H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Ağ xardalın vətəni Aralıq 
d
ənizi ölkələri hesab olunur. Buradan o demək olar ki, Şimal yarım-
kür
əsinin bütün ölkələrinə  Amerikaya, Yaponiyaya, Hindistana ya-
yılmışdır.  Hindistanda  ağ  xardal  bağ  bitkisi  kimi  becərilir. Ölkənin 
şimalında  onun  cavan  yarpaqları    qış  fəslində  tərəvəz kimi istifadə 
olunmaqla s
ənaye əhəmiyyəti daşımır. Qədim sanskrit dilində ağ xar-
dal “isidici”, “
cüzam aradan qaldırıcı” kimi tərcümə edilir.  
Rusiyada  ağ  xardalı  ilk  dəfə  XVIII  əsrdə  Aşağı  Volqaboyunda 
m
ədəniləşdirməyə  başlamışlar.  Lakin,  o  burada  çox  yayılmamışdır. 
O, xüsusi ç
əkisinə görə göy xardaldan az yer tutur. Ağ xardal Rusi-
yanın Qeyri-qaratorpaq bölgələrində əsasən yem məqsədilə becərilir. 
Qısa müddət ərzində hektardan 20-30 ton yaşıl kütlə əmələ gətirir ki, 
o da heyvandarlıqda yem kimi və ya yaşıl gübrə kimi istifadə olunur. 
Orta toxum m
əhsuldarlığı 1,2-1,5 t/ha,  yaşıl kütlə məhsuldarlığı isə 
20 ton/ha - 
ya yaxındır. 

70 
 
Botaniki t
əsviri və bioloji xüsusiyyətləri.  Ağ xardal (Brassica 
alba Robunhorst.  (Sinapis alba L.)  K
ələmkimilər (Brassicaceae) 
f
əsiləsinə  daxil  olan  birillik  yazlıq  bitkidir.  25-80 sm hündürlükdə 
dikduran, güclü budaqlanan, üz
əri sərt tükcüklərlə örtülü gövdəsi və 
yarpaqları vardır. Aşağı yarpaqları lirəşəkilli yarılmış, saplaqlı, yuxa-
rı yarpaqları qısa saplaqlı uzunsov-xətvari, sərt tükcüklərlə örtülüdür. 
Sarı rəngli çiçəkləri  çoxçiçəkli salxım çiçək qrupunda toplanmışdır. 
Salxımında 25-100 ədəd kəskin bal iyi verən çiçək olur. Çarpaz toz-
la
nır,  öz-özünə  tozlanma da mümkündür. Meyvəsi 2-4 sm uzunlu-
ğunda, çox toxumlu (4-6 ədəd) qındır. Meyvənin nəhayəti (ucu) qı-
lınc şəkilli geniş buruncuqla qurtarır. Üzəri qabarıqlıdır, sərt tükcük-
lü, çiç
ək oxuna düz, bəzi hallarda iti və  kor  bucaq  altında  birləşir. 
Yetişdikdə  açılıb  tökülmür. Hər  qınında  4-7  ədəd  şar  şəkilli toxum 
olur. Toxumu göy xardala nisb
ətən bir qədər iri, diametri 1,5-2,0 
mm, dair
əvi, hamar açıq sarı (krem rəngli) rənglidir. 1000 toxumu-
nun kütl
əsi 4-8 qr.- dır 
(r
əngli şəkil 11).
  T
oxumları səpildikdən 6-7 
gün sonra cüc
ərti verir. Cücərtiləri alındıqdan 30-40 gün sonra çiçək-
l
əyir.  Ağ  xardal  nəmlik sevən,  soyuğadavamlı  uzun  gün  bitkisidir. 
Ağ xardal göy xardala nisbətən soyuğa çox, quraqlığa az davamlıdır. 
Onun toxumları 1-2 
0
C - d
ə cücərə bilir. Cücərtiləri isə - 6 
0
C-y
ə dö-
zürl
ər. Göy xardala nisbətən  torpağa  az  tələbkardır.  Kökləri  yaxşı 
m
ənimsəmə qabiliyyətinə malikdir. Ona görə də podzol torpaqlarda 
da bec
ərmək olar. Torpağın duzluluğuna pis reaksiya verir. Gillicəli 
v
ə qumsal qara torpaqlarda   yaxşı inkişaf edir. Ağ xardalın vegeta-
siya müdd
əti 65-90 gündür. 
S
ortları. Ağ xardalın Elmi Tədqiqat Yağlı Bitkilər İnstitutunda 
yaradılmış ВНИИМК- 162 sortu rayonlaşdırılmışdır. 
Bec
ərilmə  texnologiyası  və  yığımı.  Növbəli  əkinə, sələf bitki-
l
ərinə münasibəti göy xardal kimidir. O gübrələnmiş heriyə səpilmiş 
çovdar v
ə buğdanın sonra, həmçinin alaqlardan təmiz olan cərgəarası 
bec
ərilən bitkilərdən sonra yaxşı inkişaf edir. 
Ağ  xardal  azotlu  fosforlu  (N
20
P
30
  v
ə  yaxud N
40
P
40
) gübr
ələrə 
yaxşı  münasibət göstərir. Kalium çatışmayan  torpaqlarda  isə  tam 
mineral gübr
ə verilməlidir. Turş çimli-podzollu torpaqlarda mineral 
gübr
ələrlə yanaşı əhəng verilməsi də yaxşı nəticə verir. 

