H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Bioloji xüsusiyyətləri: İstiliyə tələbkar deyildir. Toxumları 1-2 
0
C-
də cücərir, cücərtiləri 10-12 
0
C şaxtaya dözürlər. Yağçiçəyi torpa-
ğa tələbkar deyildir. Yüngül qumluca və duzlu torpaqlarda becərilir. 
Torpaq  nəmliyindən  qənaətlə  istifadə  edir  və  quraqlığa  dözürlər. 
Uzun  gün  bitkisidir.  Yazlıq  yağçiçəyinin  vegetasiya  müddəti  60-90 
gün
dür. Şimal zonaya keçdikcə vegetasiya müddəti qısalır. Vegeta-
siya müddəti qısa olduğu üçün Şimalda, Cənubda və yüksək dağlıq 
zonada becərilə bilər. 
Sortları:  Yağçiçəyi  sortlarından  Ümumittifaq  Elmi  –  Tədqiqat 
Yağlı Bitkilər İnstitutunun (ÜETYBİ) Voronej təcrübə stansiyasında 
yarad
ılmış  Voronej-339, Voronej-349  və  Qırğızıstan  Elmi-Tədqiqat 
Kənd  Təsərrüfatı  İnstitutunda  yaradılmış  BHİİMK-17,  Qırğızskiy-1  
sort
larını və s. göstərmək olar. 
B
ecərilmə aqrotexnikası. Növbəli əkində yağçiçəyi payızlıq və 
cərgəarası becərilən bitkilərdən sonra əkilir. Azotlu və fosforlu güb-
rələrə yaxşı münasibət göstərir (hektara 30 kq N və 45 kq P
2
O
5
). 

89 
 
Xırda  toxumlu  bitki  olduğu  üçün  yağçiçəyi  səpiləcək  sahələr 
ilkin 
yazda  səpinqabağı  vərdənələnməli,  kultivasiya  edilməli  və  la-
zım gələrsə qaysaqlar dağıdılmalıdır. 
Yazlıq yağçiçəyi erkən yazda adi dənsəpən aqreqatlarla hektara 
8-
10  kq  hesabı  ilə  1-2  sm  dərinliyində  səpilməlidir.  Əkinə  qulluq 
işləri cücərtilər alındıqdan sonra vərdənələmə və təmizləmə işləri ilə 
başlayır.  Yağçiçəyi  tam  yetişmə  dövründə,  aşağı  qutucuqları 
qurumağa başladıqda və onların içindəki toxumlar bərkidikdə yığılır. 
Yağçiçəyi yaxşı təkmilləşdirilmiş kombaynlarla yığılmalıdır. 
 
  1. 14. 
PERİLLA (SUDZA) 
 
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti: Perilla toxumlarında 40-54% tez-
quru
yan  (yod  ədədi  181-206)  texniki  yağ  və  28  %-ə  qədər  zülal 
vardır.  
Perilla yağının quruma qabiliyyəti kətan yağına nisbətən yüksək-
dir. Ona görə də boya və lakların hazırlanmasında istifadə edilir. Tət-
biq  olunduğu  sahədə  elastiklik  yaradır  və  çatlar  əmələ  gətirmir. 
Perilla 
yağı aviasiya, gəmiqayırma, avtomobil, elektrotexnika, poliq-
ra
fiya və b. sənaye sahələrində işlədilir. Perilla yağı çox yaxşı izolya-
siya  xüsusiyyətinə  malikdir.  Perilla  yağı  hopdurulmuş  parça  və 
kağızdan sukeçirməyən plaş və başqa şeylər hazırlanmasında istifadə 
edilir.  Perilla  yağı  əczaçılıqda  və  işıqlandırmada  lampa  yanacağı 
kimi (
his  vermədiyinə  görə)  istifadə  edilir.  Çində,  Yaponiyada  və 
Kore
ya  yarımadasında  perilla  yağı  təmizləndikdən  sonra  qida  kimi 
istifadə edilir. 
Perilla jmıxının tərkibində 37%-ə qədər zülal vardır. O heyvan-
dar
lıqda qiymətli konsentrat yem kimi istifadə edilir. Yarpaqlarından 
alınan  efir  yağlarından  qənnadı  sənayesində  (Yaponiyada)  istifadə 
edilir. Yarpaqları təzə halda salatlarda istifadə edilir. Yaxşı bal verən 
bitkidir.       
Tarixi,  becərilmə  rayonları  və  məhsuldarlığı.  Perilla    şərqi 
Asi
ya mənşəlidir. Onun  ən çox  yabanı  növləri  burada  yayılmışdır. 
Perilla  ən  çox  Yaponiyada,  Cində  və  Koreya  yarımadasında  yayıl-
mışdır.  Rusiyada  perilla  səpinləri  birinci  dəfə  uzaq  Şərqdə  aparıl-

