I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
тялимин илкин мярщяляляриндян башлайараг мцжярряд анлайышларын
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- яняняви педагоэикада эюстяриляндян
|
тялимин илкин мярщяляляриндян башлайараг мцжярряд анлайышларын верилмясинин мцмкцнлцйцн идейасына ясасланырды. Ютян ясрин 60-жы илляриндян башлайараг рус дидак вя психологлары кичик йашлы мяктяблилярин цмуми инкишафына йюнялдилмиш йени дидактик систем ишляйиб щазырладылар. Кичик йашлы мяктяблилярин имканларынын юйрянилмяси истигамятиндя апарылан бу тядгигатлар нятижясиндя диггятялайиг нятижяляр ялдя олунду. Мцяййян едилди ки, кичик йашлы мяктяблилярин идрак имканлары яняняви педагоэикада эюстяриляндян хейли йцксякдир. Артыг тялимин биринжи илиндян башлайараг шаэирдляр бир сыра рийази тясяввцрляри ганунауйьунлуг вя мцнасибятляри мянимсямяйи бажарырлар. Нятижядя ютян ясрин 60-жы илляринин сонунда дюрдиллик ибтидаи тялим цчиллик системя кечирилди, щесаб фянни тядрис планларындан чыхарылды. Биринжи синифдян башлайараг онун явязиня рийазиййат фянни тядрис олунмаьа башланылды. Бцтцн тядрис програмлары вя дярсликляр мязмунжа кюклц шякилдя йениляшдирилди. Инкишафетдирижи тялим консепсийасы ясасында тядгигатларын мигйасы эет-эедя эенишлянирди. ХХ ясрин 80-жы илляринин яввялляриндя комплекс физиолоъи, психолоъи вя педагоъи тядгигатлар нятижясиндя ушагларын мяктяб тялиминя бир ил тез, 6 йашындан башланылмасы проблеми мейдана чыхды вя 80-жы иллярин орталарында бу проблем юз практик щяллини тапмыш олду. Кечмиш ССРИ-дя ушагларын 6 йашындан кцтляви тялиминя башланылды, ибтидаи тящсил ися дюрдиллик системя кечирилди. Щал-щазырда республикамызда тялим 6 йашдан башланыр вя артыг 20 илдир ки, давам етдирилир. H ə r bir c ə miyy ə td ə t ə rbiy ə h ə min c ə miyy ətin başlıca və zif ə l ə rind ə n birini t əşkil edir. Müasir dövrdə g ə nc n əslin elmi dünyagörüşünə, yüksə k ə xlaqi keyfiyy ə tl ə r ə malik olan, m ə n ə vi z ə nginliyi, əxlaqi saflığı və fiziki kamilliyi özündə birl əşdirən şə xsiyy ə t kimi t ə rbiy ə olunması, formalaşdırıl - ması ə n vacib, t ə xir əsalınmaz bir və zif ə kimi qarşıda durur. Bu mühüm və zif ə nin h əyata keçirilmə sind ə m ə kt ə b v ə müə lliml ə rimiz h əlledici mövqe tutur. M ə kt ə bl ərimizin, müə llim v ə t ə rbiy əçilə rimizin bu v ə zif ə ni müvə ff ə qiyy ə tl ə yerin ə yetirm ə l ə ri t ə rbiy ə prosesinin psixologiyası, psixoloji əsasları, qanunauyğunluqları haqqında biliklə rd ən çox asılıdır. Təsadüfü d üeyildir ki, şə xsiyy ətin formalaşmasının psixooji mexanizminin öyrə nilm ə si t ə rbiy ə psixologiyasının başlıca və zif ə si hesab olunur. Şə