ƏZİzxan tanriverdi

300

 

görünür. Amma mövzunu “qapatmaq” yox, ona yeni müstəvidə 

yanaşmaq lazım gəlir. Yuxarıda göstərdik ki, indiki-gələcək za-

manın qrammatik forması olan -ar

2 

morfemi “yar”  leksemindən 

törəmə  hesab edilə  bilər. Bu mənada  -an

2  

feli  sifət şəkilçisi də 

“-ar”  şəkilçisinin fonetik dəyişikliyə  uğramış variantlarından biri 

kimi götürülə bilər. Bir neçə fakta diqqət yetirək: 

-ar

2

 morfemi tarixən həm də feli sifət  şəkilçisi kimi  çıxış 

edib: görər-görən. “Görər gözüm aydını oğul!” (“Kitab”); 

− Orxon-Yenisey abidələrinin dilində “-ür”feli sifət  şəkil-

çisinə rast gəlinir ki, bu da “-an

2

” feli sifət şəkilçisi ilə eyni xətdə 

birləşir: körür-görən, bilir-bilən. “Körür gözüm görməz təg, bilir 

biligim bilməz təg boltı...”; keçmiş zaman məzmunlu “-dıq

4

” feli 

sifət  şəkilçisinin -dıq

4

 keçmiş zaman şəkilçisindən törəməsi tür-

kologiyada birmənalı olaraq qəbul edilir. Yaxud türkologiyada xü-

susi olaraq vurğulanır ki, keçmiş zaman məzmunlu -mış

4 

feli sifət 

şəkilçisi -mış

4 

nəqli keçmiş zaman şəkilçisindən, gələcək zaman 

məzmunlu -acaq

2

 feli sifət şəkilçisi -acaq

2 

qəti gələcək zaman şə-

kilçisindən, gələcək zaman məzmunlu -ası

2

 feli sifət şəkilçisi felin 

lazım şəklinin morfoloji göstəricisindən (gələcək zaman məzmun-

lu -ası

2

 şəkilçisi) törəyib. 

Bu  mənada  daha  çox  indiki  zaman  mənasını ifadə  edən  

-an

2

 (əslində, -ar

2

) feli sifət şəkilçisi -ır

4

, -ar

2

 indiki zaman şəkil-

çisi əsasında yaranıb – fikri də məntiqli hesab oluna bilər. Bu, öz 

təsdiqini yuxarıdakı nümunələrdə də tapır (görər-görən...). Burada 

onu da vurğulayaq ki, təqdim etdiyimiz faktlar  -an

2

  şəkilçisinin 

etimologiyası ilə bağlı türkologiyadakı ehtimal və gümanlara da 

işıq salır. Burada bir fikri xatırlatmaqla  kifayətlənirik: “Çox  gü-

man  ki, bu  şəkilçi (-an

2

 feli sifət şəkilçisi nəzərdə tutulur – Ə.T.) 

dilimizdə ilk dəfə zaman şəkilçisi kimi formalaşmış, sonra feli 

sifət düzəltməyə xidmət etmişdir, çünki iş, hal və  hərəkət və 

bununla bağlı olan zaman məzmunu yarandıqdan sonra həmin iş, 

hal və hərəkətlə bağlı əlamət məzmunu yarana bilər”

1

. 

                                                            

1

  H.Mirzəyev. Azərbaycan dilində fel. Bakı, 1986, səh.263. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

301

 

Yeri gəlmişkən, “bu şəkilçinin (-an

2

 şəkilçisi – Ə.T.) mənşə-

yini vaxt, zaman məzmunlu “an” ismində axtarmaq lazımdır”, -

deyən K.Bəşirov yuxarıdakı fikirləri də düzgün hesab edir: 

“...B.Serebrennikovun yuxarıdakı mülahizəsinə – feli sifət  şəkil-

çilərinin isimdüzəltmə funksiyasına H.Mirzəyevin fikirlərinin 

məntiqi davamı kimi yanaşmaq lazım  gəlir.  Yəni   -an, -ən göstə-

riciləri əvvəllər müstəqil zaman bildirən morfem olmuş, sonradan 

addüzəltmə funksiyası qazanaraq əvvəlcə feli sifət, daha sonra 

isim yaratmaya xidmət etmişdir”

1

. 