90 
 
mışdır. 1926-ci ildən isə onu Ukrayna və şimali Qafqazda öyrənməyə 
başlamışlar. Perilla çoxda böyük olmayan sahələrdə Primorski diya-
rında da becərilir. Toxum məhsuldarlığı 0,8 - 1 ,5 ton /ha -dır. 
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri.  Perilla və ya  sudza 
(Perilla ocymoides L.) dalamaz
kimilər (Lamiaceae)  fəsiləsinə daxil 
olan birillik ot bitkisidir. Mil kök sisteminə malikdir. Kökü torpağın 
1,5 m dərinliyinə işləyərək 1,5 m -ə qədər radiusda yayılır. Gövdəsi 
dikdurandır.  1,0-1,5 m hündürlükdədir.  Əsasən  dördüzlü,  sıx  tüklü, 
budaqlanandır.  Gövdələri  qarşı-qarşıya  düzülmüşdür.  Yarpaqları, 
qar
şı-qarşıya  düzülüşlü,  enli  yumurtaşəkilli,  uzunsaplaqlı,  kənarları 
mişardişli,  qırışıq,  tüklü  yaşıl  və  ya  bənövşəyi  rənglidir.    Çiçəkləri 
xırda, ağ rəngli, fırça şəkilli çiçək qrupunda toplanmışdır. Çiçək sap-
lağı qısa olmaqla 4 şaquli  xətt üzrə yarpaq qoltuğunda yerləşmişlər. 
Kasacığı beş dişli, yumurtalığı dörd bölümlüdür. Perilla əsasən çar-
paz tozlanır. Meyvəsi üzəri torşəkilli, boz, sarı və ya qəhvəyi rəngli 
dairəvi formalı 4 qözcuğa bölünür. 1000 toxumun kütləsi 2,0-2,5 qr-
dər. Bitkinin kəskin aromatik iyi vardır. Bu iy onun tərkibindəki efir 
yağına məxsus olan iydir 
(r
əngli şəkil 20).
 
Perillanın vegetasiya müddəti 100-130 gündür. Cücərtilər toxum 
səpildikdən 8-10 gün sonra əmələ gəlir. Əvvəlcə bitki yavaş  böyü-
yür.  Budaqlanma  fazasında  cücərtilər  alındıqdan  30-35 gün sonra 
gövdənin böyüməsi sürətlənir. Cücərtilər alındıqdan  75-80 gün sonra 
çiçəklənmə başlayır. Çiçəklənmə aşağıdan yuxarıya doğru getməklə 
7-
9 gün davam edir. Çiçəkləmədən toxumların yetişməsinə qədər 25-
30 gün keçir. 
Perilla  istiliksevən  bitkidir.  Toxumlarının  cücərməsi  üçün 
minimum 6-8 
0
C istilik lazımdır. Cücərtiləri -2 
0
C - 
yə dək şaxtalara 
dözür. Yaşlı bitkilər -1, -2 
0
C - 
də məhv olurlar. Temperaturun 28 
0
C 
- 
dən yuxarı olması və quraqlıq toxum məhsuldarlığının azalmasına 
səbəb  olur.  Perilla  suya  ən  çox  tələbatı  çiçəkləmə  və  dən  (toxum) 
dolması dövründə göstərir. Qısa gün bitkisidir. Onun üçün strukturlu 
və  münbit  qara  torpaqlar  əlverişli  sayılır.  Duzlu,  qumsal  və  qumlu 
torpaqlar perillaya yararsız hesab edilir. 
Sortları.  Ən  geniş  yayılmış  sortları  Novinka  və  boz  təsərrüfat 
(серая хозяйственная) sortlarıdır. 