xsiyy ə tin ə xlaqi -iradi sah ə sinin, əxlaqi şüurunun, ə xlaqi t ə s əvvür, anlayış, prinsip və inamının, ə xlaqi hisl ə rinin, ad ə tl ərinin, başqa adamlara, c ə miyy ə t ə , ə m ə y ə münasibə td ə ifad ə olunan davranış tə rzl ə rinin formalaşmasının psixoloji mexanizmlərini açmaqla tə rbiy ə psixologiyası böyüyə n g ə nc n əslin şə xsiyy ə tin f əal şə kild ə istiqam ə tl ə ndirilm əsi üçün imkan verir. Şagi rdl ə rin t ə rbiy ə vi t əsir şə raitind ə psixi f ə aliyy ə tl ə rinin qanunauyğun - luqlarını, mə kt ə blil ərin özünütə rbiy ə sinin psixoloji əsaslarını aşkara çıxarmaqla, tə rbiy ə psixologiyası şə xsiyy ə tin keyfiyy ə tl ə rinin formalaşmasına imkan yaradan hə min t ə sirl ə rin mexanizml ə rini d ə öyrə nir. T ə rbiy ə şə xsiyy ətin formalaşmasına yönəldilmiş xüsusi fə aliyy ə t sah ə sidir. Bu prosesd ə daha yaşlı nəsil özünün təcrübəsini, ehtiraslarını, inamını kiçik nə sl ə verir. T ə rbiy ə şə xsiyy ə tin daxili v ə xarici amill ə rin t ə siri alıtında baş verən inkişafının idarə olunmasıdır. Ona görə d ə şə xsiyy ə tin nec ə formalaşması, bu prosesə t ə sir ed ə n amill ə r diqq əti birinci növbə d ə c ə lb ed ə n c ə h ə tl ə rd əndir. Bu baxımdan ilk növbə d ə n ə yi t ə rbiy ə etm ə k m ə s ə l əsi, başqa sözlə şə xsiyy ə tin strukturu, ə lam ə t v ə keyfiyy ə tl ə ri, xass ə l ə rini d ə qiql əşdirmək lazım gə lir. M əlum olduğu kimi, şə xsiyy ə tin h ə r bir keyfiyy ə ti bir-biri il ə ayrılmaz şə kild ə bağlı olan bir vahiddir. Ona görə d ə şə xsiyy ə tin h ə r bir ə lam əti başqa ə lam ə tl ə ri il ə ə laq ə sind ən asılı ola raq çox vaxt tamamilə f ərqli xarakter daşıyır, özünə m ə xsus ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Ona görə d ə t ə rbiy ə prosesind ə şə xsiyy ətin formalaşmasının bu cür c ə h ə tl ə rinin n ə z ə r ə alınması zəruridir. Başqa sözlə insanı hissə -hiss ə deyil, bir şə xsiyy ət kimi tam halında t ə rbiy ə etm ək lazımdır. Şə xsiyy ə tin ə lam ə t v ə keyfiyy ə tl ə rinin ə laq əsini, qarşılıqlı təsir imkanlarını nə z ə almadan onun düzgün, mə qs ə d əuyğun formalaşmasına nail olmaq mümkün deyildir. T ə rbiy ə böyümə kd ə olan n əslin şə xsiyy ətinin formalaşması prosesinin idar ə olnumasından ibarətdir. Ona görə d ə bu proses özünün xüsusi psixoloji mexanizminə malikdir. Bu mexanizmi n ə z ə r ə almadan t ə rbiy ə işində müvə ff ə qiyy ət qazanılacağı barə d ə düşünmə k olmaz. Burada birinci növbə d ə t ə rbiy ə prosesinin mahiyy ə tini t əşkil edə n v ə psixoloji nöqteyi -n ə z ə rd ə n bir-biri il ə bağlı olan aşağıdakı cə h ə tl ə r ə diqq ə t yetirm ək lazım gə lir: t ə rbiy ə olunan v ə t ə rbiy ə