F.Ə. Sadıxova
Yüklə 240,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
33 Periods of past prevalences of influence viruses of epidemiological importance in men Prototype virus Prevalence year A2/Japan/305/57-like 1890-1901 A2/Hongkong/1/68-like 1902-1917 A2/Swine/1976/31-like 1918-1928 A0/PR/8/34 199-1943 A1/FM/1/47 1946-1947 A2/Japan/305/57 1957-1968 A2/Hongkong/1/68 1968 A/New Jersey/8/76-like 1976 Beləliklə “növbəti pandemiya” ehtimalı 2 halda bir serotipin 10 il ərzində (1946-1957 H1N1 və 1957-1968 H2N2) üstünlüyünə əsaslanır. 1918- 1946-cı illər dövründə pandemiyanın ən kiçik tezliyi Hav1N1, H0N1 və H1N1 viruslarında hemaqqlütinin antigeninin ümumiliyi ilə şərtlənməsi ehtimalı məntiqə uyğundur. Sonra, A qrip virusunun “yeni” şift-variantının meydana çıxması özündən əvvəlki virusun təbii sirkulyasiyasından qeyb olması ilə paralel gedir. Bu “qeybolma”, əlbəttə, əvvəlki virusun tək-tək tapılmasını inkar etmir. Belə ki, A/H2N2/ qripi virusunun arenaya çıxmasından 3 il sonra 1960-cı ildə KRX 34 xəstələnmiş cavan ingilis əsgərindən A/H1N1/ virusu alınmışdır (Jsaaks və b. 1962), anaxronizmin başqa halı: H1N1 ştammı 1949-cu ildə, yəni H1N1 dövrünün başlanmasından 3 il sonra Alyaskada alınmışdı (Van Rooyen, 1949). Honkonq virusunun (H3N2) meydana çıxmasından 2 il sonra H2N2 yarımtipinin üzdə olması Amazonka hindularında seroloji yolla göstərilmişdir (Papiorkowski, Black, 1974). İnsan populyasiyasından sıxışdırılmış virusların epidemik aktiv növləri biosferdə saxlanılır və müəyyən müddətdən sonra geriyə qayıda bilirlər. Sıxışdırılmış virusların 3 qayıdışı müəyyən edilmişdir: A/Honkonq/68 və XIX əsrdə sirkulə edən, 1976-cı ildə ABŞ-da qrip partlayışını törədən antigen cəhətdən donuzların qripi virusu ilə (A/Нью Джерси/76/Hsw1N1/ ştammı) oxşar olan virus 1918-1920-ci illərdə pandemiya törətmiş virusun Çində meydana çıxması, 1946-1957-ci illərdə sirkulə etmiş virusun 1977-1978-ci illərdə A/H1N1/ şəklində ölkələrdə yayılması. Görünür, epidemik virusların arenadan dövri olaraq getməsi və onun yenidən qayıtması immunitetin vəziyyəti ilə deyil, ola bilər ki, başqa mexanizmlərlə aydınlaşdırıla bilər. Məsələn, 1976-cı ildə meydana çıxan A/Swine/31 ştammı ilə oxşar olan A/NJ/8/76 qripi virusuna antroponoz infeksiya tsikillərinin daxili qanunauyğunluqlarının üzə çıxması kimi deyil, virusun heyvanlardan insan populyasiyasına gətirilməsi kimi, virusların təbii biosenozlarda qorunub saxlanması kimi baxmaq olar. Amma bunun nəticəsində, insan virusları epidemik yayılmaya məruz qalmır və digər zoonozlarda olduğu kini sönür. Wallace Gordon D. (1979) donuzların qrip virusunun təbii rezervuarı kimi rolunu qeyd edərək, donuz qripi viruslarının 47 il ərzində antigen dəyişkənliyi olmadan 35 persistensiyasından ibarət təbii tarixinin xüsusiyyətlərini qeyd edir. İmmunitet sürüdə böhran səviyyəsində aşağı düşəndə epizootiyalar dövri olaraq baş verir. Pandemiyalararası ştammların, eləcə də keçmişdə pandemik olan ştammların bütün həssas kontingentləri bitirmədən itməsi (F.Davenport Frensisdən sitat gətirir) həssas qatları əvvəlcədən boşaldan yeni, tez yayılan ştammlarla interferensiyası ilə izah edilir. Virusun əvəz olunması hadisəsində sahib rezistentliyinin müəyyən rol oynadığı güman edilir. Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan misallarda müxtəlif epidemik qatlarda köhnə ştammların, o cümlədən həm də epidemik ştammlarla, yüksək ekoloji plastikliyə malik rekombinant və mutantların üzə çıxması ilə əlaqədar yaranan yeni ştammlarla yanaşı uzun müddət sirkulyasiya edə bilməsini təsdiq etmək mümkündür. Əgər pandemiyalar arası dövr 10 il qəbul edilərsə, o zaman bu dövrün sonuna yaxın bu və ya digər serotipin üstünlük təşkil etdiyi müddətdə subklinik infeksiyanın faizinin artmasını və populyasiyada antitel titrinin artması ilə əlaqədar virusların ifrazının azalmasını güman etmək olar. Seroloji diaqnostikanın çətinliyi antitel titrinin yüksək artma dərəcəsində belə cüzi olması ilə(Hirst et al., 1942; Kilbourne et al., 1951), virusların ayrılmaması isə onların səviyyəsinin müasir metodların həssaslıq dərəcəsindən aşağı olması ilə izah edilir. Məntiqlə bu fakt yeni ştamm formalaşandan sonra onun populyasiyadan bir neçə il sonra tamamilə yoxa çıxmasını öncədən xəbər verir. 36 Hətta əgər keçmiş ştammın mikrosirkulyasiyasının mövcud olması(İvanova N.А., Smorodinsev А.А., 1984; Karpuxin Q.İ. və həmmüəlliflər 1984) və onun insan populyasiyasından tamamilə yox olmaması faktı ehtimal edilsə belə, bu heç də şift-ştammın əmələ gəlməsini və “köhnə” virusu sıxışdırmasını(hansı ki, dominant ştammın üstünlüyünün sonuna yaxın daha təzahür etməyəcəyini) istisna etmir. Bəs insan populyasiyasındakı sirkulıyasiyadan çıxarılmış viruslar harada və necə saxlanılır? Bir sıra fərziyyələr mövcuddur: 1. Endryus qrip viruslarının rinoviruslar kimi müəyyən dövr ərzində az aktivlikli vəziyyətdə xəstələnmə və immunitet törətmədən sirkulyasiyasını ehtimal edir. 2. Son illər müxtəlif hüceyrə kulturalarında qrip viruslarının xroniki infeksiya törətməsinin və daşıyıcılığının olması barədə məlumatlar əldə edilmişdir. Bununla əlaqədar ola bilər ki, epidemiyalar arası dövrdə insanlar latent şəkildə virusun daşıyıcısı olduqları üçün virus sağ qalır (О.İ. Аnjaparidze, İ.N. Boqomolova, 1974; Schild G.C., 1979; Klimov A.İ., Gendon Y.Z., 1981; Hope- Simpson R.E.,1986). Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, bu fakt immunoloji “pressin” olmadığı şəraitdə qrip viruslarının persistensiyasının formalaşmasının prinsipal cəhətdən mümkünlüyünə dəlalət edir. Bundan başqa, müəyyən edilmişdir ki, hətta virusun ən mülayim ştammları (məsələn, hüceyrə kulturasında pilək əmələ gətirməyən) son 37 nəticədə hüceyrənin degenerasiyasına səbəb olan sitopatogen effekt doğurur (Palese və b. 1973). Postensefalit parkinsonizmi ilə xəstələnmiş xəstələrin beynində virus antigeninin persistensiyası ehtimalı böyük maraq doğurur (Camboa və b. 1974). 3. V.M. Jdanov qeyd edir ki, sağlam adamların uzun müddət virusun daşıyıcısı olmaqla qriplə xəstələnməsinin xroniki formalarına çox nadir hallarda rast gəlinir və güman edir ki, pandemiyalararası qripin epidemik partlayışları aşağıdakı səbəblərdən: əvvəlki pandemiyaya qoşulmamış insanların xəstələnməsindən, antigen strukturunun qismən kiçik dəyişiklikləri ilə meydana çıxan variantlardan və ya əhalinin qazanılmış immunitetinin səviyyəsinin tədricən azalmasından asılı ola bilər. Simptomsuz daşıyıcılıq və virusun orqanizmdən uzun müddət ifraz edilməsi siçanlar üzərində eksperimentlərdə (В.А.Зуев, 1979) ancaq quşlarda və qismən donuzlarda təsvir edilmişdir (Arikawa İ. Et al, 1979; Kilbourne K.D.,1981; Pereira M.S., 1982). 