91 
 
Becərilmə  texnologiyası  və  yığım.  Perilla  üçün  yaxşı  sələflər 
payızlıq buğda, çoxillik otlar, dənli-paxlalı və cərgə araları becərilən 
bitkilər hesab olunur. Perilla üzvi gübrələrə  tələbkardır. Hektara 30 
ton peyin və mineral gübrələr verilir. Peyin və ya tam mineral gübrə 
(N
45
P
60
K
45
)  dondurma  şumu  altına  verilir.  Azot  gübrəsini yazda 
yemləmə kimi də vermək olar. 
Torpağın əsas becərilməsi başqa yazlıq cərgəarası becərilən bit-
ki
lərdə  olduğu  kimi  aparılır.  Yazda  səpinə  qədər  dondurma  şumu 
mala
lanır, iki dəfə mala ilə birlikdə kultivasiya aparılır (8-20 və 5-6 
sm dərinlikdə) və səpinə qədər dişli vərdənə ilə vərdənələmə aparılır. 
Səpin üçün cücərmə qabiliyyəti 75 %-dən aşağı olmayan, səpin-
qabağı TMTD və ya fentiuramla (3 kq/ton) dərmanlanmış toxumlar 
isti
fadə  edilir. Toxumları torpağın 5 sm-lik qatında 10-12 
0
C istilik 
olduqda 2-
3 sm dərinliyə basdırırlar. Perilla toxumları gencərgəli (45 
və ya 60 sm cərgəarası olmaqla) üsulla, hektara 5-8 kq normasında 
səpilir. 
Cücərtilər əmələ gələnə qədər kök qalıqlarına qarşı rotasiya to-
xası və ya yüngül dişli mala  ilə mala  çəkilir. 2-3 cüt həqiqi yarpaq 
faza
sında  alaq  cücərtilərini  məhv  etmək  məqsədi  ilə  səpinə  yüngül 
ma
la çəkilir. Cərgə araları 3-4 dəfə 4-5 və 6-8 sm dərinlikdə kultiva-
siya edilir.
Birinci becərmə zamanı perilla cücərtilərini qorumaq üçün 
qoruyucu vasitələr tətbiq olunur. 
Perilla eyni vaxtda yetişmir. Toxumu asanlıqla tökülür. Ona görə 
də onu iki fazalı üsulla yığırlar. Yığıma toxumların 20 %-i yetişəndə 
(normal rəng alanda) başlayırlar. Xırdalanma (döyülmə ) kombayna 
xırda toxumlu bitkilərin (xardal, raps və s.) yığılması zamanı quraşdı-
rılan qurğular quraşdırılmaqla aparılır. 
 
