H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Torpağın  becərilməsi.  Torpağın  beçərmə  texnologiyası  payız-
lıqlar  yığıldıqdan  sonra  torpaqda  önkotancıqlı  kotanla  25-27 sm 
dərinlikdə dondurma şumu aparılmaqla başlayır, yazda malalama və 
8-
10 sm dərinlikdə kultivasiya ilə birlikdə təkrar malalama aparılır. 
Alaq
lar göründükdə cərgəarası becərmələr başlanır. İki yarpaq faza-
sında seyrəltmə aparılır. 
Gübrələmə.  Suvarma  şəraitində  normal  gübrələmə  məhsuldar-
lığı  30-70%  artırır,  toxumun  keyfiyyətini  yaxşılaşdırır.  Gənəgərçək 
əkilən  sahənin  hər  hektarına  20-30 ton peyin, N
20-30
, P
30-40
, K
30-40 
norma
da mədən gübrələri ilə qatışdırılıb verilir. 
Səpin. Keyfiyyət göstəricilərinə görə seçilmiş toxumlar məhsul-
darlığı 1,0-1,5 s/ha artırdığına görə toxumların səpinə hazırlanmasına 
xüsu
si diqqət yetirilməlidir. Torpağın 8-10 sm dərinliyində 10-12 
0
C 
temperatur olduqda gənəgərçək səpilir. Səpin üçün iri toxumlu sort-
lardan istifadə olunur. Toxumun təmizliyi 98 %-dən az olmamalıdır. 
Səpinqabağı toxumları dərmanlayırlar.  
Gənəgərçək gencərgəli  üsulla əkilən bitkidir. Ən geniş yayılmış 
səpin sxemi 70 x 20-35 sm (hektarda 50-85 min bitki) sxemidir. Yu-
va üsulu i
lə əkdikdə (70 x70; 90 x 90 sm) hər yuvada 2-3 bitki (3-4 
toxum)  saxlanılır.  Səpin  norması  yığımqabağı  hər  hektarda  60-62 
min bitki miqdarında müəyyənləşdirilir. Alçaqboylu tezyetişən sort-
lar və hibridlər nisbətən az, hündür, qol-budağı çox olan sortlar isə 
çox qida sahəsi tələb edir. Hektara səpin norması iri toxumlu sortlar 
səpildikdə 20-25 kq., xırda toxumlu sortlar səpildikdə isə 10-12 kq.-