ed ənin xüsusiyyə tl ə ri, onların qarşılıqlı münasibə tl ə ri, t ə rbiy ə nin m ə qs ə di, t ə rbiy ə prosesind ə istifad ə olunan yollar. M əhz buna görə d ə t ə rbiy ə prosesini düzgün idarə ed ə bilm ək üçün hə min c ə h ə tl ə rin h ər birinin xüsusiyyə ti n ə z ə r ə alınmalıdır. Tə rbiy ə prosesind ə biz daima inkişaf edə n, keyfiyy ə tc ə d əyişən uşaqlarla işlə m ə li oluruq. T ə rbiy ə olunan h əmin uşaqlar özlə rinin şə xsiyy ə tl ərinin psixoloji xüsusiyyə tl ə rin ə , t ə labat v ə motivl ə rin ə görə bir- birl ə rind ə n f ə rql ə nirl ər. Ayrı - ayrı yaş dövrlə rind ə bu f ə rql ər müxtə lifl əşir və özünə m ə xsus t ə rbiy əvi iş tə l əb edir. Ona görə d ə t ə rbiy ə prosesind ə müvə ff ə qiyy ət qazanmaq üçün birinci növbə d ə t ə rbiy ə olunanların yaş və f ərdi xüsusiyyə tl ərini öyrə nm ə k v ə n ə z ə r ə almaq lazımdır. Psixoloji ə d ə biyyatda bel ə bir müddə a ir əli sürülür ki, tə rbiy ə işində başlıca cə h ə t davranış motivlərinin yaranmasına, ə m əli işdə əsas tutulmasına və bütün oxşar situasiyalarda şagirdin eyni də r ə c ə d ə əxlaqi davranmasına nail olmaqdır. T ə rbiy ə prosesind ə müvə ff ə qiyy ət qazanmaq üçün tə rbiy ə vi t ə dbirin t ədbiq edildiyi konkret şə raitin n ə z ə r ə alınması da hə lledici ə h ə miyy ə t ə malikdir. T ə rbiy ə vi t ə dbir o zaman daha s ə m ə r əli rol oynayır ki, burada müə llimin pedaqoji t ə x əyyülü iştirak etsin. Belə olduqda müə llim konkret şə raotd ən asılı olaraq tə tbiq etdiyi t ə dbirin n ə kimi n ə tic ə ver ə c ə yini qabaqcadan görə bilir. Ona görə d ə daha s ə m ə r əli, şə rait ə daha uyğu n t ə rbiy ə vi t ə dbirin h əyata keçirilməsi mümkün olur. T ə rbiy ə işini düzgün təşkil etmək üçün “İnkişafın sosial şəraitinin” ( Л.С.Выготски) n ə z ə r ə alınması da zəruridir. Bunun üçün tə rbiy əçi birinci növbə d ə öz şagirdlərinin inkişafının sosial şəraitini aşkara çıxarmalı, tə rbiy ə işini ona uyğunlaşdırmalıdır. T ə rbiy ə prosesinin müvə ff ə qiyy ə tl ə yerin ə yetirilm ə sind ə mühüm rol oynayan amill ə rd ə n biri d ə t ə rbiy ə nin m ə qs ədinin düzgün müə yy ə nl əşdiril - m ə sind ə n ibar ə tdir. T ə rbiy ə prosesind ə n ə z ə r ə alınması zə ruri olan c ə h ə tl ə rd ə n biri d ə h ə min prosesin t ə rbiy ə olunanın fə aliyy ə ti il ə ə laq ə l ə ndirilm ə sind ə n ibar ə tdir. H ər bir yaş dövründə o dövr üçün ə sas olan f ə aliyy ət növünə istinad etm ə kl ə h ə min f ə aliyy ə t prosesind ə müvafiq tə rbiy əvi iş aparmaq mümkündür. İstə r oyun, ist ə r t ə lim, ist ə rs ə d ə ə m ə k f ə aliyy ə ti el ə t əşkil edilm əlidir ki, şə xsiyy ətin formalaşmasına, onda müsbə t keyfiyy ə tl