  1. 15. 
LALLEMANTİYA 
 
Xalq  təsərrüfatı  əhəmiyyəti.  Lallemantiya  toxumlarının 
tərkibində  23  %-  dən  38  %-  ə  qədər  tez  quruyan  yağ,  (  yod  ədədi 
163-203) 24 %-
ə  qədər  zülal  vardır.  Lallemantiya  yağı  perilla  yağı 
ki
mi lak boya sənayesində və başqa sahələrdə tətbiq olunur. Jmıxının 

92 
 
tərkibində 31-33 % zülal vardır ki, bu da heyvanların yemləndirilmə-
sində istifadə edilir. 
Tarixi,  yayılması,  məhsuldarlığı.  Lallemantiya alaq bitkisi 
kimi kiçik Asy
a  ölkələrində,  Zaqafqaziyada  və  cənubi  Ukraynada 
yayılmışdır. Onu Avropada ilk dəfə XIX əsrdə, Rusiyada isə 1930-cu 
ildən becərməyə başlamışlar.  Birinci dəfə Rusiyanın Şimali Qafqaz 
və cənubi Ukrayna ərazisində sınaqdan keçirilmişdir. Hazırda məh-
dud sah
ələrdə becərilir. 
 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  İberiya  lallemanti-
yasi  (Lallemantia iberica T. et. M. )  dalamaz
kimilər  (Lamiaceae) 
fəsiləsinə daxil olan birillik ot bitkisidir. Yaxşı inkişaf etmiş mil kök 
sisteminə  malikdir.  Gövdəsi  dikduran,  tüklü,  70  sm  hündürlükdə 
budaqlanandır. Yan budaqları qarşı-qarşıyadır, budaqlanma gövdənin 
əsasından başlayır. Yarpaqları uzunsov - lansetşəkilli, zəif tüklü, qar-
şı-qarşıya düzülmüş, gövdənin əsasında saplaqlı, yuxarıda isə demək 
olar ki, oturaqdır. Çiçəkləri ağ və ya çəhrayı rəngli, 5- 9 ədəd olmaq-
la yalançı  köbə şəklində toplanırlar və yarpaq qoltuğunda yerləşirlər. 
Kasacığı boru şəkilli beş dişlidir 
(r
əngli şəkil 21).
 
Lallemantiya  əsasən  öz-özünü  tozlayandır.  Meyvəsi  kasacıqda 
yerləşmiş 4 kiçik qozcuqdan (toxumdan) ibarətdir. Toxumu qəhvəyi 
və  ya  tünd  bənövşəyi  rəngli,  uzunsov  əsasında  iki  parlaq  qabarıq 
zolağı  vardır.  1000  toxumun  kütləsi  4-5  qramdır.  Quru  havada  to-
xum
lar kasacıqda nisbətən yaxşı qalıqlar, nəmli havada isə asanlıqla 
tökülürlər. 
Lallemantiyanın vegetasiya müddəti 65 - 90 gündür. Cücərtiləri 
səpildikdən 7-8 sonra əmələ gəlir. Çiçəkləməsi isə toxum səpildikdən 
30-
35 gün sonra baş verir. 
Lallemantiya 
soyuğadavamlı  bitkidir.  Toxumları  3-5 
0
C  - 
də 
cücərməyə başlayır, - 6 
0
C şaxtaya dözürlər. Vegetasiya müddətində 
orta 
sutkalıq  temperaturun cəmi 1700 
0
C- 
yə çatır.  
Lallemantiya 
quraqlığa  davamlı  bitkidir.  Lakin  toxumların  cü-
cərməsi zamanı quraqlığı sevmir. Torpağa xüsusi tələbat göstərmir. 
Onu bir çox torpaq tiplərində becərmək olar, lakin qara torpaqlarda 
daha yüksək məhsul verir. 

93 
 
Sortları.  Elmi  -  Tədqiqat  Yağlı  Bitkilər  İnstitutunda  seleksiya 
yolu ilə Donskaya L 152, Hündürboylu - 26, DDS - 2, DDS-24 və 
başqa sortları yaradılmışdır. 
Becərilmə texnologiyası və yığımı.  Lallemantiya  bitkisi üçün 
ən yaxşı sələf payızlıq buğda hesab edilir. Qısa vegetasiya müddətli 
olduğu  üçün  lallemantiya  özü    payızlıq  və  kövşənlik  bitkiləri  üçün 
yaxşı sələf hesab edilir. 
Lallemantiya gübrələrə tələb vardır. Dondurma şumu altına 20-
30 ton peyin N
45
 P
45
K
45
 