32 
 
dır. Toxumun basdırılma dərinliyi 6-10 sm, boz torpaqlarda isə 5-6 
sm-dir. 
Gənəgərçək punktir səpin üsulu ilə SUPN-8, SPÇ- 6 MF aqre-
qatı ilə cərgəarası 70 sm olmaqla səpilir. Gənəgərçəyi cərgə araları 3 
metr, bitki araları 60 sm olmaqla da əkirlər. 
Qida  sahəsi  gənəgərçəyin  məhsuldarlığına  çiddi  təsir  göstərir. 
Beləki, hər yuvada üç bitki saxladıqda hər hektardan  17,6, iki bitki-
də 16,0, bir bitkidə, yəni bitkiləri tək-tək saxladıqda isə 14,4 sentner 
məhsul almaq olur. Buradan belə nəticə çıxarılır ki, sıx əkində gənə-
gərçək  çox  boy  budaqlı  olmur,  az  yarpaq  əmələ  gətirir,  bir  qayda 
olaraq, mərkəzi süpürgədə geniş qida sahəsinə nisbətən 10-15  gün 
tez yetişir.   
Hindistan  şəraitində  gənəgərçəyi  iyul  və  avqustda  əkib,  dekabr 
və yanvar aylarında yığırlar. Əkinlərdə ən çox birillik formalar isti-
fadə  olunur.  Qırmızı  gövdəli  formalarının  meyvələri  tikansız,  yaşıl 
gövdələrin meyvələri (qozaları) isə tikanlı olur. Toxumlarının tərki-
bində  45-55% yağ olur.  Son zamanlar yarım qısa və qısaboylu, iri 
yarım  kompakt  salxımlı,  açılmayan  qozalı  sort  və  hibridləri  əkilib 
becərilir. Dəmyə şəraitdə orta toxum məhsuldarlığı təxminən 0,3-0,4 
ton/ha -
dır. 
Sortları.  Ən  çox  yayılmış  sortları  yüksək  məhsuldardır,  məh-
sulu  maşınla  yığılır,  qozası  partlamayandır.  Vniime-18  və  165, 
Kubanskaya-
15 və Çervonnaya sortları daha geniş yayılmışdır. Orta 
tezyetişən Stepnaya-6 sortu cənub rayonlarında daha çox əkilir. 
Əkinə  qulluq. Səpindən cücərtilərin alınmasına qədər 2-3 həftə 
vaxt keçir. Cücərtilər alındıqdan sonra 3-4 dəfə cərgəarası becərmə-
lər aparılır. 2-ci əsil yarpaq əmələ gəldikdən sonra cücərtilər seyrəl-
dilir. 
Məhsul  yığımı.  Yığım  üçün  müntəzəm  yetişmə  və  qozaların 
quru
ması baş verməlidir. Qozaları açılmayan sortlar əkildikdə bitki-
ləri  qurutmaq  üçün  maqnezium  xlorat  tətbiq  edilir.  Çiləmə  salxım-
ların orta hissəsindəki qozalar qonurlaşdıqda aparılır. Yığım isə çilə-
mə apardıqdan 12-15 gün sonra həyata keçirilir. Gənəgərçəyin qoza-
ları eyni müddətdə yetişmir. Əvvəlcə mərkəzi qozalar sonra isə ətraf-
dakılar yetişir. Odur ki, qozaları partlamayan sortları desikasiya edə-

33 
 
rək (maqnezium xlorid, 15 kq/ha + 100 litr su) kökü üzərində quru-
durlar. 
Desikasiya müddəti toxumun bioloji yetişmə dövründə aparı-
lır. Bu dövrdə qozalar hələ yaşıl rəngdə olmaqla, gövdə tikanları sa-
ral
mağa başlayır, toxum bərkimə fazası keçirir və ondakı nəmlik 30-
35%-
ə enmiş olur. Desikasiya, məhsul yığımını 2-3 həftə tezləşdirir. 
Desikasiyadan 2 gün sonra yarpaqlar quruyur. Lakin, qozaların tam 
quruması əlverişli şəraitdə 12-15 gün çəkir. Bu vaxt yığıma başlayır-
lar
. Suvarılmayan əkinçilik şəraitində gənəgərçəyin  yığımı salxımın 
orta hissəsindəki qozalar qonurlaşdıqda  və onların nəmliyi 12-14% 
olduqda aparılır. 
Suvarma şəraitində isə yığım bir qədər gec - yəni 1- ci və 2-ci sı-
rada
kı  salxımlardakı  qozalar  qonurlaşdıqda  aparılır.  Quru  havada 
yığım desikasiyadan 8-10 gün sonra aparılır. 
Gənəgərçəyin yığımı bir dəfəyə və ya iki dəfəyə (bir fazalı və ya 
iki fazalı) aparılır. İki fazalı yığımda salxımlar sahədən  yığılıb sta-
sio
nar şəraitdə (xırmanda) qurudulur və təmizlənir. Bu üsulla əsasən 
açılan qozalı gənəgərçək sortları yığılır. Açılmayan qozalı sortlar isə 
bir faza
lı üsulla, yəni birbaşa kombaynla yığılır. 
Bu üsulda əsas məhsulun 15-20% -i yaşıl (yaş) halda yığılıb xır-
ma
na tökülür. Xırmana tökülmüş toxum qalağı mütləq qurudulub tə-
miz
lənməlidir. Çünki bu vaxt onun nəmliyi 50%-ə qədər olur və tər-
ki
bində 15% -ə qədər qarışıqlar olur. 
Qozaları  partlayan  sortların  məhsulu  çox  qısa  müddətdə  2-3 
günə  yığılıb  qurtarmalıdır.  Qozası  partlamayan  sortlarda  məhsul 
yığımı 10-12 iş günündə yerinə yetirilir. Məhsul birbaşa KKC-6 mar-
kalı kombaynla yığılmalı, yığılmış toxumlar 6-7% nəmlik dərəcəsinə 
kimi qurudulub, yad zibillərdən təmizlənir və anbara saxlamağa qo-
yulur. 
Məhsulun işlənməsi və saxlanması. Əmtəəlik məhsulun qurut-
ma temperaturu 65-70 
0
C, toxumluq məhsulun ki, isə  35-40 
0
C ol-
ma
lıdır. Toxumluq gənəgərçək qurudulan zaman temperatur 40 
0
C-
dən  yuxarı  qalxmamalıdır.  Quru  havalarda  xırmanda  açıq  havada 
qurutma daha  yaxşı nəticə verir.  Qurudulan toxum (salxım) qatının 
qalınlığı 10-15 sm olmalıdır. Qeyd etdiyimiz kimi təmizlənib, quru-