4. Məməlilərin və quşların zərdabında qrip virusuna qarşı antitellərin tapılması bir çox müəlliflər tərəfindən virusun qeyri-insan populyasiyasında ehtiyat halında toplanması kimi interpretasiya edilir. Tayvanda epidemiya dövründə donuzlardan insan virusu A2 (Honkonq) ilə identik olan virusu ayıran Kundin (A.S. Qorbunovanın sitatı, 1973) sonda insanın yoluxması ilə nəticələnən insan virusunun donuz populyasiyalarında toplanmasının xeyrinə fikir söyləmişdir. 38 Qrip virusunun heyvan orqanizmində toplanması (sonda insan populyasiyasına keçməklə) imkanı donuzlarda qripin ikitərəfli keçməsi misallarında da üzə çıxarılmışdır. Beləliklə, retrospektiv yolla 1918-1919-cu illərin “ispan pandemiyası”nın törədicisinin donuz qripi virusları ilə qohumluğu müəyyən edilmiş və ABŞ-ın şimali-qərbi fermalarında donuzların bilavasitə xəstə insanlardan yoluxması imkanı güman edilmişdir. Digər tərəfdən, insanların donuzların A qripi virusu ilə yoluxması halları, xüsusən Port-Diksdə 1976-cı ildə leqionerlər arasında A/Hsw1N1/ qrip virusu ştammının epidemik yayılması halı məlumdur. İnfeksiyanın mənbəyi, tədqiqatçılar güman etdikləri kimi, donuzlarla kontaktda olan leqioner idi (V.M. Jdanovdan sitat, 1982). Donuz virusu ilə insanların xəstələnməsinin 3 əlavə halı ABŞ-da 1976-cı ildə qeydə alınmışdır (Easterday, Dowdle, 1976) və bir halda virusun xəstədən sağlam insana keçməsi müəyyən edilmişdir (Easterday,1976). Güman edilir ki, virus insandan pandemiya dövründə donuz populyasiyasına düşmüş, bu heyvana adaptasiya etmiş və nəticədə sərbəst halda dövr etməyə davam etmişdir (Evans A.S., 1977). Amerika qitəsində virusun donuzlar arasında sirkulyasiyası son illərə qədər davam edir (E Pirtl və b. 1977). Nakajama vəb. (1983) müxtəlif dövrlərdə H2N2 ştammının oliqonukleotid xəritələrinin müqayisəli analizindən belə nəticəyə gəlmişlər ki, H3 hemaqqlütininin təkamülü 1950-ci ildən 1968-ci ilə qədər çox güman ki, insan orqanizmində deyil, heyvan orqanizmində baş verir. 39 Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, virusun əhəmiyyətli dəyişkənlikləri ehtimalı, görünür, qısa (10-11) dövrlə hüdudlanır. Virus insan populyasiyasından gedir və ya insanda üzə çıxmır. Əgər “köhnə” virusların insan populyasiyasında yuxarıda qeyd edilən imkanlara görə saxlanmasını fərz etsək, bu onların antigen cəhətdən dəyişməz halda “arenaya” çıxmasını nəzərdə tutmur. Bu isə son illərin virusoloji və biokimyəvi tədqiqatları ilə isbat edilmişdir (D.К. Lvov, 1974). Məntiqə görə də, müəyyən dövrdə sirkulyasiyadan çıxmış “köhnə” ştammlar əhalinin qeyri-immun qrupunun artması dövründə qayıda bilərlər. Ancaq nədənsə bu baş vermir. Virus genomunun epidemik potensiya qazanmaq cəhətdən aktivləşdirilməsi üçün əməli faktor lazımdır. Qeyd olunanla əlaqədar, pandemik ştammların başqa mümkün mənbələrinin axtarılması məntiqə uyğundur. Bu cəhətdən heyvanların qrip virusunun yeni antigeninin rezervuarı ola bilməsi hipotezi diqqətə layiqdir. Quş qripi viruslarının müxtəlif antigen variantlarının pandemik virusların genomunun yeniləşməsi mənbəyi kimi qiymətləndirilməsi virusların insan virusları ilə rekombinasion proseslərdə (virusun növlərarası keçidinin mümkünlüyü ilə) iştirakını güman edir. Virus hissəciyinin morfologiyasının fenotipik modifikasiyası və HA miqdarı ilə (qlikoproteidlərin ümumi sayının azalması) HA hüceyrədaxili parçalanması ilə 40 şərtlənən, sahibdən, xüsusən sahib-hüceyrədən asılı olan virusun növlərarası keçidinin mümkünlüyü güman edilir (Lasarowits və b. 1975, Choppin və b. 1975). 