normasında mineral gübrələr verilir. 
Torpağın  əsas  becərilməsi  erkən  yazlıq  bitkilərdə  olduğu  kimi-
dir. Yazda dondurma şumu malalanır, səpinqabağı 4-6 sm dərinlikdə 
mala ilə birlikdə kultivasiya, hamarlama və vərdənələnmə aparılır. 
Lallemantiya toxu
mlarını erkən müddətdə - torpağın 5 sm dərin-
li
yində 4-5 
0
C - 
yə qədər istilik olduqda səpilir. Toxumların basdırıl-
ma  dərinliyi  2-3 sm-dir.  Quraqlıq  illərdə  yüngül  torpaqlarda  4  sm 
dərinlikdə basdırılır. Lallemantiya toxumları başdan-başa, cərgəvi  və 
ya
xud gencərgəli (cərgəarası 45 sm olmaqla) üsulla əkilir. Toxumun 
səpin norması 18-20 kq/ha, gencərgəli  üsulda isə 8-10 kq/ha götürü-
lür. 
Toxumlar səpinqabağı TMTD və ya fentiuramla (3 kq/ton) dər-
man
lanır. 
Qulluq işləri cücərtilərə 2 -3 dəfə yüngül  dişli mala çəkilməsi, 
gencərgəli  səpinlərdə 2-3 dəfə 5-6 və 6-8 sm dərinlikdə kultivasiya-
nın  aparılmasından  ibarətdir.  Kultivasiya  zamanı  kultivatora  xüsusi 
qurğular quraşdırılır ki, cücərtilərin üzərinə torpaq tökülməsin. 
Toxumları yetişdikdə asanlıqla tökülür. Bu hal yağmurlu hallar-
da daha çox müşahidə olunur. Lallemantiya toxumları aşağıdakı kö-
bələrdəki toxumlar yetişdiyi vaxt (tutqun rəng aldıqda) yığılır. Lalle-
mantiya birbaşa kombayınla aşağı hissədən biçilib götürülür. 
 
  1. 16. 
YAĞLI   LALƏ 
 
Xalq t
əsərrüfatı əhəmiyyəti. Yağlı lalə toxumlarında 46-56 % 
yarımquruyan yağ (yod ədədi 131-143), və 18-20 % zülal vardır. Bu 
yağ qida, qənnadı və konserv  sənayesində işlədilir. İsti sıxma üsulu 