34 
 
dul
muş və sortlaşdırılmış gənəgərçək toxumlarının nəmliyi 6-7%-dən 
artıq olmamalıdır. 
 
1. 3. YER
FINDIĞI (ARAXİS) 
 
Xalq  təsərrüfatı  əhəmiyyəti.  Araxis  və  ya  yerfındığı  (Arachis 
hypogaea L.) 
toxumlarından  ərzaq  yağı  (yeməli  yağ)  almaq  üçün 
əkilib  becərilir.  Araxis  toxumlarının  tərkibində  60%-ə  qədər  yağ  
(orta hesabla 53%) və 35%-dən çox zülal vardır. Tərkibindəki zülalın 
miqdarına görə araxis ancaq soyadan geri qalır. Araxis yağı konserv 
sənayesində, marqarin alınmasında, sabunbişirmə sənayesində və tib-
də  istifadə  olunur.  Araxis  yağı  yarımquruyan  (yod  ədədi  90-103) 
yağlar qrupuna aiddir. Orta hesabla bir ton qabıqlı araxis toxumdan 
226-
317 kq. yağ alınır. Araxis yağı əsas etibarı ilə konserv və qənna-
dı sənayesində istifadə olunur. Üyüdülmüş araxis toxumları şokolad 
hazırlananda  əlavə  kimi  tətbiq  edilir.  Qovrulmuş  toxumları  ərzaq 
kimi yeyilir və xırdalanmış halda bir çox qənnadı məhsullarına əlavə 
edilir. Yağın emalından sonra jmıxın tərkibində 45% zülal və 8% yağ 
olur.  Ərzaqlıq  sortları  lobya  dadı  verməməlidir.  Araxisin  jmıxı  və 
gövdəsi (bəlimi) heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunur. Bəlimində 
11%-
ə qədər zülal var və qida keyfiyyətinə görə yonca və üçyarpaq-
dan  geri  qalmır.  Eyni  zamanda  həm  bəliminin,  həm  də  meyvəsinin 
istifadə perspektivlərinə görə ABŞ-da araxis iribuynuzlu mal-qara və 
donuzlar üçün otlaq bitkisi kimi becərilir. Cecəsindən isə izolyasiya 
materialı və yanacaq kimi istifadə olunur.    
Tarixi,  yayılması  və  məhsuldarlığı.  Araxisin  vətəni  cənubi 
Ameri
kadır (Argentina və Boliviya). O buradan Hindistana, Çinə və 
Yaponiyaya 
keçmiş,    Filippin  və  Madaqaskara  yayılmışdır.  Araxisi 
Çi
nə  1560-cı  ildə  Portuqaliyalılar  gətirmişdir.  Afrikaya  XVI  əsrdə 
Amerikanın  ticarət  işçiləri  gətirmişdir.  Güman  edilir  ki,  ilk  araxis 
paxlaları Qvineyaya Braziliyadan gətirilmişdir. Seneqal, Nigeriya və 
Konqo araxisin ikinci genetik mərkəzi hesab olunur. Avropaya (İspa-
niya,  Fransa  və  İtaliyaya)  XVI-cı  əsrdə  Çindən  gətirilmişdir.  Ona 
görə də uzun müddət onu “Çin qozu” adlandırmışlar.  