71 
 
Torpağın əsas və səpinqabağı becərilməsi işləri becərilmə ra-
yonu v
ə yerli torpaq-iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla göy xardalda ol-
du
ğu kimidir. 
Ağ xardal göy xardaldan fərqli olaraq daha çox  soyuğadavamlı 
v
ə nəmlik sevən olduğuna görə onu erkən yazlıq taxıllarla bir vaxtda 
s
əpirlər. Səpin başdan-başa cərgəvi üsulla aparılır. Hektara səpin nor-
ması 12-15 kq-dır. Toxumlar 4-5 sm dərinliyə səpilir. 
Ağ xardal əkinlərinə qulluq işləri göy xardalda olduğu kimidir. 
V
ərdənələmə, malalama və  zərərvericilərlə  mübarizə  aparılır.  Ağ 
xardal iki d
əfəyə  hissə-hissə  və  ya  bir  başa  kombaynla  yığılır.  Bir 
başa yığım qınlar yetişdikdə və zəif  çatladıqda  aparılır. Tam yetiş-
m
ə fazasında ağ xardalı SK-5 “Niva”  markalı kombayna  PR-5 qur-
ğusu əlavə edilməklə yığırlar. 
 
1. 8. 2. Göy xardal (Sarept v
ə ya Hindistan xardalı) 
 
Əhəmiyyəti.  Becərilən  göy  xardal  formalarının  toxumlarında 
30-
47% yarımquruyan yağ (yod ədədi 92-119), 25%- ə qədər zülal, 
1,7%-
ə qədər efir yağı vardır. Soyuq üsulla sıxılmış xardal yağı yaxşı 
dada malikdir v
ə qida kimi istifadə olunur. Ondan  çörək, peçenye, 
q
ənnadı,  konserv  və  marqarin  yağları  sənayesində  istifadə  olunur. 
İsti üsulla sıxılmış xardal yığında siniqrin (efir yağı)  qlükozidi olur 
ki, bu da ona k
əskin iy və  xoşagəlməyən dad verir. Belə  yağlar 
texniki m
əqsədlər üçün istifadə olunur.  
Xardal  toxumlarının  kəskin  yandırıcı  dada  və  ətirli iyə  malik 
olması onların tərkibində olan siniqrin qlikozidindən asılıdır. Siniqrin 
qlikozidi xardal toxum
larının  əsas təsiredici maddəsi hesab olunur. 
Bu qlikozid toxumlarda olan mirozin fermentinin t
əsirindən parça-
landıqda efirli xardal yağına, kalium-hidrosulfata və qlükozaya ayrı-
lır. Efirli xardal yağı açıq- sarı rəngli mayedir, çox kəskin yandırıcı 
dada v
ə iyə malikdir. Xardal toxumlarında 25-47%-ə qədər piyli yağ 
da vardır. Bu yağdan ancaq yeyinti sənayesində istifadə olunur. Xar-
dal toxumlarından elmi təbabətdə xardal yaxması (Charta sınapina) 
v
ə  xardal spirti (Spiritus sinapis)  şəklində  revmatizmdə  və  soyuq-