94 
 
ilə alınmış yağlardan lak, boya (yağlı təsvirlərdə) əlif və sabun alın-
ma
sında  istifadə  olunur.  Yağlı  lalə  toxumları  qənnadı  və  çörək-
bişirmə sənayesində istifadə olunur. 
Lalə yığımında 32 %-ə qədər zülal vardır ki, bu da heyvandar-
lıqda  qiymətli  konsentrasiyalı  yemlərin  hazırlanmasında  istifadə 
edilir.  Lakin  bu  yemlərlə  heyvanlar  kiçik  dozalarda  yemləndiril-
məlidir.  Əks  halda  heyvanların  yuxlamasına  səbəb  olur.  Bir  neçə 
sortunun qozaları tibbidə istifadə edilən alkaloidlərin alınmasında 
istifadə edilir.      
Tarixi,  yayılması  və  məhsuldarlığı. Mədəni  lalə  yabanı  halda 
rast gəlinmir. Ona görə də onun mənşəyi haqqında qəti fikir söylə-
mək çətinlik törədir. 
N.  İ.  Vavilov  və  N.  A.  Bazilevski  yağlı  lalənin  vətəninin  Orta 
Asiyanın dağlıq rayonları (Qırğızıstan) və Qazaxıstan olduğunu, ora-
dan da Çinə yayıldığı fikrindədirlər. Yağlı lalənin ikinci mənşə mər-
kəzinin isə Aralıq dənizi mərkəzinin olduğu göstərilir ki, buraya da 
onun  lap  qədimdən  Orta  Asiya  və  Çindən  gətirildiyi  güman  edilir. 
Laləni yağlı bitki kimi XV əsrdən becərməyə başlamışlar. 
Yağlı lalənin əkin sahələri əsasən cənubi-qərbi Ukraynada, Ta-
tarıstanda,  Başqırdıstanda,  Rusiyanın  mərkəzi  qaratorpaq  zonasında 
Orta Volqaboyunda,  Qırğızıstanda və Sibirdədir. Orta toxum məh-
sul
darlığı 0,8-1,0 ton/ha, bəzi sahələrdə isə 2 ton/ha yaxındır. 
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Yağlı lalə (Papaver 
somniferum L.) 
Laləkimilər (Papaveraceae) fəsiləsinin Avrasiya ya-
rımnövünə (subsp. eurasiaticum) daxildir. Torpağın 0,5-1 m dərinli-
yinə işləyən güclü kök sisteminə malikdir. Gövdəsi dikduran, dairəvi, 
zəif mum örtüklü olmaqla 0,7-1,5 m hündürlükdə olur. Gövdəsində 
süd şirəsi olmur və ya az miqdarda olur. Aşağı yarpaqları saplaqlı, iri 
lansetşəkilli,  yuxarı  yarpaqları  oturaq  gövdəyə  sarınmış,  uzunsov-
lansetşəkilli,  parlaq  yaşıl  rənglidir.  Çiçəkləri  iridir,  tək-tək  yerləşir. 
Bir  bitkidə  5-10 (20-yə  qədər)  çiçək  olur.  Çiçəyi  4  ədəd,  çəhrayı, 
bənövşəyi, açıq zanbaq  rəngində qara  gözcüklüdür.  İki kasa  yapağı 
vardır bir neçə erkəkciyi və bir dişiciyi olur. Çarpaz tozlanır (həşə-
ratlar vasitəsilə). Meyvəsi  konusvari oval formalı qutucuqlardır, içə-
ri
sində  dairəvi və ya yastı formada yuvacıqları vardır. Üzəri qabarıq-

95 
 
lıdır, yetişdikdə çatlamır. Toxumları çox xırda, tumurcuq formalıdır. 
Üzəri iri dəlik - deşik formalı, boz, ağ və ya qəhvəyi rənglidir. 1000 
toxumun k
ütləsi 0,3 - 0,5 qr.-dır 
(r
əngli şəkil 22-23).
 
Lalənin vegetasiya müddəti 85-135 gündür. Uzun gün bitkisidir. 
Səpildikdən 12-15 gün sonra cücərti verir.  Çiçəklənməsi isə 50-65 
gün
dən sonra başlanır. Meyvə əmələgəlməsindən qutucuqlarının ye-
tişməsinə qədər 30-45 gün keçir. 
Yağlı  lalə  soyuğa  davamlı  bitkidir.  Toxumları 2-3 
0
C tempera-
tur
da  cücərməyə  başlayır.  Cücərtiləri  -3-4 
0
C  şaxtaya  dözə  bilir. 
Vege
tativ  kütləsinin  böyüməsi  üçün  ən  yaxşı  temperatur  15 
0
C, 
çiçəkləmə yetişmə dövründə 20-25 
0
C hesab 
edilir. Vegetasiya ərzin-
də orta sutkalıq temperaturun cəmi 1700-2100 
0
C olmalıdır. 
Lalə nəmliyə yüksək tələbat göstərir. Toxumların şişməsi və cü-
cərməsi  üçün  öz  kütləsinin  90%-i  qədər  su  sərf  edir.  Suya  ən  çox 
tələbatı çiçəkləmə dövründə göstərir. Çiçəkləmədən sonra məhsulun 
formalaşması  üçün  isti  və  quraq  havanın  olmasına  tələbat  göstərir. 
Bu  dövrə  nəmliyin  çox  olmasından  əziyyət  çəkir  və  məhsuldarlıq 
aşağı düşür. 
Lalə  torpağa  tələbkardır.  Onun  üçün  ən  yaxşı  torpaqlar  yüngül 
qumlucalı, gillicəli şabalıdı və qara torpaqlar  hesab edilir. Duzlu və 
toz şəkillinə düşmüş, qrunt suları üzdə olan  torpaqlar lalə üçün əlve-
rişsiz  hesab edilir. 
Sortları. Ən geniş yayılmış sortlarına misal olaraq Çişminskiy-
171, Novinka -  178, Qoluboy yubleyniy, Start, Mayak, Prjevalskiy 
(B-772), Lubenskiy- 6, Lubensiy-
7 və s. göstərmək olar.  
Becərilmə texnologiyası və yığım. Növbəli əkində yağlı lalə pa-
yızlıq  taxıl  bitkilərindən  cərgə  araları  becərilən  bitkilərdən  sonra 
yerləşdirilir.  Gübrələrə  tələbkardır.  Hektara  20-30 ton  peyin  və  ya 
P
60
K
40
 