35 
 
Yerli  əhali  araxisin  toxumlarından  yağ  çıxarmağı  öyrənmiş  və 
onun 
əkin sahələri tez çoxalmışdır. 
Araxisi  birinci  ixrac  (eksport)  edən  ölkə  Seneqal  olmuşdur. 
1840-
cı ildə yağ almaq üçün 10 kisə (722 kq) araxis Ryufisk rayo-
nun
dan  Ruana  (Fransa)  gətirilmişdir.  O  vaxtdan  başlayaraq  qərbi 
Afri
ka ölkələrindən araxisin müntəzəm ixracı (eksportu) başlamışdır. 
ABŞ-da  araxis  yalnız  XIX  əsrdə  şimal  və  cənub  arasındakı 
vətəndaş müharibəsindən sonra yayılmağa başlamışdır. O vaxt bura-
dakı pambıq əkinləri pambıq uzunburunu ilə kəskin sirayətləndiyin-
dən fermerlər pambıq əkinlərini araxis əkinləri ilə əvəz etməyə başla-
dılar. 
Araxis bitkisi Rusiya ərazisinə 1792-ci ildə (bəzi müəlliflərə gö-
rə XIX əsrdə) Türkiyədən gətirilmişdir. Onun iqlimləşdirilməsinə ilk 
cəhd 1825-ci ildə Odessa botanika bağında edilmişdir. Hazırda araxis 
çox d
a böyük olmayan sahələrdə Orta Asiyada, Zaqafqaziyada, Uk-
ray
nanın cənubunda və Şimali Qafqazda əkilib-becərilir. 
Son illərdə dünya üzrə araxis paxlalarının istehsalı əkin sahələ-
rinin artması, yüksək məhsuldar sortların istifadəsi, gübrələmə, dər-
manl
ama,  suvarma,  həmçinin  də  yığım  maşınlarının  müasirləşməsi 
(təkmilləşməsi) hesabına artmaqda davam edir. Dünya üzrə araxisin 
əkin  sahələri  19  mil.  hektara  yaxındır.  Araxis  istehsalında  qabaqcıl 
ölkə  Hindistan  (7,2  mil.  ha)  təxminən,  Çin,  İndoneziya,  Mayama 
hesab olunur. Dünya üzrə araxis istehsalında ikinci yeri Afrika ölkə-
ləri (təxminən 6,0 mil. ha) tutur. Seneqal, Nigeriya, Tanzaniya, Mo-
zam
bik, Uqanda, Niger kimi ölkələrin iqtisadiyyatında araxis birinci 
dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Amerika kontinentində isə araxisin ən 
çox əkinləri Braziliya, Argentina, Meksika və ABŞ-dadır. 
Məhsuldarlığı  hektardan  15-18  sentner,  suvarma  şəraitində  isə 
40-
60 sentnerə çatır.  
Sistematikası. Yeni sistemləşdirmədə Arachis hypogaea növü 2 
yarımnövə bölünür. A. hypogaea (Arachis asiatica) yarımnövünün 2 
növmüxtəlifliyi vardır: hypogaea növmüxtəlifliyi Braziliya və Virci-
niya sorttipinə, hirzuta növmüxtəlifliyi isə Peru sorttipinə aid edilir. 
Bu yarımnöv (A. asiatica) sərilən gövdəli olmaqla toxumların süku-
nət dövrü 2 ilə qədər vegetasiya müddətləri isə 5-10 ay çəkir. 