72 
 
d
əymədə xaricə sürtmə dərmanı kimi istifadə edilir. Xardal yaxması 
piyli yağdan azad edilmiş xardal toxumu tozundan hazırlanır. 
Ondan sabun bişirmədə, toxuculuqda və digər sənaye sahələrin-
d
ə istifadə edilir. Xardaldan alınan efir yağları ətriyyat  sənayesində 
istifad
ə  edilir.  Xardal  jmıxı  sürfə  xardalı  hazırlanmasında  və  tibdə 
işlədilir. Onun tərkibində zərərli maddə olan siniqrin və sanalbin  ol-
du
ğundan heyvanlara xüsusi işlənmədən sonra verilə bilər. 
Göy  xardal  yaxşı  bal  verən  bitkidir.  Rusiyanın  Şimal-Qərb ra-
yon
larında ondan yaşıl gübrə kimi də istifadə edilir.  
Xardal toxumlarının işlənməsindən  sonra əldə olunan məhsulun 
90%-
i xeyirli hesab olunur. 100 kq orta kondisiyalı xardal toxumun-
dan 23-24 kq yem
əli xardal yağı, xardal efiri almaq üçün 5 kq yağ, 
50  kq  xardal  ovuntusu  (poroşoku)  almaq  üçün  jmıx,  15  kq  heyvan 
yemi  üçün  jmıx,  7,5  kq  yanacaq  üçün  qabıq  (şeluxa)  əldə  olunur. 
Xar
dal  yağı  presləmə  (sıxma)  və  ya  ayırma  (ekstrasiya)  yolu ilə 
alınır. 
Soyuq sıxma üsulu ilə alınan xardal yağı daha keyfiyyətli hesab 
edilir.  İsti  sıxma  üsulunda  yağın  tərkibinə  0,1-1,7%-ə  qədər xardal 
efiri yağı və siniqrin qlükozidi qarışır ki, bu da kəskin iyli və xoşa-
g
əlməyən dada malikdir. Mütəxəssislərin fikrinə görə ərzaqlıq xardal 
yağının tərkibində olein və linol turşuları 80%-dən aşağı, linolen 4%-
d
ən, palmitin və stearin turşuları 5-15%-dən artıq olmamalı, eruk və 
eykozen turşuları isə olmamalıdır. 
Tarixi, yayılması və  məhsuldarlığı. Göy xardalın vətəni şərqi 
Çin hesab edilir. Bu bitki m
əhz  burada  yabanı  formalardan  seçil-
m
əklə mədəni hala salınmışdır. Göy xardal Çindən Hindistana keç-
miş və Hindistan göy xardal becərən ilkin mərkəzlərdən birinə çevril-
mişdir. Ona görə də bəzi müəlliflər göy xardalın vətəninin Hindistan 
olduğunu güman edirlər. Burada ona alaq bitkisi kimi də rast gəlinir. 
B
əziləri isə onun vətəninin orta Asiya olduğunu qeyd edirlər. Xardal 
Çind
ə, Hindistanda, Misirdə və ön Asiya ölkələrində qədimdən becə-
rilir.  
Hindistanda göy xardal v
ə ya Sarept xardalı “cənnət xardalı” adı 
il
ə  məşhurdur. Xardal və  turpəng (Sarzon) bizim eradan əvvəl 3-2 
minillikl
ərdən becərilir. Bu növlərin  toxumları  tibdə  və  dini məra-