Araşdırmalar göstərir ki, “Kitab”ın dilində indiki zaman 

məzmunlu -an

2

 şəkilçisi ilə yanaşı, -ar

2

 şəkilçisi də işlənib (yaran-

ma tarixi baxımından -ar

2 

feli sifət şəkilçisi daha qədimdir). Bu şə-

kilçilərin hər birinə mətn daxilində diqqət yetirək: 

-ar

2

 şəkilçili feli sifətlər: 

qaçar-qaçan. “Qaçar keyiklərinə qarğamağıl...” 

kəsər-kəsən. “Çalıb-kəsər uz qılıcı müxənnətlər çalınca, çal-

sa,  yeg!” 

görər-görən. “Görər gözüm aydını oğul!” 

tutar-tutan. “Tutar mənim əllərim tutmaz oldı”. 

Ağlar-ağlayan. “Yedi qız qardaşıη yedi yol ayırdında ağlar 

gördüm, Bamsı!..” 

-ar

2

 şəkilçili feli sifətlərin inkar forması (-maz

2

)

 

da “Kitab”ın 

dili üçün səciyyəvidir: tutmaz. “Tutar mənim əllərim tutmaz oldı”; 

sökəməz “Ala yılan sökəməz anuη ormanı olur”. 

“Kitab”ın  dilində eyni felə  müxtəlif  məqamlarda  həm -ar

2

, 

həm də -an

2 

feli sifət şəkilçilərinin qoşulmasına təsadüf olunur ki, 

bu da, bir tərəfdən, həmin morfemlərin paralel olaraq işlənməsini, 

digər tərəfdən, -an

2

 şəkilçisinin məhz -ar

2

 əsasında yarandığını sü-

but edir. Burada “dəpmək” (getmək, durmaq) felinin -ar

2

 və -an

2

 

feli sifət formaları ilə işlənməsinə mətn daxilində nəzər salaq: “Qı-

rış güni ögdin dəpər alpımız, - Salur Qazan!” (D-269); Qırış güni 

ögdin dəpən alpımız Salur oğlı Qazan!” (D-231). -ar

2

 və -an

2

 pa-

                                                            

1

 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər.Bakı,2009, səh.182. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

302

 

ralelliyi aydın şəkildə görünən bu tip faktlar türkologiyadakı ”-ən, 

-an, -yən, -yan...feli sifət  şəkilçiləri özünün mənşəyi etibarilə bir 

çox türk dillərində məhsuldar olan -kan, -ken, -qan, -ğan şəkilçilə-

rilə əlaqədardır”

1

 kimi fikirlərlə əks qütblərdə dayanır. 

-an

2 

şəkilçili feli sifətlər 

binən-minən.”Qaraquc ata binənlər vardı, gəldi” 

gətürən-gətirən. “Ölüsü xəbərin gətürənə qız qardaşım verər-

dim...” 

gəlməyən. “Qonağı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg!” 

yemiyən-yeməyən. “At yemiyən acı otlar (bitincə) bitməsə, 

yeg” 

turan-duran. “Alan sabah yerindən turan qızlar!” 

girən. “Ağ otağı qoyuban qara otağa girən qızlar!” 

Nümunələrdəki -an

2

 feli sifət  şəkilçisi müasir ədəbi dilimiz-

də eynilə mühafizə olunur. Bir cəhəti də qeyd edək ki, -an

2

, eləcə 

də -ar

2

 feli sifət  şəkilçiləri daha çox indiki zaman məzmunlu mor-

femlər kimi səciyyələndirilir. Amma bu tip morfemləri həm də za-

manı konkret yox, ümumi şəkildə ifadə edən qrammatik vasitələr 

kimi xarakterizə etmək lazım gəlir. H.Mirzəyevin arqumentləşdi-

rilmiş fikirləri də dediklərimizi təsdiqləyir: “-y (-an), -ən şəkilçili 

feli sifətin zamanını düzgün müəyyənləşdirmək üçün cümlənin 

ümumi məzmunu, cümlədəki felin zamanı, feli sifətin əmələ gəl-

diyi sözün məna çalarlığı, bunun məcazi məna kəsb edib-etməmə-

si, hansı söz və ya birləşmələrlə yanaşı işlənməsi və s. əlbəttə, nə-

zərə alınmalıdır. Lakin bu üslubi məqamlar qrammatik xüsusiyyət 

üçün əsas ola bilməz”

2

.  