1975-ci ildə A.A. Smorodintsev heyvan və insan viruslarının rekombinasiyasının mümkünlüyünə şübhə ifadə edir: “Belə rekombinasiyanın getməsini mühakimə etmək üçün hələ məlumatlar yoxdur”. İnsan və heyvan qripi viruslarının eksperimental yolla çarpazlaşmasının mümkünlüyü haqda son illərin inandırıcı faktları (Webster R.G., Cambell C.H.,1974) pandemiya törədən qripp virusu ştammlarının insan və heyvan qripi virusları ştammlarının çarpazlaşması nəticəsində əmələ gələ bilməsi fikri ilə razılaşır. İnsan və heyvan mənşəli qrip viruslarının rekombinantlarının əmələ gəlməsi xüsusən, A/Honkonq/68/H3N2/ virusu ilə in vitro və in vivo təcrübələri dəfələrlə həyata keçirilmişdir (Webster R.G.,1973; Соколов М.И. и др., 1974). Antigen rekombinantlarının əmələ gəlməsi in vitro təcrübələrində toyuq taunu (Hav1Neq1) və donuz qripi (Hsw1H1) ilə yoluxdurulmuş donuzlarda göstərilmişdir. Antigen hibridləri bəzi quşların ağ ciyərlərində yoluxmadan bir gün sonra meydana çıxır. Rekombinantlar stabildirlər, bioloji aktivliyin geniş spektrinə malikdirlər və bəzi hallarda “miniepidemiyanı” qorumaqla xəstə quşlardan sağlamlara keçə bilirlər(Webster R.G., Laver W.C., 1975). Naeve C.W., Webster R.G., Hinshaw V.S., 1983 tərəfindən quş və insan virusları rekombinantları alınmışdır. 1984-cü ildə müəlliflər tərəfindən alınmış 41 hemaqlütininin reseptor-əlaqələndirici saytında mutasiyaları olan rekombinantlar virusun bioloji xüsusiyyətlərini, əsasən qrip virusunun toxuma tropizmini dəyişdirirlər. V.M. Jdanov hesab edir ki: ”Əgər bu proses təbii biosenozlarda belə asanlıqla baş verirsə, onda insan populyasiyası və heyvan viruslarının yeni antigen dəstinin yaranması ilə gedən genofondunun mübadiləsindən əmələ gələn pandemik virusların meydana çıxması tamamilə qanunauyğundur.”(V.М. Jdanov, S.Y. Qaydamoviç, 1982). Baveridge W.J. pandemik ştammların insan və heyvan ştammlarının çarpazlaşdırılması nəticəsində əmələ gələ bilməsi ilə razılaşır və qeyd edir ki,”bu fərziyyəni təsdiq edən dəlilləri təbiətdə tapmaq maraqlıdır.”(Baveridge W.J., 1976). Təbiətdə rekombinant ştammlar əmələ gəlməsinin mümkünlüyü məsələsinə dair Nishikawa Y., Sudyawa J., (1985) tərəfindən təsvir edilmiş 3 və 5 yaşlı xəstə uşaqların (qardaşların) qarışıq (ikiqat) infeksiyası hadisəsi maraq doğurur. Burun- udlaq yaxantılarında A/H3N2/ qripi virusları var idi, serodiaqnostika H3 və H1 antigeninə qarşı antitellərin artmasını göstərdi, bu isə yaxantıların incəliklərinə qədər öyrənilməsini stimullaşdırır. MDSK kulturasında piləklər metodu ilə klonlaşdırma nəticəsində H1N2 rekombinant ştammı ayrılmışdır. Müəlliflər belə nəticə çıxarırlar ki, yəqin ki, insan orqanizmində bu tip rekombinant proseslər baş verir və güman edirlər ki, bu tədqiqat ikiqat infeksiya nəticəsində alınan klonlaşdırılmış virusların genlərinin mənşəyini təsdiq edir. 42 İnsandan ayrılmış A/H3N1/ qrip viruslarının təbii rekombinantlarının alınması haqda məlumatlar var. Həmin virusların əmələ gəlməsinin əsasında A/H1N1/ və A/H2N2/ qripi viruslarının qarışıq infeksiyası durur (Yamana Nobhisa və b. 1978; Kendal A.P., Zee D.T. və b., 1979, Nerome, Yashioka Y. və b.,(1985)), nəticədə A/свинья/1/80/N1H2/ təbii