normasında  mineral  gübrələr  verilir.  Üzvi  mineral  gübrələr-
dən P
20-30 
kq səpinlə birlikdə verilir. Fosfor çatışmadıqda qönçələnmə 
dövründə  superfosfatla  (hektara  20-30 kq P
2
O
5
)  yemləmə  aparılır, 
gübrə 8-10 sm dərinliyə basdırılır. 
Torp
ağın əsas becərilməsi kövşənliyin 6-8 sm dərinlikdə üzlən-
məsindən 1-2 dəfə kultivasiya və 22 sm dərinlikdə dondurma şumu-
nun ( alaqlarla zibilli sahədə 25-30 sm) aparılmasından ibarətdir.  

96 
 
Yazda  dondurma  şumu  malalanır,  4-5  sm  dərinlikdə  mala  ilə  
birgə kultivasiya, hamarlama və vərdənələmə aparılaraq torpaq dəqiq 
hamarlandırılmalıdır. 
Laləni erkən yazlıq bitkilərin səpildiyi vaxt səpirlər. Səpin gen-
cərgəlidir  (cərgə  araları  45-60  sm)  Toxumun  səpin  norması  3-4 
kq/ha,  
səpin dərinliyi 1,5 -2,0 sm-dir. 
Cücərtilər alınana qədər kök qalıqlarına qarşı rotasiya toxası tət-
biq edilir. Alaqlarla mübarizə üçün səpinə yüngül dişli mala çəkilir. 
Sıx alınan səpinlər mala ilə kəsilir və ya buketləmə aparılır. Buket-
ləmə  iki  cüt  həqiqi  yarpaq  fazasında  həyata  keçirilir.  Hər  bir  metr 
sahədə 10-a qədər bitki saxlanılır. 
Vegetasiya  ərzində  2-4  dəfə  kultivasiya  (5-6  və  6-8  sm  dərin-
likdə)  aparılır.  Kultivasiya  zamanı  cücərtilərin  torpaqla  və  kəsilmiş 
alaq otları ilə basdırılmasının qarşısını almaq üçün kultivatora xüsusi 
qurğular  quraşdırılır. 
Lalə kombaynlara xüsusi qurğular quraşdırmaqla yığılır. Yığma 
qutucuqlar qonurlaşan vaxt  başlayırlar. Toxumlar yetişən vaxt bitki-
lər silkələndikdə  qutucuqlar xüsusi səslər çıxarır (xışıldayır) ki, bu 
da toxumun yetişdiyini göstərir.  
 