36 
 
A. fastigiata (Arachis americana
) yarımnövünün də 2 növmüxtə-
lif
liyi vardır. Fastigiata növmüxtəlifliyi Valensiya sorttipinə, vulqa-
ris 
növmüxtəlifliyi isə İspan sorttipinə aid edilir.  
Bu  yarımnöv  (A. americana)  az  və  çox  miqdarda  dik  dayanan 
göv
dələr  əmələ  gətirir,  toxumların  sükunət  dövrü  50  günə  qədər, 
vegetasiya müddəti isə 3-5 ay çəkir. Tropiklərdə ildə 2 dəfə məhsul 
verə bilər. 
Paxlalılar (Fabacaea) fəsiləsinə daxil olmasına baxmayaraq Ara-
chis 
cinsinin  sistematikası  çətinlik  törədir.  Əvvəlki  sistemləşdirmə 
böyü
mə,  budaqlanma  və  meyvəvermə  xüsusiyyətlərinə  görə  tərtib 
edilmişdir. Mutasiya,  hibridləşdirmə və seçmə nəticəsində araxisin 
çox  böyük  müxtəlifliyi  əmələ  gəlmişdir.  Təkcə  Seneqalda  araxisin 
550-
yə qədər, Konqoda isə 200-ə qədər növmüxtəlifliyi vardır. 
Mədəni araxis növü (Arachis hypogaea) yabanı halda məlum de-
yil
dir. Bu növün yayılma arealı olduqca genişdir. O, tropik, subtropik 
iqlimə  malik  olan  ölkələrdə  yayılmaqla  bərabər  mülayim  (mötədil) 
iqlimli  ölkələrin  də  bəzi  bölgələrində  becərilə  bilir.  Bütünlükdə  bu 
cins geniş areala malik  olması, müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində  ya-
yılması ilə xarakterizə edilir. Araxis coğrafi cəhətcə 10 və 28 
0
 
cənub 
enliklərində yayılmışdır.  
Yabanı araxis formaları  çoxillikdir. Təkcə A. monticola birillik 
növdür. Arachis 
cinsinin ən çox rast gəlinən yabanı növləri aşağıda-
kılardır: 
1.
 
Sərilən gövdəli araxis  - Arachis  prostrata  Benth. 
2.
 
Saçaqlı (pırpızlı ) araxis  - Arachis  villosa  Benth. 
3.
 
Köküyumrulu  araxis  - Arachis  tuberosa  Bong. 
4.
 
Sarımtıl  araxis  - Arachis  lutescens  Krap. et. Rig. 
5.
 
Burkart  araxisi  - Arachis  burkartii  Handro  
6.
 
Bentam  araxisi – Arachis benthamii  Handro  
7.
 
Sürünən  araxis  - Arachis  repens  Handro  
8.
 
Dağlıq  araxis  - Arachis  monticola  Krapov. Et Rig. (tetrap-
loid  2n = 40) 
9.
 
Haşiyəli  araxis  - Arachis  marginata  Gardn. 
10.
 
 Paraqvay  araxisi  - Arachis  paraguariensis   Chod. et Hassl. 
11.
 
 Quaran  araxisi  - Arachis  goaranitica  Chod. et Hassl.  

37 
 
12.
 
 
Saçaqlı meyvəli  araxis  -  Arachis  villosulicarpa  Hoehne  
13.
 
 Marti  araxisi  - Arachis  martii  Handro  
14.
 
 
Xırda (kiçik)  araxis  -  Arachis  pusilla   Benth. 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Araxis bitkisi mey-
vəsi  (geokarpı)  torpaq  altında  inkişaf  edən  az  sayda  bitkilərdən 
bi
ridir. Araxisin birillik və çoxillik olmaqla 15 növü müəyyən edil-
mişdir.  Yalnız  Arachis hypogeae adlanan  növü  becərilir.  Becərilən 
bu forma kolşəkilli və yerə səriləndir. Azərbaycanda kolşəkilli forma 
yayılmışdır. Onun hündürlüyü 50-60 sm- ə çatır. Kökü torpağın 180-
200 sm dərinliyinə, ətrafa isə 140 sm- ə qədər yayılır. Yarpağı cütlə-
ləkşəkillidir 
(r
əngli şəkil 4).
  