73 
 
siml
ərdə istifadə edilirdi. Səpin üçün “cənnət xardalının” iki forması 
istifad
ə  olunur. Onlardan biri hündürboylu gecyetişən, ikincisi isə 
alçaqboylu tezyetişəndir.  
Hazırda göy xardal Hindistanla yanaşı Çində, Misirdə və başqa 
ölk
ələrdə  də  becərilir.  Göy  xardalın  mədəni hala keçirilməsi  yaxın 
vaxtlarda baş vermişdir. Rusiya ərazisinə xardal XVIII əsrin əvvəl-
l
ərində Asyadan keçmiş və onu ilk dəfə aşağı Volqaboyunda Sarept 
şəhəri  yaxınlığında  mədəni  hala  keçirmişlər.  Bu  bitki  öz  rus  adını 
(Sarept  xardalı  adını)  Volqaboyunda  becərilməyə  başladığı  Sarept 
k
əndinin  adından  götürmüşdür. Burada Rusiyada ilk dəfə  xardal 
zavodu yaradılmışdır. 1765-ci ildə Sarept şəhərə çevrilmişdir. Buraya 
II Yekaterina t
ərəfindən Almaniyadan mütəxəssislər dəvət olunub 
yerl
əşdirilmişdir.  Hazırda  Volqoqrad  vilayətinin  rayonlarından biri-
dir.  Sarept  xard
alı dünyada ən yaxşı xardal hesab edilir. 
Hazırda Rusiya ərazisində göy xardal bitkisi kələmkimilər (xaç-
çiç
əklilər) fəsiləsinə  daxil  olan  yağlı  bitki  kimi  geniş  yayılmışdır. 
Onun 
əkin sahələri, günəbaxan, soya və  yağlı  kətandan sonra 4-cü 
yeri tutur. Rusi
yada göy xardalın əkin sahəsi 270 min hektara yaxın-
dır. Onun əkinləri əsasən Volqaboyunda  Volqoqrad və Saratov vila-
y
ətlərində, kiçik sahələrdə  isə  qərbi Sibirdə,  Qazaxıstanda,  şimali 
Qafqazda, Qara d
əniz sahillərində  və  Qırğızıstanda  və  b. yerlərdə 
bec
ərilir. Hektardan orta toxum məhsuldarlığı 0,8-1,5 tondur. Yüksək 
aqrotexniki şəraitdə hektardan 1,5-2,0 ton toxum verə bilir. 
İsveçdə  süni (mutant) yolla çox qiymətli  xardal  formaları  əldə 
olun
muşdur. Hindistanın Bihar, Utar-Pradeş, qərbi Benqal ştatlarında 
v
ə bir çox başqa yerlərdə adi tarla bitkisi hesab olunur. Göy xardal 
t
əmiz halda və ya nut, noxud və arpa ilə qarışıq səpilir. Qarışıq səpin-
l
ərdə  səpin  norması  9  kq/ha  təmiz halda səpildikdə  isə  18 kq/ha- 
q
ədər götürülür.  
Botaniki t
əsviri və  bioloji xüsusiyyətləri.  Göy xardal və  ya 
Sarept xardalı Brassica juncea Czerw. Kələmkimilər (Brassicaceae) 
f
əsiləsinə  daxil  olan  birillik  ot  tipli  bitkidir.  Kök  sistemi  mil  şəkil-
lidir. Yaxşı inkişaf etmişdir və torpağın 2 m-ə qədər dərinliyinə işlə-
y
ə bilir. Gövdəsi 30-150 sm hündürlükdə, dikduran, budaqlanandır. 
Aşağı  yarpaqları  saplaqlı,  lirəşəkilli lələklərə  bölünmüş  yuxarı  yar-

74 
 
paq
ları uzunsov - xətşəkillidir. Gövdə və yarpaqları mum örtüyü ilə 
örtülmüşdür.  Parlaq  sarı  rəngli çiçəkləri  salxım  çiçək qrupunda 
toplanmışdır. Çiçəkləri xırdadır, sarı və dörd ölçülüdür, salxım şək-
lind
ə yerləşmişdir 
(r
əngli şəkil 12).
 