rekombinantı alınmışdır. Molekulyar hibridizasiya metodu ilə göstərilmişdir ki, yalnız Na geni Honkonqa bənzər (H3N2) virusundan alınmışdır, qalan genlər (H1N1) donuz virusundan alınmışdır. İnsan qripi viruslarının rekombinasiyası ideyası (onlara dəyişkən virulentlik vermək yolu ilə) 1918-1919-cu illərin pandemiyasının ikinci dalğasının “xüsusi virulentliyinin” mümkün olan izahını vermək üçün verilmişdi (Burnet, 1949). Sonralar , 1957-ci ildə insanlarda meydana çıxan viruslar H1N1 ştammının müvafiq subvahidlərindən antigen cəhətdən fərqlənən HA və NA subvahidlərinə malik idilər. Bununla əlaqədar olaraq güman edilirdi ki, A qripinin H2N2 Asiya serotipi Asiyada heyvan rezervuarından əmələ gəlmişdir (Mulder, Masurel, 1958; Andrewes, 1959). Asiya virusu ilə quş viruslarının genetik cəhətdən qarşılıqlı təsirinin mümkünlüyünü in vitro şəraitində Rasmussen (1964), Tumova və Pereira (1965) göstərmişlər. Kilbourne (1968) insan və at viruslarının rekombinasiyasını nümayiş etdirdi. O, belə güman edirdi ki, bütün böyük antigen dəyişkənliklərinin əsasında 43 rekombinasiya prosesi dura bilər. Bu hipotez virusun növlərarası ötürülməsini izah etməyə imkan verdi (Kilbourne, 1975). Webster R.G. və başqaları növlərarası rekombinasiyası qənaətini ev heyvanları üzərindəki in vitro təcrübələri ilə möhkəmləndirdilər. Təbii şəraitdə A/H7N2/ qripi viruslarının vəhşi ördəklərdən ev hindquşularına növlərarası ötürülməsi haqda məlumatlar alınmışdır (Lioking M. Və b., 1983) RNT-RNT hibridizasiya təcrübələrində müəyyən edilmişdir ki, İsraildə hindquşularından ayrılmış H1N2 qripi virusunun geni quşların H1N1 və Şimali Avropada alınmış donuzların H1N1 qripi viruslarına yaxındır. A/ГK/68/H3N2/ pandemik mənşəli A qripi virusunun antigen dəyişkənliyinin rekombinasion təbiətli olmasına əlavə faktiki sübutdur. Beləliklə, H3N2/Honkonq “yeni” pandemik ştammı meydana çıxanda A/H2N2/ qripi virusları 1968-ci ilə qədər antigen dreyfinə məruz qalırdılar. Honkonq virusu özündən əvvəlki A2 viruslarından olan NA-ya antigen cəhətdən isə fərqli HA-ya malik idi (Coleman və b., 1968, Schulman, Kilbourne, 1969). Bu məlumatlar Webster, Laver (1972) tərəfindən monospesifik zərdabları istifadə etdikdə təsdiq edildi. Bu testlərin nəticələri 1957 və 1968-ci illər arasında ayrılan A2/Asiya/ ”köhnə” ştammlarının hemaqqlütininləri ilə A/Honkonq/1968/ ştammının hemaqqlütinini arasında seroloji uyğunluqların olmadığını göstərdi. QK ştammları arasında birinci 3 ildə variasiyalar da qeyd olunmamışdı. Belə halda bəs Honkonq qripi virusunun “yeni” HA subvahidlərinin mənbəyi nədir? 44 Laver, 1971 HA subvahidlərinin peptid xəritəsi tədqiqatları göstərdi ki, 1962-ci ildə ayrılmış “köhnə” A2 viruslarının hemaqqlütinasiya edən subvahidlərdən ibarət polipeptid zənciri “yeni” Honkonq ştammının polipeptid zəncirlərindən amin turşuları tərkibinə görə əsaslı surətdə fərqlənirdilər və bu halda, güman edirdilər ki, “yeni” polipeptidlər ”köhnə”lərin mutasiyası yolu ilə alınmır (Laver, Webster 1972). Hazırda elə məlumatlar alınmışdır ki, onlar, bəzi heyvan viruslarının insan virusunun Honkonq ştammının mümkün olan sələfi olduğunu göstərir. 