Feli bağlama şəkilçiləri. “Kitab”ın  dilində bir sıra feli bağ-

lama  şəkilçili sözlər indiki zaman mənasını konkretləşdirməyə, 

qüvvətləndirməyə xidmət edir. Nümunə olaraq aşağıdakıları gös-

tərmək olar: 

-ıb

4

: çağırıb. “Çağırıb xatunına soylar”; 

                                                            

1

 H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.168. 

2

 H.Mirzəyev. Azərbaycan dilində fel. Bakı, 1986, səh.264. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

303

 

-madın: olmadın. “Əgər sağdır, əsəndir, axşam olmadın genə 

mən saηa gəlürəm”. 

 

Gələcək zamanın əsas morfoloji göstəriciləri 

 

Qeyd etdiyimiz kimi, türk dillərində, o cümlədən Azərbay-

can dilində gələcək zamanın qrammatik formaları keçmiş və indi-

ki zamanlara nisbətən sonrakı dövrlərdə formalaşıb. Digər tərəf-

dən, “gələcək zaman keçmiş  və indiki zamanlarla müqayisə olu-

narsa, dildə nisbətən az işlənir”

1

. “Kitab”ın dilində də gələcək za-

manın morfoloji göstəricilərinə az rast gəlinir. Konkret desək, be-

lədir: iş və hərəkətin gələcəkdə qəti şəkildə icra olunacağını ifadə 

edən -acaq

2

 formasına təsadüf olunmur. Amma bu da var ki, 

“Kitab”ın dilində -acaq

2

 forması feli sifət  şəkilçisi kimi işlənib: 

“Baybican bəg ol saηa verəcəgi qızı Beyrəgə verdi”; “Yatacaq 

yermi buldun”...; -ar, -ər, -ur, -ür forması “Kitab”ın dilində təkcə 

indiki yox, həm də gələcək zaman mənasını ifadə edir. Bu şəkilçi-

lərin “Kitab”da hansı zamanı bildirməsi isə mətnin ümumi seman-

tik yükünə istinadən dəqiqləşdirilir: “gör-ər-mi-sin xəbərində olan 

“-ər”  şəkilçisi müasir dildəki “-ur” (gör-ür-mü-sən)  şəkilçisi mə-

nasına, qovar sözündə  olan “-ar” şəkilçisi müasir dildəki “-ur” 

(qov-ur) şəkilçisi mənasına, götürər sözündəki “-ər” şəkilçisi müa-

sir dildəki “-ır” (gətirir) şəkilçisi mənasında işləndiyi kimi: “urar” 

xəbərindəki “-ar” şəkilçisi müasir dildəki “-acaq” (vur-acaq) şəkil-

çisi mənasına, “öldürər” sözündəki “-ər” şəkilçisi isə müasir dildə-

ki “-əcək” (öldür-əcək)  şəkilçisi mənasına işlənmişdir. Deməli, 

əvvəlki xəbərlərdəki “-ar, -ər” şəkilçisi müasir Azərbaycan dilin-

dəki -ür, -ur, -ır şəkilçiləri əvəzinə, sonrakı xəbərlərdəki “-ar, -ər” 

isə müasir Azərbaycan dilində  gələcək zamanı   bildirmək üçün  

işlənən  -acaq, -əcək  əvəzinə  işlənmişdir”

2

. Bütün  bunlar “Ki-

                                                            

1

 A.Axundov. Felin zamanları. Bakı, 1961, səh.85. 

2

 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.92. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

304

 

tab”ın  dilində gələcək zamanın əsas morfoloji göstəricilərinin tam 

formalaşmamış vəziyyətdə olduğunu bir daha təsdiq edir. 