Meyv
əsi nazik, zərif, hamar, 2,5 - 5,0 sm uzunluqda qısa burun-
cuqlu, çiç
ək oxuna iti bucaq altında birləşmiş qınmeyvədir. Yetişdik-
d
ə asanlıqla çatlayır. Meyvəsinin içərisində 4-6 toxum olur. Toxum-
ları növündən asılı olaraq kürəşəkilli tutqun-qonur, və ya sarı rəngli 
üz
əri iri torşəkillidir. 1000 toxumun kütləsi 2-4 qramdır. 
Göy xardalın vegetasiya müddəti 80-115 gündür. Səpildikdən 6-
8 gün  sonra cüc
ərti verir. Cücərtilər alındıqdan 40-45 gün sonra çi-
ç
əkləməsi başlayır. Çiçəkləmə çiçək qrupunun əsasından başlayaraq 
yuxarıya doğru gedir. Çiçəkləmədən toxum yetişməsinə qədər 20-25, 
yağışlı havalarda isə 30-40 gün keçir. Göy xardal öz-özünü tozlayan 
bitkidir, ancaq çarpaz tozlanma da (çiç
əklərin 15-30%-ində) gedir. 
B
əzi müəlliflər isə qeyd edirlər ki, göy xardal isti havalarda çarpaz 
tozlanan bitkidir. Ancaq, öz-özün
ə tozlanma da geniş yayılmışdır.  
Göy xardal istiliy
ə  tələbkar deyildir. Onun  toxumları  2-3 
0
C 
temperaturda cüc
ərə bilir. Müntəzəm çıxışlar isə 12-18 
0
C - d
ə alınır. 
Cüc
ərtilər  -  3-5 
0
C  şaxtaya dözür. Onun böyüməsi üçün əlverişli 
temperatur 18-20 
0
C hesab olunur. Çiç
əkləmə və toxumun yetişməsi 
dövründ
ə  isə  23-25 
0
C  daha ya
xşıdır.  Vegetasiya  ərzində  effektiv 
temperaturun c
əmi 1700- 1900 
0
C arasında olmalıdır. 
Göy xardal quraqlığa nisbətən davamlıdır. Suya ən çox tələbatı  
qönç
ələmə  və  çiçəkləmə  fazasında    göstərir. Uzun gün bitkisidir. 
Bitki regional ekotipl
ərə ayrılmışdır ki, bu da onun geniş coğrafiyada 
yayılması ilə izah olunur. 
Torpağa  tələbkar deyildir. Qara və  şabalıdı  torpaqlarda  yaxşı 
bitir. Ağır, sulu və bataqlıq torpaqlar, həmçinin duzlu torpaqlar göy 
xardal üçün az yararlıdır. 1 ton toxum əmələ gətirmək üçün göy xar-
dal torpaqdan 70-75 kq azot, 25-30 kq P
2
O
5 
v
ə 50-60 kq K
2
O aparır.  
Sortları.  Rusiyada  xardalın  sort  tərkibi  genişdir.  Göy  xardal 
əkinlərinin əsas hissəsini Tezyetişən- 2, Yubileynaya, Kamişinskaya 
7,  Tezyetişən,  Sarıtoxumlu-230 və  s. sortlar tutur. Kiçik sahələrdə 

75 
 
is
ə Donskaya- 5, ÜETYBİ-11, ÜETYBİ- 405, Zarya, Tökülməyən -2 
v
ə s. sortlar əkilir.  
Bec
ərilmə  texnologiyası  və  yığım.  Növbəli  əkində  yeri.  Göy 
xardal üçün 
ən  yaxşı  sələf  payızlıq  buğda  və  cərgə  arası  becərilən 
bitkil
ərdir.  Xardalı  kələmkimilər fəsiləsinə  daxil olan bitkilərdən 
sonra 
əkmək  olmaz.  Bu  xardalın  xəstəlik və  zərərvericilərdən 
qorunması üçün bir vasitədir.  
Gübr
ələnməsi.  Göy xardal üzvi gübrənin  (  peyinin)  sonrakı 
t
əsirinə, mineral gübrələrin isə  birbaşa  təsirinə  yaxşı  həssaslıq gös-
t
ərir. Dondurma şumu altına N
35
P
45-60
 