1963-cü ildə yəni Honkonq qripinin insanlar arasında meydana çıxmasından 5 il əvvəl atlardan və ördəklərdən alınmış A qripi virusunun iki ştammı A/лошадь/Майами/1/63/Heq2Neq2/ və A/утка/Украина/1/63/Hav7Neq2/ göstərildiyi kimi Honkonq ştammına antigen cəhətdən yaxındır (Coleman və b., 1968; Masural, 1968; Kapian, 1969; Zakstelskaya və b., 1969; Tumova, Easterday, 1969). Atların və ördəklərin viruslarının HA subvahidləri HATR-da və immunodiffuziya testində A/Honkonq/1/68/H3N2/ insan qripi virusunun Honqkonq ştammının subvahidləri ilə çarpaz reaksiyalar verirdilər. Bundan başqa, Honkonq qripi və утка/Украина/ və лошадь/Майами/2 ştammlarının HA subvahidlərinin yüngül polipeptid zəncirlərinin peptid xəritələri ilə identikliyi və “köhnə” Asiya/68 virusunun yüngül polipeptid zəncirlərindən əsaslı fərqləndiyi müəyyən edilmişdir. 45 Bu nəticələr göstərir ki, atların və quşların virusu və insan virusunun Honkonq ştammı genetik rekombinasiya nəticəsində meydana gələ bilərdi.(ola bilər ki, ümumi valideyndən). Epidemioloji nəzarət bu müddəanı möhkəmləndirir. Belə ki, Melineux, 1965 1963-cü il epidemiyası zamanı aparılan müşahidələr əsasında qrip viruslarının insanlar arasında qrip pandemiyasında iştirakı fikrini təklif etdi. Yuxarıda deyilənlərin və Çindən pandemik ştammların (Asiya/57, Honkonq/68, A/Хабаровск/77) meydana çıxması qanunauyğunluqları əsasında bir sıra müəlliflər tərəfindən Çində heyvan viruslarının olması haqda mülahizə irəli sürüldü (Chu, 1958; Andrewes, 1959; Kaplan, Payne, 1965; Hoyle,1 968, Francis, 1965). Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, rekombinantların alınması in vitro sübut edilmişdir. R.Y. Podçernyayeva, М.İ. Sokolov (1963,1964) A qripi virusları ştammlarının hibridizasiyası eksperimentində antigen xüsusiyyətinin və bir sıra bioloji xüsusiyyətlərin irsən keçməsinin mümkünlüyü faktını müəyyən etmişlər (Podçernyayeva R.N., 1963; 1964; Tumova, Perlira, 1965; Kilbourne, Schulman, 1965; Kilbourne və b., 1967; Kilbourne 1968; Easterday və b. 1969). Müəlliflər belə nəticəyə gəlmişlər ki, hibridizasiya və seleksiya yolu ilə eyni zamanda A və A2 qripi viruslarının bioloji xüsusiyyətlərinə malik olan A2 qripi virusunun stabil hibridlərini istiqamətli surətdə almaq olar. A və A1 qripi viruslarının çox uzaq olmayan tiplərinin çarpazlaşdırılması zamanı heyvan zərdablarına qarşı ingibitor rezistentliyin, neyrovirulentliyin pilək 46 əmələ gətirmə, hemaqqlütininin istiliyə davamlılığının və virusun infeksion xüsusiyyətlərinin örtülməsinin mümkünlüyü aydınlaşdırılmışdır (1962). Rekombinant virusların genetik stabilliyi in vitro Webster və b. 1971 tərəfindən müəyyən edilmişdir. Epidemioloji nöqteyi-nəzərdən Webster və Cambell (1974) təcrübələri maraq doğurur. Bu təcrübələr “yeni” qrip virusu ştammının rekombinasiya və seleksiya şərtlərini aydınlaşdırır və “yeni” rekombinant ştammların epidemik potensiya cəhətdən imkanlarının mümkünlüyü məsələsinə aydınlıq gətirir. Müəyyən edilmişdir ki, bir virusun HA və digər virusun NA qarşı antitellərin aşağı səviyyəsinə malik quşların qarışıq infeksiyası rekombinantların seleksiyası üçün ideal şərait yaradır. İnfeksiyanın ardınca məhdud dərəcədə hər iki valideyn viruslar replikasiya edirlər. Bununla onlar valideyn virusları eliminasiya edən immun sistemi stimulə edirlər. Bu yolla rekombinantlar seleksiya oluna bilərlər və virulentliyin vacib xassələrinə və digər fərdlərə ötürmə qabiliyyətinə malik olmaq şərtilə bu rekombinantlar epidemik xəstəlik törədə bilərlər. Webster, Laver (1978) qeyd edirlər ki, in vitro və in vivo şəraitində alınan nəticələr bu cür proseslərin təbiətdə də baş verə biləcəyini güman etməyə imkan verir. Bu zaman onlar dolayı sübutlar gətirirlər: 1. İnsan, ibtidai məməlilər və quşlardan ayrılmış qrip virusları arasında antigen uyğunluğu. 