-ar, -ər, -ur, -ür morfemlərinin gələcək zaman mənasında 

çıxış etməsini mətn daxilində nəzərdən keçirək: 

öldürər. “Anlar bizə yetsə, öldürər”; 

urar-vuracaq, öldürər-öldürəcək. “Keyikə atarkən oqla səni 

urar, öldürər”; 

deyələr-deyərlər. “Qaηlı qoca oğlı Qanturalı netmiş de-

yələr”...; 

bilür-bilər. “Getdikdə yeriη otlaqların keyik bilür”. Bu nü-

munədəki “bilmək” feli “tanımaq” mənasındadır. “Kitab”ın dilin-

də, daha dəqiqi, “müqəddimə”sində “bilür” (bilər) felinin ardıcıl 

sıralanmış atalar sözlərinin sonunda  on bir dəfə təkrarlanmasına, 

epifora silsiləsi yaratmasına  rast gəlinir. Deməli, həmin mətndəki 

(D-5) poetik mənanın qüvvətləndirilməsində “-ür” morfemi xüsusi 

çəkiyə malikdir; 

Bu tip  nümunələrdən  əlavə, “Kitab”ın dilində -ar şəkilçisi-

nin inkar formasına da (-maz

2

) rast gəlinir: gəlməzəm-gəlmərəm. 

“Dəxi səniη yüzüηə mən gəlməzəm”. 

 

 

Gələcək zamanın ikinci dərəcəli  

morfoloji göstəriciləri

 

 

Türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində felin 

təsriflənən formalarına daxil olan əmr, arzu, vacib, lazım və  şərt 

şəkillərinin mənaca  gələcək zamana  aid olmasından, eyni zaman-

da -acaq

2

, -malı

2

, -ası

2

 kimi gələcək zaman məzmunlu feli sifət 

şəkilçilərinin səciyyəvi cəhətlərindən kifayət qədər bəhs olunub. 

Burada onu da vurğulayaq ki, bu formaların  hər biri təkcə diaxro-

nik deyil, həm də sinxronik müstəvidə təhlil süzgəcindən keçirilib. 

Yeri gəlmişkən, “Kitab”ın dilindəki gələcək zamanın ikinci dərə-

cəli morfoloji göstəriciləri bir sıra məqalə  və monoqrafiyalarda 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

305

 

araşdırma obyekti kimi götürülsə  də, problemə kompleks və 

sistemli  şəkildə yanaşılmayıb. Bu mənada türkologiyanın son 

nailiyyətlərinə istinad etməklə aşağıdakıları söyləmək olar. 

Əmr şəkli. Bəllidir ki, felin əmr şəkli heç bir xüsusi morfo-

loji göstəriciyə malik deyil, əmrin ifadəsi isə şəxs şəkilçiləri vasi-

təsilə reallaşdırılır. Burada əmr şəklinin mənaca nisbətən gələcək 

zamanı bildirməsini geniş şəkildə araşdırmış M.Hüseynzadənin bir 

fikri yada düşür: “...Bu, məntiq etibarı ilə də doğrudur, çünki keç-

mişdə icra olunmuş iş haqqında indiki zamanda əmr etmək qeyri-

mümkündür. Əmr gələcək üçün verilir. Bu gələcəyin indiki zama-

na nisbətən uzaq və yaxınlığı qeyri-müəyyən olur. Əmr cümlə-

sinin ümumi məzmunu gələcək zamanın uzaq və yaxınlığını mü-

əyyən edir”

1

. Müəllifin qənaətləri elmi və inandırıcıdır. “Kitab”ın 

dilindəki əmr şəklinə də məhz bu cür fikirlər  kontekstində yanaş-

maq lazımdır. Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”ın dilində  əmr 