normasında kalium çatışmayan 
torpaqlarda is
ə bu normaya 45- 60 kq kalium əlavə edilməklə gübrə 
verilir. S
əpinlə  birlikdə  15-20 kq fosfor verilməsi, toxum məhsul-
darlığını 150-200 kq /ha artırır. 
Torpağın  əsas becərilməsi.  Sələfi  taxıllar  olmuş  göy  xardal 
altında torpağın becərilməsi kövşənliyin üzlənməsindən və 20-22 sm 
d
ərinlikdə şum aparılmasından başlayır. Çoxillik alaqlarla çirklənmiş 
sah
ələrdə isə şum 30-32 sm dərinlikdə aparılır. Çoxillik alaqlara qar-
şı  2,4  D herbisidi verilməlidir.  Sibir  rayonlarında  və  Qazaxıstanda 
əgər sahədə  çoxillik alaqlar varsa dənli  taxılların  yığımından  sonra 
köv
şənliyin üzlənməsinin ardınca 20-22 sm və daha dərin (30-32 sm) 
sum aparılır. 
Torpağın  səpin  qabağı  becərilməsi.  Yazda torpaq quruduqda 
dondurma şumu orta dişli BZSS-1,0 malası ilə hamarlanır və 5-7 sm 
d
ərinlikdə mala və şleyflə  birlikdə kultivasiya aparılır. Alaqları tam 
m
əhv etmək üçün dondurma şumu yaz-tarla işləri başladıqdan 10-15 
gün sonra kultivasiya edilir. O vaxt bütün alaqlar cüc
ərmiş olur. Kul-
ti
vasiyanın  və  səpinin bir qədər  gec  aparılması  alaqlarla  sirayətlən-
m
əni  kəskin azaldır və məhsuldarlığın erkən səpinlərə nisbətən 110-
200 kq/ha artmasına səbəb olur. 
S
əpin. Səpin üçün yaxşı sort təmizliyinə malik olan 1 - ci və 2 - 
ci sinif toxumlar s
əpilir. Səpin qabağı toxumlar TMTD (3 kq/ton) və 
ya  başqa  bir  dərmanla dərmanlanır.  Alaqlarla  çirklənmiş  sahələrdə 
s
əpini yuxarıda göstərildiyi kimi bir qədər gec, yəni  yaz tarla işləri 
başlandıqdan 10-15 gün sonra aparmaq lazımdır. Təmiz tarlalarda isə 
erk
ən səpin aparmaq olar. 