2. Qrip virusunun qəti sahib dairəsinin olmamazlığı. 47 Yuxarıda göstərildiyi kimi, A/H2N2/ və A/H3N2/ pandemik qrip viruslarının mənşəyinin araşdırılması zamanı insan və heyvan mənşəli viruslar arasında antigen uyğunluğu müəyyən edilmişdir. Quş qripi viruslarının bəzilərinə antigen cəhətdən insanın əvvəlki qrip viruslarının HA-ni çox yaxındır: ördəklərin virusu (A/утка/ Германия/1918/68 Hav6 N1) H0N1 və H1N1 insan viruslarının NA-na yaxın NA-ya malikdir (Schild, Newman,1969). Donuz və insanın qrip viruslarının NA-sı qohumdurlar- H0N1 və Hsw1N1 (Meier-Ewert və b. 1970). QQV NA-sı (A/индюк/Массачусетс/65 Hav6 N2) insanın H2N2 qrip virusunun NA-sı ilə identikdir (Pereira və b. 1967; Schild, 1969;) QTV NA-sı (A/ВГИ/Голландия/27 Hav1 Neq1) atların I tip qrip virusunun NA-sı ilə oxşardır (A/лошадь/Прага/1/57/ Heq1 Neq1)(Webster, Pereira, 1968; World Health Org., 1971). Quş qripinin səkkiz müxtəlif yarımtipindən dördü insan və at qripi viruslarının NA-antigeninə qohum NA-antigeninə malikdir. O ki, qaldı HA şərtlənən antigen uyğunluğuna, yuxarıda A/Гонконг/68, А/утка/Украина/63/ və А/лошадь/тип2 viruslarının HA uyğunluğu qeyd edilmişdir. Bundan başqa, son vaxtlar müəyyən edilmişdir ki, Almaniyada ördəklərdən alınmış virus (A/утка/Германия/1225/74 H2 Nav2) A/H2N2/ qrip virusunun HA- ya yaxın HA-ya malikdir. 48 Təbiətdə rekombinasion proseslərin mümkünlüyünün dolayı sübutlardan ikincisi haqda danışdıqda qeyd etmək lazımdır ki, son illərin virusoloji tapıntıları qrip viruslarının heç də həmişə sahibə qarşı qəti müəyyən spesifikliyə malik olmadığını və virusların ikitərəfli keçidinin mümkünlüyünü: insan populyasiyasından ibtidai heyvanlar aləminə və əksinə təsdiq edir (Eeasterday, Tumova, 1971; Webster, 1972). QК/68 virusu donuzlardan, itlərdən, pişiklərdən, babuinlərdən, eləcə də toyuq və danalardan ayrılmışdır (Zhesmer, 1973). Bu virusla dana və toyuqlarda eksperimental infeksiya alınmışdır (Schild, Cambell, Webster; Kilbournun sitatı). Honkonq virusunun insan ştammlarının toyuqlarda replikasiyasının olmaması haqda alınmış məlumatların əsasında yəqin edilir ki, virus başqa sahibə adaptasiya etmişdir və beləliklə, toyuqların orqanizmində ikiqat infeksiya və genetik qarşılıqlı təsir üçün şərait yaranır. R.Q.Vebster qeyd edir ki, bu məsələ haqda daha dəqiq məlumatlar o vaxt alınacaq ki, təbiətdə müxtəlif qrip viruslarının yeni pandemik ştammının əmələ gəlməsinə səbəb olan rekombinasiyasını tapmaq olsun. Belə hadisənin nadirliyi (10-11 il intervalla) faktiki olaraq bu imkanı istisna edir. İnsanlar üçün pandemik olan növbəti ştammın əmələ gəlməsindən əvvəl ştammların retrospektiv analizi məqsədi ilə ştammların “bankının” toplanması alternativlik təşkil edir. 49 Hazırda heyvan və insan qripi virusları ştammlarının təbii rekombinantlarının alınması məlumdur. Sakit okean hövzəsində 1976-cı ildə balinalardan A/кит/ТО/19/76 qrip virusunun təbii rekombinant ştammı alınmışdır. Həmin virus H0-H1 Hav2, yeni təsnifata görə H1N3 antigen formuluna malikdir (Lvov D.K., Zhdanov V.M., Sasonov A.A. və b. 1978). Sonralar, T.V.Pısina, D.K.Lvov və b.