edurtm uz
490 kilogramm(kg)ni tashkil etadi
(
11
-rasm).
G e o g ra fik q u tb la r,
ekvator.
Biror
koptok yoki dumaloq sharni
olib, aylantirsangiz uning ikki nuq-
tasi o ‘z joyida, qo‘zg‘almasdan ayla-
nadi. Yer aylanganda ham uning
qarama-qarshi
tomondagi
ikkita
nuqtasi o ‘z joyida aylanadi. Yer
ning o ‘z joyida turib aylanadigan
ikki
nuqtasini
Yerning
qutb lari
deyiladi. Ular Yer yuzining qarama-
qarshi
tomonlarida
joylashgan.
Ularning
biri
Yerning
shim oliy
qutbi
,
ikkinchisi
janubiy
qutbi
deyiladi. Bu qutblarni tutashtiruvchi Yerning markazidan o ‘tgan to ‘g ‘ri
chiziq
Yerning o ‘qi
deb ataladi. Yer qutblaridan barobar uzoqlikda Yer
yuzasidan o ‘tkazilgan katta aylana chiziqqa
ekvator
deyiladi.
Yer ekva-
torining uzunligi 40000 kilometr(km)dan ortiq. Ekvator Yerni ikkita
yarimsharga -
Shim oliy
va
Janubiy
yarimsharlarga
ajratib turadi.
Yer yuzasida ekvatordan muay-
yan bir xil uzoqlikda o ‘tkazilgan
aylana chiziqlarga
parallellar
de
yiladi. Parallellarning uzunligi ek
vatordan qutblarga tomon qisqarib
boradi. Shimoliy va Janubiy qutb
larni tutashtiruvchi, Yer yuzasidan
o ‘tkazilgan
yarim aylana chiziqlar
m eridianlar
deb ataladi. London
shahridagi Grinvich rasadxonasidan
o ‘tgan meridian
Bosh meridian
deb
,
„
•,
7
л и
qabul qilingan (
1 2
-rasm).
ekvator, meriaianlar, parallellar.
^
^
°
v
7
f j / i i Y
y a R I ^ s
12-rasm.
Yerning shimoliy qutbi,
11- rasm.
Toshkent globusi.
2-«Geografiya», 5-sinf.
Y
ER
—
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I
S
A
Y
YO
R
A
Y
ER
—
Q
U
Y
O
S
H
S
IS
T
E
M
A
S
ID
A
G
I
S
A
Y
YO
R
A
Yerning shakli aniq (ideal) shar shaklida emas. Shimoliy va Janubiy
qutblar hamda ular atrofi sharga nisbatan biroz botiqroq. Buning nati
jasida Yerning markazidan Yer yuzasigacha b o ‘lgan masofa qutblarda
6357 km ga teng b o ‘lsa, ekvatorda 6378 km ga teng.
Yer yuzining
umumiy maydoni 510 mln km 2 dan ortiq b o ‘lib, uning katta qismini
suv - okean va dengizlar qoplagan. Okean va dengizlardagi eng chuqur
botiq (Mariana botig‘i) 11022 metr. Quruqlikdagi eng baland tog‘
cho‘qqisi (Jomolungma)ning balandligi 8848 metr. Yer yuzasi ham shar
yuzasidek tekis qabariq emas. Demak, Yerning shakli shar emas, balki u
o ‘ziga xos k o ‘rinishga ega b o ‘lib, uni
geoid
deyilsa, to ‘g ‘ri b o ‘ladi.
edurtm_uz
18
Tayanch so‘z va tushunchalar
Globus
E kvator
Parallel
M eridian
Bosh m eridian
Geoid
Yer o‘qi
sharsim on
g e o g ra fik q utblar
1. Qadim zamonlarda odamlar Yerni qanday tasavvur
qilishgan?
2. Aristotel Yerning sharsimon ekanligini qanday dalillar bi
lan isbot qilgan?
3. 5-sinf o ‘quv atlasi va darslik matnidagi m a’lumotlardan
foydalanib quyidagi a) va b)
rasmlar qanday tabiiy
sharoitda yashovchi xalqlarning Yer haqidagi tasavvuri
mahsuli ekanligini aniqlang:
ш
ы
4. Yerda nechta qutb bor? Tasavvur qiling, siz Shimoliy
qutb ustida turibsiz. Sizning istalgan tomoningizda ufq
ning qaysi tomoni bo‘ladi?