ə rin t ə rbiy ə olunmasına gətirib çıxarsın. T ə rbiy ə prosesinin müvə ff ə qiyy ə tl ə h əyata keçirilməsi üçün psixoloji c ə h ə td ə n z ə ruri olan şə rtl ə rd ə n biri t ə rbiy əvi işin metod və formalaşrının düzgün seçilmə sind ə n ibar ətdir. Ona görə d ə t ə rbiy əçilə rd ən biri müvafiq metod v ə formalardan istifad ə etyin ə görə onun t ə rbiy ə vi t ə dbiri s ə m ə r ə li n ə tic ə verir. Əksinə, başqa birinin tə rbiy ə vi metod lardan düzgün istifadə etm ə m ə si n əinki şagirdin davranışındakı qüsurların aradan qaldırılmasına s ə b ə b olmur, h ə m d ə h əmin qüsurların daha dərin köklər salmasına, oraya yeni m ə nfi ə lam ə tl ərin daxil olmasına gətirib çıxarır. Psixoloqlar tə rbiy ə vi metodları t ə tbiq ed ə rk ən aşağıdakı cə h ə tl ə ri n ə z ə r ə almağı zə ruri hesab edirl ə r: birincisi, t ə rbiy ə olunan şagirdin yaş və f ərdi xüsusiyyə tl ə ri; ikincisi şagirdin daxil olduğu uşaq kollektivinin xüsusiyyə tl ə ri; üçüncüsü t ə rbiy ə vi t ə dbirin h əyata keçirildiyi konkret şə rait. Bu c ə h ə tl ə r n ə z ə r ə alınmaqla seçilə n v ə t ə tbiq edil ə n t ə rbiv ə t ədbir öz bə hr ə sini verir. T ə rbiy ə vi t əsirin müvə ff ə qiyy ə ti t ə kc ə t ə rbiy əçinin öz tə sirin ə hansı mə na verm ə sind ə n deyil, eyni zamanda t ə rbiy ə olumanın onu necə, hansı m ənada başa düş m ə sind ə n d ə asılı olur. Psixoloqlar belə bir c ə h əti aşkara çıxarmışlar ki tə rbiy ə vi t ə dbirin t ətbiqi zamanı, müə llim v ə t ə rbiy əçilər öz t ə sirl ə rind ə bir m əna, şagir isə tamamil ə başqa bir məna görür. Yaşlılarla uşaqlar arasında baş verən bu cür anlaşılmazlıq psixologiyada “mə na mane əsi” adlanır. Bu cür m ə na mane ə sinin yaranması tə rbiy ə vi t ə dbirin t əsir gücünü aradan qaldırır. Mə na mane ə si il ə müə llim v ə valideynl ə r h ə l ə m ə kt ə b ə q ə d ə r v ə kiçik mə kt əb yaşı dövründə rastlaşa bilirlər. Uşaqların daha çox kü s ə y ə n v ə tez özündən çıxdığı dövrü olan yeniyetməlik zamanı m ə na mane əsi daha tez yaranır, daha parlaq təzahür edir və çə tinlikl ə aradan qaldırılır. Zahir ə n m ə na mane ə l ə ri onunla xarakteriz ə olunur ki, sanki uşaq böyüklə rin dedikl ərini eşitmir. Əslində is ə, uşaq ona deyilən sözü yaxşı eşidir, hə tta onu t ə krar da ed ə bilir. Lakin h əmin sözün mənasını qavramır. Psixoloqlar müə yy ən etmişlə r ki, m ə na mane ə si h əm uşağın qarşısında hansı tə l əbi qoymasından asılı olmayaraq, konkret adama münasibə td ə , h ə m d ə kimin ir əli sürmə sind ən asılı olmayaraq konkret t ə l ə b ə münasibə td ə özünü göstə r ə bilir. H ə r iki halda t ə rbiy ə vi t ə dbirin metodlarından düzgün istifadə olunmaması