(1978) keçmiş SSRİ-nin Primorsk vilayətinin Xasan rayonunun şirin su kompleksində vəhşi quşların virusoloji müayinəsi zamanı 1976-cı ilin yazında vəhşi ördəklərdən rekombinant qrip virusu /Приморье/695/76 ayırd etmişlər. Həmin virus A/Сингапур/1/57 ştammının hemaqqlyutini, quşların ikinci yarımtipinin Nav2 neyraminidazası ilə identik H2 hemaqqlütininə malik idi. Müəlliflər güman edirlər ki, H2 Nav2 virusu H2N2 Asiya virusu ilə Hav7 Nav2 virusunun rekombinasiyası nəticəsində meydana çıxmışdır. 1983-cü ildə göyünlərin Tabanus agrestis növündən Hav1Nav2 və ya yeni təsnifata görə H1N3 antigen formuluna malik qrip virusu alındı (M.T.Janseitova, 1983). 1983-cü ildə Nerome Kuniak və b. 1978-ci ildə Yaponiyada donuzlardan alınmış rekombinant qripp virusunun /Swine/Kanagawa/2/78 hemaqqlütinin və neyraminidazasının monoklonal antitel seriyasının köməyi ilə aparılmış antigen analizi ilə müəyyən etdilər ki, A/SW/Kanagawa 2/78/H1N2/ qrip virusunun HA geni H3N2 insan qripindən, qalan 7 geni isə donuz qripi virusundan alınmışdır. 50 1982-ci ildə isə A qripi virusunun təbii rekombinant ştammı KRX-lə xəstələnmiş insandan ayırd edildi (штамм А/Баку/799/82/H1N3). Ştamm Bakı şəhəri ətrafında, Azərbaycanın Xəzəryanı zonasında alınmışdı (Lvov D.K., Zhdanov V.M., Sadychova F.A. və b. 1983). İnsandan alınmış A qripi virusunun təbii rekombinant ştammının alındığı yerin epidemik və iqlim şəraiti, tədqiqatçıların böyük əksəriyyətinin fikrincə, pandemik ştammların meydana çıxdığı şəraitə identik idi. Faktiki məlumatların əsasında şiftin əmələ gəlməsinin hər hansı 3 istiqamətinin mümkünlüyü haqda məntiqi nəticə çıxarmaq olar: 1. “Yeni” virus- təbiətdə dəyişməz halda saxlanmış “ köhnə” virusun təkamülün yeni burumunda “təzələnməsidir”. 2. “Yeni” virus- heyvan viruslarının “köhnə” insan virusları ilə rekombinasiyasının nəticəsidir. 3. “Yeni” virus- növ spesifik baryeri keçmiş heyvan virusudur (Webster R.G., Laver W.B., Air və b. 1982). 1971-ci ildən sonra izolə edilmiş A qripi viruslarının yeni yarımtiplərinin hüdudlanmış sayı təbiətdə qrip viruslarının müxtəlif yarımtiplərinin sayının sonsuz olmadığını söyləməyə əsas verirdi (Hinshaw V.S., Webster R.G., Rodriguer R.I, 1979; 1981). İkiqat rekombinasiya yolu ilə yeni pandemik qrip viruslarının əmələ gəlməsi haqda hipotez söylənilir (Mau Liang Wang, 1979). Bu hipotez A/Hasw1N1/, H1N1 qripp viruslarının sirkulyasiyada təkrarən meydana çıxmasını izah edir. 51 1.4 A qripi virusunun insan cəmiyyətindən kənar sirkulyasiyası haqda məlumatlar və heyvan və insanı yoluxduran qrip viruslarının əlaqələri. Qrip virusu ilə donuzların (1930-cu il), quşların (1955-ci il) və atların (1956-cı il) yoluxması haqda məlumatların alınmasından sonra ÜST qripin ekologiyası üzrə tədqiqatların stimullaşdırılması proqramını həyata keçirməyə başladı. Virusların təbii mənbələrdən alınmasına aid tədqiqatlar çox məhsuldar oldu. A qripi viruslarının 24 yarımtipindən 17-si quşların, 2-si atların, 1-i donuzların, 4-ü insanın qrip viruslarıdır. Hazırda qripp viruslarının spektri yeni antigen variasiyaları ilə dolur (törədicinin təbii sahiblərinin spektrinin genişlənməsi ilə). A qripi virusları ilə məməlilərin, vəhşi quşların dəstələrinin, ev quşları və heyvanlarının yoluxması haqda məlumatlar var. 1.5 Yüklə 240,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|