76 
 
Göy xardal başdan-başa cərgəvi üsulla sərilir. Hektara səpin nor-
ması 10-12 kq-dır. Səpin dərinliyi 4-5 sm, yaz quraq olan vaxt və bir 
q
ədər gecikmiş səpində isə səpin dərinliyi 6-7 sm götürülür.  
Əkinlərə  qulluq.  Nəmliyi az olan torpaqlarda sahə  halqavari 
v
ərdənə ilə vərdənələnir. 
Alaqlı sahələrdə rozet yarpaq fazasında orta dişli mala ilə cərgə-
l
ərin eninə və ya diaqonal istiqamətdə malalanma aparılır. Aparılan 
t
əcrübələr göstərir ki, bu malalama  məhsuldarlığı  1,2-  1,29 ton/ha 
artırır.  Əkinə  qulluq  işlərində  əsas  fikir  xardalın  çox  saylı  zərər-
vericil
əri ilə mübarizə aparılmasına verilir. Tam cücərtilərin alındığı 
dövrd
ə kələmçiçəklilərin birəsinə qarşı təyyarə ilə dərmanlama apa-
rılır. Lazım gəldikdə dərmanlama  təkrarlanır. Qönçələmə fazasında 
v
ə çiçəkləmənin əvvəlində müxtəlif növ zərərvericilərə  qarşı təyyarə 
il
ə 30 %- li vofatoks (1 kq/ha) çilənir.  
M
əhsul  yığımı.  Dərman məqsədilə  xardalın  meyvələrini yeti-
şənə az qalan vaxt bitkinin yerüstü hissəsini biçmək yolu ilə toplayır 
v
ə dərz-dərz bağlayaraq bir müddət açıq havada qurudurlar, sonra isə 
qurudulmuş  xammaldan  toxumları  xüsusi  maşınla  ayırırlar.  Göy 
xardalı  əksərən iki dəfəyə  yığırlar.  Bitkilər  sarı  rəngə  çevriləndə, 
aşağı yarpaqlar töküləndə,  mərkəzi budaqların yuxarı hissəsində qın-
ların  20-25%-i,  aşağı  hissəsində  55-60%-i  yetişəndə, toxumların 
n
əmliyi 35-40% olduqda - yəni mum yetişmə fazasında biçilib yerə 
tökülür. Bu m
əqsədlə  JVN-6 markalı maşınlar istifadə olunur. Bitki-
l
ər 15-20 sm hündürlükdən biçilir. Sonra isə SK-5 “Niva” kombaynı 
il
ə (PR-5 qurğusu əlavə edilməklə) yığılıb döyülür. 
Bir  başa  kombaynla  yığım  üsulunda  isə  yığıma  toxumlar  tam 
yetişən dövrdə başlanır. Bu vaxt toxumlar sorta xas olan rəng alır və 
n
əmliyi 12% olur.  Yığım  3-4 günə  qurtarmalıdır  ki,  toxumların  tö-
külm
əsinə yol verilməsin. 
 D
əndöymənin ardınca bunkerdən tökülmüş  məhsul təmizlənir. 
Bu m
əqsədilə ZAV- 20 tipli maşınlardan istifadə olunur. 
Saxlanmaya  qoyulan  toxumların  nəmliyi 10% -  dən  artıq 
olmamalıdır. 
 
 

77 
 
1. 8. 3. Qara xardal  
 
Əhəmiyyəti. Qara xardalın  (Brassica nigra (L.) Koch.) toxum-
ları  müxtəlif  xuruşların  (ədviyyatların)  hazırlanmasında  istifadə 
edilir. Xardal tozu (paraşoku) hazırlanmasında daha yaxşı hesab olu-
nur. Toxumlarından yalnız yemək (ərzaq) xardalı hazırlanmır. Ondan 
h
əm də  tibdə  işlənən  yağ  əldə  edilir.  Yağı  qəhvəyi-sarı  rəngli ol-
maqla raps yağı iyi verir. Qara xardal dərman bitkisi kimi Ukrayna  
ərazisində becərilir.  
M
ənşəyi.  Qara  xardal  Avropanın  qədimi bitkiləri qrupuna aid 
edili
r.  Hazırda  o  Avropa,  Asiya,  Afrika,  Amerika  və  Avstraliyanın 
bir çox yerl
ərində məlumdur. Yaxın vaxtlarda mədəni hala salınmış, 
soyuğadavamlı  bitki  kimi  məhdud sahələrdə  becərilir. Qara xardal  
Brassica nigra (L.) Koch. Hindistanda “Benar c
ənnəti” adi ilə məhur 
olub Utar-
Pradeş, Pəncab, Tamilnad ştatlarında yayılmışdır.  
Botaniki t
əsviri.  Qara  xardalın  gövdəsi hamar və  ya  aşağı 
hiss
ədən tükcüklü, yaşıl antosian rəngli olmaqla yarpaq qoltuqların-
dan yan budaqlar  
əmələ gətirir. Meyvəsi 1-2 sm uzunluqda, 4 üzlü, 
t
əpəcikli  qın  meyvədir.  Toxumları  xırda,  qırmızı-qəhvəyi rəngli ol-
maqla t
ərkibində  31-33%  bitki  yağı,  1%  -ə  qədər    efir  yağı  vardır. 
Ye
tişdikdə qını açılır, toxumları tökülür, məhsul itkisi baş verir. 1000 
ədədinin kütləsi 1,1-2,3 qramdır 
(r
əngli şəkil 13). 
Toxum m
əhsuldar-
lığı orta hesabla 0,6-1,0 ton/ha-dır. 
 