şəklində işlənmiş sözlər intensivliyi və zənginliyi ilə diqqəti cəlb 

edir. Hətta əmr  şəklində işlənmiş söz, daha doğrusu, xəbəri felin 

əmr şəkli ilə ifadə olunmuş cümlə “Kitab”dakı bir sıra obrazların 

dilinin fərdiləşdirən, fərqləndirən nitq detallarından biri kimi çıxış 

edir. Məsələn: “Başın kəs!” cümləsinə yalnız Qazan obrazının di-

lində təsadüf olunur; Qazan xanın dilindən verilmiş sonuncu cüm-

lə  də  məhz “Başın kəs!”-dir... Bu mənada  “Kitab”ın  dilindəki 

əmr şəklini şəxslər üzrə nəzərdən keçirərkən yalnız bəzi xarakterik 

nümunələri təqdim etməyi məqsədəuyğun hesab edirik: 

I  şəxsin təki. -ayın, -əyin, -ayım, -əyim forması: varayın-

varım, öldürəyin-öldürüm. “Kafərə mən varayın, yeηidən toğayın 

öldürəyin”; öləyim-ölüm. “Ölürsəm səniη uğruηa bən öləyim”; 

II şəxsin təki. -ğıl, -gil forması: vergil-ver. “Altuηdağı Al ay-

ğırı maηa vergil!”; varğıl-var (get). “Ağ alınlu Bayındır xanıη 

divanına dünin varğıl!”. II şəxsin təkinin şəkilçisiz, daha doğrusu, 

feil kökləri ilə ifadə olunması: kəs. “...mənim başımı kəs!”; 

                                                            

1

 M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1983, səh.187. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

306

 

III  şəxsin təki. -sun, sün forması: tursun-dursun, getsün-

getsin. “Gərək tursun, gərək getsün!”; 

I şəxsin cəmi. -avuz, -əvüz, -alım, -əlim, -yalım, -yəlim for-

ması: verəvüz-verək. “Andan soηra qızı verəvüz!”; yüriyəlim-yü-

riyək (duraq gedək), av avlıyalım – ov ovlayaq, quş quşlıyalım-

quş quşlayaq (quş vuraq), sığın, keyik yıqalum- sığın, keyik yıxaq, 

qayıdalım-qayıdaq, düşəlim-düşək, yeyəlim-içəlim-yeyək-içək, 

xoş keçəlim-xoş keçirək (günümüzü xoş keçirək). “Yüriyəlim, a 

bəglər! Av avlıyalım, quş quşlıyalım, sığın, keyik yıqalum, 

qayıdalım otağımıza düşəlim: yeyəlim-içəlim, xoş keçəlim!”; 

II şəxsin cəmi. -ıη, -iη, -uη, -üη, -iηüz, -üηüz, -ηuz forması: 

qonduruη-qondurun (oturdun). “Kimüη ki oğlı-qızı yoq, qara 

otağa qondurıη...; gətürüη-gətirin. “...qara qoyun yəxnisindən ögi-

nə  gətürüη”; yegüηiz-içüηiz-yeyin-için, söhbətiηüz tağıtmaηuz-

söhbətinizi davam edin, dağıtmayın. “Siz yegüηiz-içüηiz, 

söhbətiηüz tağıtmaηuz”; II şəxsin cəmində  -ıη

4

  şəkilçisinin “-η” 

formasında işlənməsinə də rast gəlinir (sonu saitlə bitən feillərdə): 

döşəη-döşəyin. “...qara keçə altına döşəη...”; 

III şəxsin cəmi. -sunlar, -sünlər forması: bilməsünlər-bilmə-

sinlər, tuymasınlar-duymasınlar. “Səni kafərlər bilməsünlər, tuy-

masunlar”. “Kitab”ın dilində az təsadüf olunan bu forma ilə 

ahəngdarlığın yaradılması, obrazlılığın gücləndirilməsi də diqqəti 

cəlb edir: 

“Qoy bəni, qadın ana, çəngələ ursunlar! 

Qo ətimdən çəksünlər,  

             qara qaurma etsünlər, 

   qırq bəg qızınıη öginə ilətsünlər”. 

Felin əmr şəklində işlənmiş yuxarıdakı sözlərin hər biri mə-

naca gələcək zamanı ifadə edir ki, bu da şəxs  şəkilçiləri və  əmr 

intonasiyası ilə yaradılıb. 