Yarpaqlarının səthi mum təbəqəsi ilə örtülü olduğu üçün parıl-
dayır. Gövdəsi, budaqları, yarpaq saplağı və yarpaqaltlıqları alt tərəf-
dən  tüklü  olur.  Çiçəkləməsi  aşağıdan  başlayır.  Çiçəkləri  gövdənin 
aşağı  hissəsindəki  yarpaq  qoltuğunda  2-2, 3-3  əmələ  gəlir.  Çiçəyi 
qısa saplaqlıdır. Cücərtilərdən 30 gün sonra 1- ci çiçək görünür. Ve-
ge
tasiya müddətində 1 bitkidə 2000-ə qədər çiçək əmələ gəlir. Araxis 
bitkisi öz-
özünü  tozlayandır.  Bu  bitkidə  az  hallarda  (1-6%) çarpaz 
tozlanma  da  baş  verir.  Çarpaz  tozlanma  trips  və  başqa  xırda  həşə-
ratların köməyi ilə baş verir. Arachis cinsinin fərqli əlamətləri cütlə-
ləkşəkilli  yarpaqları,  yarpaq  qoltuğundakı  çiçəkləri,  açılmayan  pax-
laları  və  hinofor  adlanan  meyvə  kökləri  əmələ  gətirməsidir.  Çiçək 
maya
landıqdan sonra dişiciyin yumurtalığının aşağı hissəsi uzununa 
böyüyərək hinofor adlanan xırda boru şəklində xaricə çıxır. Hinofor 
əvvəl yuxarıya doğru uzanır, sonra aşağı əyilərək torpağa daxil olur. 
Torpağın 8-10 sm dərinliyində üfüqi vəziyyətdə yerləşir, böyüməsini 
dayandırır,  nəhayətində  olan  yumurtalıq  inkişafını  davam  etdirərək 
meyvə  (paxla)  əmələ  gətirir.  Torpağa  daxil  ola  bilməyərək  açıq 
havada qalan hi
noforlar quruyaraq məhv olurlar. 
Yerfındığının meyvəsi (paxlası) silindrvari, barama formalı, düz, 
yaxud bir-
iki hissəsindən boğulmuş olur. Paxlasının uzunluğu 1-6 sm 
olmaqla  biryuvalıdır.  Paxlanın  qabığı  boz  rənglidir,  üzəri  az-çox 
dərəcədə torlu və uzununa qabırğalıdır. Hər paxlada 1-7, əksər hal-
larda 2-
3 toxum əmələ gəlir. Toxumları yuvarlaq, uzunsov-oval, zəif 
oval formalı, uzunluğu 1,0-1,8 sm, eni 0,8-1,0 sm, qalınlığı 0,5-1,0 

38 
 
sm olur. Toxum qılafı qırmızı, çəhrayı, qəhvəyi, bəzən ağ və başqa 
rənglərdə  olur.  Mütləq  kütləsi  (1000  ədəd  toxumun  kütləsi)  xırda 
toxumlularda 200-
500  qr,  orta  irilikdə  olanlarda  500-800 qr, iri 
toxumlarda isə 800-1200 qramdır.  
Araxis isti sevən bitkidir. Toxumları 12 
0
C temperaturda cücər-
məyə başlayır. Cücərtilər –1
  0
C şaxtalarda məhv olur. Bitkinin inki-
şafı üçün optimal temperatur 25-28
 0
C- dir. 12
 0
C- 
dən aşağı tempera-
turda meyvə əmələ gəlmir. Suya ən çox çiçəkləmə fazasının başlan-
ğıcından  paxlaların  əmələ  gəlməsinə  qədər  tələbkardır.  Bu  dövrdə 
nəmliyin  çatmaması  çiçəkləməni  dayandırır,  meyvə  əmələ  gəlməsi 
azalır  və  məhsuldarlıq  aşağı  düşür.  Qida  elementlərinə  tələbkardır. 
Bir ton əsas və əlavə məhsulla torpaqdan 62 kq azot, 11 kq fosfor və 
40 kq kalium elementi aparır.
 