faktı mə na mane ə sinin yaranmasına, nə tic ə d ə is ə t ə rbiy ə vi t ə dbirin t əsirinin aradan çıxmasına s ə b əb olur. Konkret adama münasibə td ə m ə na mane əsinin yaranması ə n çox tə rbiy əçi tə r ə find ən uşağın davranış motivinin nə z ə r ə alınmaması, uşaqda olmayan motivi bir növ ona bağlamaq nə tic ə sind ə baş verir. Konkret t ə l ə b ə münasibə tind ə özünü göstə r ə n m ə na mane ə si is ə tamamil ə başqa sə b ə bl ə rd ə n ir ə li g ə l ə bilir. M ə s ə l ə n, t ə rbiy əçi müsbə t n ə tic ə verm ə diyi halda eyni t ə l ə bi d ə f ə l ə rl ə t ə krar edir. N ə tic ə d ə bu cür t ə l ə bl ə r ə uşaq o qə d ər alışır ki, onu bir növ qavramamağa başlayır. T əcrübə göstərir ki, bu cür mə na mane ə l ərinin yaranması şagirdlə rl ə aparılan tə rbiy ə işinin çə tinl əşmə sin ə, bir növ nə tic əsiz qalmasına sə b ə b olur. Ona görə d ə müəllim birinci növbə d ə bu cür mə na mane ə l ə rinin yaranmasının qarşısını almağa çalışmalıdır. Bu cə h ə td ən müəllim üçün ə sas problem z ə ruri t ə sir vasit əsini seçmə k deyil, h ə m d ə şagirdin rə ftar v ə davranışının motivlərini, onun baxışlarını, münasibə tl ə rini bilm ə kdir. Bel ə olduqda m ə na mane ə l ərinin yaranmasının qarşısı alınır, tə rbiy ə vi t ə dbirin gücü artır. Şagirdlə rin t ə rbiy ə sind ə n ə z ə r ə alınması zə ruri olan yollardan biri d ə müə llimin, t ə rbiy əçinin şəxsi nümunə sind ə n düzgün istifadə olunmasından ibarə tdir. Ad ə t ən kiçik mə kt ə blil ər çox vaxt müə llimi t ə qlid edir, ona oxşamağa çalışırlar. Lakin bə z ən bunu şüursuz, düşünmə d ə n edirl ə r. B ə z ə n d ə özlə rind ən asılı olmayaraq onun xarici davranış tə rzini bir növ yamsılayırlar. Yeniyetmə l ə r v ə böyük mə kt ə blil ə r is ə çox vaxt nümunə d ən şüurlu olaraq istifadə edirl ər. Özünü artıq böyük hesab etmə y ə başlayan yeniyetmə böyüklə rin h ə r ə k ə t v ə davranışlarını tə qlid etm ə y ə c əhd göstərir. Ona görə d ə yeniyetm ə l ə rd ə onları ə hat ə ed ən adamların (xüsusilə onlara yaxın və əziz olan adamların)davranışına qarşı kə skin maraq v ə diqq ət yaranır.Böyüklə rin bu v ə ya dig ə r keyfiyy ətini şüurlu şə kild ə t ə qlid ed ə n yeniyetm ə çox vaxt onların mə nfi keyfiyy ə t v ə h ə r ə k ə tl ə rini d ə t ə krar edir. M əhz buna görə d ə müəllimin özünü müsbə t bir nümunə kimi t ə qdim etm ə si z ə ruridir. Şagirdlərin şə xsiyy ə tini t ə rbiy ə ed ə rk ən şübhə siz onun bird ə n-bir ə bütün hallarda düzgün davranış forması seçə c əyini gözlə m ə k olmaz. Şagirdlərin davranışını istiqamə tl ə ndirm ə nin t ə hsis etm ə nin ə n t əsirli yolları onun t Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|