1. 9. PAYIZLIQ  RAPS 
 
  
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Raps bitkisi ərzaq yağı və yem 
zülalı  üçün  perspektivli  mənbədir.  Rapsın  toxumlarının  tərkibində 
orta hesabla 44% yağ vardır (payızlıq rapsda 45-50%, yazlıq rapsda 
32-
35%).  Raps  yağı  yarımquruyan  (yod  ədədi  94-117)  yağlar  qru-
puna aid olub, marqarin hazırlanmasında metallurgiyada, lak-boyaq 
sənayesində,  kimya  sənayesində  və  sənayenin  başqa  sahələrində 
istifadə edilir. Toxumun tərkibində 23 % zülal vardır. Köhnə sortla-
rın  toxumlarında  heyvan  orqanizminə  zərərli  təsir  göstərən  eruk 
turşusu  (37-50  %)  və  qlükozinolitlər  (5-7%)  olduğundan  yemə  acı 

78 
 
tam verirdi. Hal-
hazırda  əldə  edilmiş  yeni  sortların  tərkibində  eruk 
turşusu 5% və qlükozinolitlər isə 0,3- 0,6 %-dir.  
Raps  jmıxının  tərkibində  37%-ə  qədər  zülal,  10%  piy  (yağ) 
olmaqla  bir  kiloqramı  bir  yem  vahidinə  bərabərdir.  Bundan  başqa 
raps yaşıl yem və otlaq bitkisi kimi becərilmək üçün də əlverişlidir. 
Aparılan  tədqiqatlar  göstərir  ki,  şaxtasız  günlərin  sayı  105-110 
gün  olan  ərazilərdə  rapsı  yağlı  bitki  kimi  becərmək  olar.  Bu  vaxt 
yüksək zülal çıxımı əldə etmək olar ki, o da heyvandarlıq üçün əhə-
miy
yətlidir. 
Raps yağı yeyinti, sabunbişirmə, poliqrafiya və sənayenin digər 
sahələrində istifadə olunur. Raps bitkisini yaşıl kütlə, silos, senaj və 
ot unu kimi yemlər almaq üçün becərmək mümkündür. Yaşıl kütlə-
nin hər sentnerində 16 yem vahidi var. Raps yaxşı bal verən bitkidir. 
Bal arısı hər hektardan 100 kq- a qədər bal toplaya bilir.   
Mənşəyi.  Raps  bitkisi  tarla  kələmi  ilə  yarpaq  kələminin  təbii 
çarpazlaşması  nəticəsində  alınmışdır.  Amma  raps  yağlı  bitki  kimi 
çox  qədim  zamanlardan  məlum  olmasına  baxmayaraq  onu  yaxın 
vaxt
lardan  becərməyə  başlamışlar.  Hazırda  raps  dünyanın  28  ölkə-
sində əsas yağlı bitki hesab olunur və ona maraq getdikcə artır. 
Tarixi yayılması və məhsuldarlığı. Rapsın Hindistanda, Çində, 
Pakistanda, Kanadada, Çilidə, Meksikada, Polşada, Fransada, AFR-
də  İsveçdə çox da böyük olmayan  əkin sahələri vardır. Ancaq raps 
hələ  qədim  zamanlardan  Hindistanda  daha  çox  yayılıb.  Sonradan 
İngilis  və  Holland  koloniyaları  raps  toxumlarını  Avropaya  gətir-
mişlər.  
Rapsın vətəni Aralıq dənizi ölkələri olub, buradan Hindistan və 
digər Asiya dövlətlərinə yayılmışdır. Yer kürəsində rapsın əkin sahə-
si 14-
15  milyon  hektara  çatır.  Bu  bitki  ən  çox  Hindistan, Çin, 
Kanadada becərilir (3-4 mln. ha). Almaniya, Polşa, Fransa və s. ölkə-
lərdə də  əkin sahəsi əhəmiyyətli dərəcədədir. Məhsuldarlığı hektar-
dan 15 - 
20 və 25-30 sentnerə çatır.