkənin dünya bazarında mövqeyinin güclənməsi, xarici potensialının artımı və milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfatına rasional şəkildə inteqrasiya edilməsində həlledici amillərdən biri kimi çıxış edir;

- birbaşa xarici investisiyalar adətən yeni iş yerlərinin açılması ilə müşayiət olunur və bu hal investisiyanı qəbul etmiş ölkədə işsizlik probleminin aradan qaldırılmasına müsbət təsir edir;

- birbaşa xarici investisiyalar ölkənin xarici borcunu artırmır, əksinə yeni istehsal imkanlarının yaradılması nəticəsində qaytarılmasına kömək edir;

- digər ölkələrdə sınaqdan keçmiş qabaqcıl texnologiyanın ölkəyə gəlməsinə yeni və mütərəqqi idarəetmə metodlarının tətbiqinə şərait yaradır;

- lazımi tələblərə cavab verən dəzgah, texniki avadanlıq və digər istehsal vəsaitlərinin ölkəyə gətirilməsi çox zaman xarici birbaşa investisiya qoyuluşları ilə paralel şəkildə baş verir ki, bu da iqtisadiyyatda əsas fondların yeniləşməsinə, istehsalın səmərəliliyi və buraxılan məhsulların keyfiyyətinin yüksəlməsi deməkdir;

- düşünülmüş siyasət və idarəetmə şəraitində xarici investisiyalar iqtisadiyyatın regional sahə strukturunun təkmilləşdirilməsində çox mühüm, bəzən isə həlledici rol oynayır;

- xarici investisiyalar tamamilə yeni mütərəqqi, işgüzar və istehsal mədəniyyətinin formalaşmasına kömək edir və s.

1994-cü ildən başlayaraq qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa əsaslanan “açıq qapı” siyasətinin həyata keçirilməsi, xarici investisiyaların qorunmasına təminat verilməsi və sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əlverişlı mühitin yaradılması nəticəsində Azərbaycanın milli iqtisadiyyatına qoyulan bu cür investisiyaların həcmi ildən-ilə sürətlə artmaqdadır. “Əsrin müqaviləsi” adlanan neft müqavilələrinin bağlanması ilə 20 sentyabr 1994-cü ildən start götürən və ölkəmizə xarici sərmayə axını ilk illərdə əsasən Azərbaycanın neft sektoruna yönədilirdisə, sonralar iqtisadiyyatın digər sahələrinə yönəldilmişdir. Göründüyü kimi, xarici kapitalın ölkəmizə axını, xarici investorlarda marağı getdikcə artırır. Bu bilavasitə Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatlarının, xammal resurslarının olması ilə yanaşı, kifayət qədər ucuz işçi qüvvəsinin olması, eyni zamanda ixtisaslı, elmi-texniki kadr potensialının mövcudluğu, Azərbaycanın tutduğu coğrafi mövqeyi-nəqliyyat əlaqələri və onun məhsullarını dünya bazarına çıxara bilməsi üçün əlverişli şəraitin olması ilə əlaqələndirir.

Ümummilli liderin müəyyən etdiyi strategiyanın həyata keçirilməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına son 10-15 ildə böyük uğurlar gətirmişdir. Ən əvvəl ölkədə sosial-iqtisadi sabitlik təmin olunduğundan və əlverişli investisiya mühiti yaradıldığından Azərbaycana xarici ölkələrdən investisiya axını sürətlənmişdir.

Azərbaycan iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyaların həcminə dair statistik məlumatlara diqqət yetirsək, görərik ki, 1995-2012-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyaların həcmi 62 milyard manata yaxın olmuşdur. Bu da ümumi investisiyaların təqribən 58%-ni təşkil edir. Əgər müstəqilliyimizin ilk illərində ölkə iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyaların həcmi ildə 300-900 milyon manat arasında dəyişirdisə, son illərdə bu məbləğ illik 5-10 milyard manat həcmində təşkil edir. Təkcə bir faktı qeyd edək ki, 1995-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyaların həcmi 331,4 milyon manat təşkil edirdisə, 2012-ci ildə bu məbləğ 8046,8 milyard manat təşkil etmişdir. Bu o deməkdir ki, 2012-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyaların həcmi 1995-ci illə müqayisədə təqribən 25 dəfə artmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiya qoyuluşunun artması hər şeydən əvvəl ölkədə əlverişli investisiya mühitinin formalaşması ilə əlaqədardır.

Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqilliyimizin ilk illərində ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunan investisiyanın əsas hissəsi neft-qaz sektoruna qoyulmuşdur. Belə ki, xarici investisiyaların 75-90 %-i, daxili investisiyanın isə əksər hissəsi neft–qaz sənayesinin payına düşür.

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində yaranmış sosial-iqtisadi vəziyyətin təhlili göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşu daha çox xarici investisiya vasitəsi ilə həyata keçirildi. Hazırkı dövrdə isə xarici investisiya qoyuluşlarının strukturunda dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, ilk öncə iqtisadiyyata qoyulan xarici investisiyaların yönümü dəyişmiş və qeyri-neft sektorunun inkişafına, o cümlədən istehlak malları istehsalına və xidmət sektoruna cəlb edilmişdir. Bütün bunlar Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafına çox böyük təsir göstərir və xarici investisiyanın rolunu danılmaz edir.

Son illərdə daxili investisiyanın həcminin artması sosial-iqtisadi inkişafa müəyyən təsir göstərmiş, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətlənməsi, regionların inkişafının təmin olunması, yoxsulluğun azaldılması, yeni iş yerlərinin açılması və əhalinin həyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılması sahəsində müəyyən uğurlar əldə olunmuşdur. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas istiqamətləri üzrə həyata keçirilən kompleks tədbirlər nəticəsində hal-hazırda Azərbaycan dünyada ən sürətlə inkişaf edən ölkəyə çevrilmişdir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramlarının icrası çərçivəsində regonlara investisiya qoyuluşu ilbəil artır. Qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi üçün işlərin yerinə yetirilməsinə başlanılmışdır. Gələcəkdə xarici investorların ölkəmizə daha çox investisiya qoyması üçün lazım olan bütün tədbirlər görülür və bunun üçün daha əlverişli şərait yaranmaqdadır. Bütövlükdə xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi nəticəsində ölkənin makroiqtisadi göstəriciləri üzrə müsbət yekunlar əldə olunmuş, iqtisadi yüksəliş, dirçəliş üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən makroiqtisadi sabitlik əldə edilmişdir. Bütün bu göstəricilər ümummilli liderin apardığı uğurlu iqtisadi siyasətin nəticəsidir. Həmin kursu bu gün H.Əliyev məktəbinin layiqli davamçısı olan möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyev əzmkarlıqla davam etdirir və ölkəmiz günü-gündən inkişaf etməkdədir. İnanırıq ki, milli iqtisadiyyatın quruculuğu işini möhtərəm prezidentimiz İ.Əliyev davam etdirəcək və Azərbaycan iqtisadiyyatı inkişaf etmiş dövlətlər səviyyəsinə çatacaqdır.