Araxis işıq sevən bitkidir. Vegetasiya müddəti 120-160 gündür. 
Becərilmə zonaları. Afrikada araxisi 8 və 14
0
 
şimal enliliklərin-
də becərirlər. Buranın torpaq-iqlim şəraiti araxisin bioloji xüsusiyyət-
lərinə uyğundur. Bu qurşaqda 4 zona ayırd edilir: 
Sahil  (saxel, 
sərhəd,  sahilboyu)  zonası.  Burada 150-400 mm 
yağıntı düşür. Havanın orta aylıq temperaturu 20,9-34
0
 C-dir. Torpaq 
qumsaldır, gil hissəciklərinə rast gəlinmir. Qum qatının qalınlığı bir 
neçə  metrə  çatır.  Toz  şəkilli  (tərkibində  3-4%  gil  olan)  qırmızımtıl 
rəngli torpaqlara rast gəlinir. pH 6-7-yə bərabərdir. Bu torpaqlar ara-
xis üçün əlverişli hesab olunur.  
Sahi
l zonasında araxis üçün torpağın hazırlanması martın ortala-
rından  başlanıb,  iyunun  ortalarına  qədər  davam  edir.  Səpin  iyunun 
ortalarında aparılır. Yığım isə sentyabrın ortalarında başlayıb yanva-
rın ortalarına qədər davam edir. Yığım yağışlar başladıqda dayandı-
rılır. Sahil zonasında araxisin tezyetişən sortları əkilib becərilir. 
Sudan zonası. Bu zona 7-8
0
 
şimal enliklərində yerləşməklə eni 
700 km-
ə qədər olan ərazini əhatə edir. Bu zona Seneqalın, Namibi-
yanın,  Qvineyanın  və  Malinin  çox  hissələrini  əhatə  edir.  Havanın 
orta aylıq temperaturu 21,3-35,4
0
C-
dir. Torpaqları ferrallit tipli (qır-
mızı-qonur rəngdə) olmaqla turşuluğu (pH) 5,6-6,0 arasında, humus 
qatının qalınlığı 15-25 sm, tərkibində humus 1%-ə qədər olur. Sudan 
zonasında araxisin orta yetişən sortları kiçik sahələrdə becərilir.  

39 
 
Qvineya  zonası.  Bu  zona  Seneqalın  bir  hissəsini  Qvineyanın 
cənub rayonlarını Nigeri və başqa ölkələri əhatə edir. Bu zonada il 
ərzində  1500  mm-ə  qədər  yağıntı  düşür.  Havanın  orta  illik  tempe-
raturu 25-26 
0
C-
dir. Torpaq qırmızı və sarı ferrallit tipli olub, humus-
la  zəngindir.  pH  5-dən  aşağıdır.  Bu  zonada  araxisin  tezyetişən  və 
gecyetişən sortları birlikdə becərilir. 
Subkanar zonası. Bu zonaya Seneqalın sahil rayonları və Kabo-
Verde  daxildir.  İldə 400-800 mm  yağıntı düşür.  Havanın orta aylıq 
temperaturu 21,3-28,0 
0
C-
dir. Əsas torpaqları bataqlaşmış, duzlaşmış 
və manqır torpaqlardır. Bu zonada araxis kiçik sahələrdə becərilir. 
Qərbi Afrikada becərilən araxis sortları 3 sorttipində birləşdirilir. 
Virciniya, Valensiya və İspan sorttipi. Qərbi Afrika ölkələrində xisi 
sorqo, qarğıdalı, pambıq və s. bitkilərlə qarışıq səpirlər. 
Növbəli əkində yeri. Hindistanda araxis bir sahədə 3-4 il becə-
rilir. Quraqlıq şəraitdə (Tamilnad ştatı) araxis növbəli əkində darıya-
bənzər taxıllarla, qarğıdalı, pambıq, küncütlə, suvarılan sahələrdə isə 
çəltik, kartof və tərəvəz bitkiləri ilə növbələşdirilir. Araxisdən sonra 
əkilən dənli bitkilərin məhsuldarlığı 30 %-ə qədər, pambığın məhsul-
dar
lığı isə sorqodan sonra əkilənlərə nisbətən 45% artır. Hindistanda 
araxisin kolşəkilli və sərilən gövdəli tipə daxil olan çoxlu sortları be-
cərilir. 
Təmiz  araxis  əkinlərində  isə  aşağıdakı  növbəli  əkin  sxemləri 
həyata keçirilir: 
1.
 