1. 17. TUNQ   
 
Əhəmiyyəti.  Tunq  (Aleurites)  toxumlarının  tərkibində  48,0-
57,5% yaxşı keyfiyyətli tez quruyan texniki yağ vardır. Tunq yağının 
tərkibində  80%-ə  qədər  eleostearin  turşusu  vardır  ki,  bu  da  yağa 
xüsusi keyfiyyət polimerləşmə və tez quruma xüsusiyyəti verir. Üzə-
rinə tunq  yağı çəkilməsi metalları korroziyadan  (çürümədən), ağac-
ları isə rütubətdən xarab olmadan və göbələk çürüməsindən qoruyur. 
Tunq yağının texniki əhəmiyyəti böyükdür. O tibbi aparatların istis-
marı zamanı çürümə əleyhinə örtük kimi qiymətlidir. Ondan həmçi-
nin lakların, mina və boyaların alınmasında da istifadə edilir. Təyya-
rələr,  sərnişin  qatarları,  hərbi,  sərnişin  və  ticarət  gəmilərinin  sualtı 
hissələri tunq boyaları (lakları) ilə örtülür. 
Tunqdan hazırlanmış xüsusi izolə edici qatlar yüksək gərginlikli 
transfor
matorlara və kabellərə çəkilir.  

97 
 
 
Şəkil 1. 
S
əpin günəbaxanı - Подсолнечник посевной (Helianthus 
annus ssp. sativus) 1, 2- bitki cüc
ərti və çiçəkləmə fazasında;          
3- 
yetişmiş səbət; 4- çiçəklər və onun orqanları:     a- boruşəkilli,     
b- 
dilşəkilli,  v- dişicik, q- toz kisəsi;  5- tozcuq dənəsi 
 

98 
 
 
 
Şəkil 2. Gənəgərçək – Клещевина  (Ricinus communis L.) 
1- 2 - M
ədəni  gənəgərçək  (sanguineus, persicus) 
3-
Yabanı gənəgərçək 
 

99 
 
 
Şəkil 3. Gənəgərçək  (Ricinus) 1, 2 – bitki cücərti  və 
çiç
əkləmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq və çiçək qrupu olan 
budaq;  4 – erk
ək çiçək; 5 – dişi çiçək; 6, 7 – qan-qırmızı 
g
ənəgərçəyin meyvəsi və toxumu; 8, 9 -İran gənəgərçəyinin 
meyv
ə və toxumu. 
 

100 
 
 
Şəkil 4. Mədəni yerfındığı (araxis) - Арахис культурный 
Arachis hypogaea L. 1, 2 – bitki 
cücərti, çiçəkləmə və meyvə 
əmələgəlmə  fazasında; 3 - üzərində yarpaq və    çiçək olan 
budaq; 4 – 
bütün və kəsilmiş meyvə 
 

101 
 
 
Şəkil 5. Küncüt - Кунжут (Sesamum): 1, 2 - bitki cücərti, 
çiçəkləmə  və meyvəəmələgəlmə  fazasında; 3 - üzərində 
yarpaq olan budaq; 4 - 
üzərində yetişmiş meyvəsi olan 
budaq;  5 - 
meyvəsi; 6 - toxumu. 
 

102 
 
 
Şəkil 6. Hindistan küncütü - Кунжут индийский 
(Sesamum indicum L.) 

103 
 
 
Şəkil 7. Soya - Соя (Glicine hispida): 1 – bitki ilkin 
üçyarpaq fazasında: a – ləpə yarpaqları,    b – birinci cüt 
sad
ə yarpaqlar, v – birinci  üçlü   yarpaq; 2 – bitki 
çiç
əkləmə  və meyvəbağlama fazasında;  3 - budağın 
yarpaqlı və çiçəkli hissəsi; 4 -  5 – yetişmiş paxlalar. 
 

104 
 
 
Şəkil 8. Yağlı (alçaqboylu, qıvrım) kətan -
Лен низкий (лён 
кудряш)
 
(Linum  usitatissimum ssp. humile (Mill.) Czernom.) 

105