Araxis - sorqo-araxis-sorqo-araxis -
5 il dincə qoyma  (herik) 
2.
 
 Sorqo - 
tüklü darı (Pennisetum alopecuroides) 2 il - araxis 2 
il - 
10 il dincə qoyma (herik). 
3.
 
Viqna - sorqo 2 il - araxis - 
tüklü darı - araxis – 10-15 il herik. 
4.
 
Sorqo - araxis - sorqo - araxis -5 il herik (d
incə qoyma). 
Azərbaycan şəraitində araxisi köküpöhrəli və kökümsovgövdəli 
alaqlardan təmiz, cərgəarası becərilən qarğıdalı və payızlıq taxıllar-
dan sonra əkmək məsləhət görülür.  
Torpağın  əsas  becərilməsi  kövşən  yerinin  üzlənməsi  və  don-
dur
ma şumunun aparılmasından ibarətdir. Kövşənlik 5-7 sm dərinlik-
də üzlənir, aldadıcı suvarma aparılır, sentyabr- oktyabr aylarında 25-
30  sm  dərinlikdə  şum  aparılır.  Qışda  dekabr-fevral  aylarında  şum 

40 
 
arat edilir. 
Səpinqabağı  tədbirlər.  Araxis  səpiləcək  torpaqlar  10  sm-ə 
q
ədər  dərinlikdə  becərilir.  Bitki  əkiləcək  sahəyə  hektara  10-15 ton 
peyin, 2-
3 sentner superfosfat və 1 sentner kalium gübrələri verilir ki, 
bu  da  məhsuldarlığı  2,3  ton/ha-ya  qədər  yüksəldir.  Araxis  gübrə 
veril
mədən becərildikdə hektardan 1,2-1,3 ton paxla əldə olunur.   
Səpin  üçün  iri  və  ağır  toxumlar  götürülür.  Səpindən  qabaq  to-
xum
lar mikroelement və rizotorfinlə işlənilir. Araxis paxlaları səpil-
dikdə onlara göbələk mitselləri əlavə edildikdə simbioz böyümə baş 
verir.  Göbələk  mitselləri  paxlaların  böyüməsinə  kömək  edir.  Ona 
görə də toxumların rizotorfinlə işlənilməsi vacibdir. 
Səpin  müddəti,  üsulu  və  norması.  Səpin  torpaqda  temperatur 
+13-15 
0
C olduqda aparılır. Araxisi qarğıdalı və pambıq bitkiləri ilə 
eyni müddətdə səpmək mümkündür. Araxisi qarğıdalı yaxud pambıq 
səpən aqreqatlarla da səpmək olar. Səpin gen cərgəli üsulla aparılır. 
Səpin  sxemi  40-50-60-70 x 10-15 sm-dir. Hektarda optimal bitki 
sıxlığı 100-120 mindir.  
Toxumun səpin norması 30-80 kq/ha-dır. Tezyetişən sortlar (İs-
pan və Valensiya tipli) hektara 160-180 min ədəd norması ilə, gecye-
tişən (Virciniya tipli) sortlar isə hektara 110 min toxum olmaqla səpi-
lir. Toxumlar 5-
8  sm  dərinlikdə,  nəm  torpaqlarda  isə  3  sm-ə  qədər 
dərinlikdə  basdırılır.  Nəm  torpaqlara  həmişə  təmizlənmiş  toxumlar 
səpilir.