Arzu mənasını ifadə edən -a

2

 forması 

I şəxsin təki: yiyəm-yeyəm. “Mərə qocalar, ekindü vəqti mu-

nı maηa çevirəsiz, yiyəm”; 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

307

 

II şəxsin təki:alasan.“...bir cici-bici türkman qızını alasan...”; 

III şəxsin təki: çala. “Dəli bəg dilədi ki, Dədəyi dəpərə çala”; 

I şəxsin cəmi: müşahidə olunmur (yazılı abidələrimizin dilin-

də XVII əsrdən sonra işləndiyi göstərilir); 

II şəxsin cəmi: verəsiz. “...qırq yerdən avaz verəsiz”; 

III şəxsin cəmi: müşahidə olunmur. 

Bu nümunələrdə arzu mənasını ifadə edən -a

2 

formasını  qə-

bul etmiş sözlər (yiyəm, alasan, çala, verəsiz) mənaca gələcək za-

man bildirir. 

-sa

2

 forması  (şərt  şəklinin morfoloji göstəricisi). Bu forma 

“Kitab”ın dili üçün də səciyyəvidir: 

I şəxsin təki: varsam (getsəm). “...şülən yeməgiη yanına var-

sam”; 

II şəxsin təki: görsəη-görsən. “Ac görsəη, toyurğıl!”; 

III şəxsin təki: baqsa-baxsa.“Kimə baqsa, eşqilə oda yaqar!”; 

I şəxsin cəmi: müşahidə olunmur; 

II şəxsin cəmi: müşahidə olunmur; 

III şəxsin cəmi: yetsəvüz-yetsək. “...biz anlara yetsəvüz, öl-

dürəriz”. 

Göründüyü kimi, varsam,  görsəη, baqsa və yetsəvüz sözlə-

rindəki gələcək zaman mənası birbaşa -sa

2 

forması ilə bağlıdır. 

“-maq+gərək” forması (vacib şəklinin forması). Gələcək 

zaman mənasını ifadə edən bu forma “Kitab”ın dili üçün də səciy-

yəvidir: ilərü turmaq gərək – irəli durmaq lazımdır. “Çün böylə ol-

dı, həman ilərü turmaq gərək, bəg oğlı!”;  evərmax gərək – evlən-

dirmək lazımdır. “Oğıl, ya səni evarmaxmı gərək?” 

-sa

2

 + gərək forması (vacib şəklinin forması). Bu forma 

“Kitab”ın dilində daha intensivdir: olsa gərək. “...alacağı ala gözli 

qızıη otağı olsa gərək”. 

Bu nümunəklərdə “-maq+gərək” və “-sa

2

+gərək” forma-ları 

ilə həm də gələcək zaman mənasının ifadə edildiyi aydın şəkildə 

görünür. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın dilində vacib şəkli-

nin -malı

2 

formasına rast gəlinmir. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

308

 

-ası, -əsi (lazım şəklinin forması). Gələcək zaman məzmunlu 

bu forma “Kitab”ın dilində o qədər də intensiv görünmür: “Bəli 

xanım, bulasıyam...”; Burada bir məqamı da qeyd edək ki, H.Mir-

zəzadə Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində işlənən -ası

2

 forma-

sını felin lazım şəklinin şəkilçisi kimi deyil, gələcək zamanın bir 

növü kimi izah edir: “-(y) -əsi, -ası şəkilçisi ilə - (y) -əcək, -acaq 

şəkilçisi arasında möhkəm  məna əlaqəsi olmuş, hər iki forma qəti 

gələcək zamanı bildirmişdir... –(y)-əsi, -ası  şəkilçisi ilə düzələn 

gələcək zaman çox hallarda üçüncü şəxslə ifadə edildiyi üçün 

özündən sonra –dır şəkilçisi qəbul etmişdir...”

1

. Bu qeydlərlə razı-

laşmaq olar. Amma “Kitab”ın dilindəki nümunələr (bulasıyam, 

xərab olası...), eyni zamanda sonrakı dövr ədəbi dilimizdəki fakt-

lar (varəsidür – Q.Burhanəddin; yanasıdır – Nəsimi; Əfğan edəsi-

dur – Xətai; məfhum olasıdur – Kişvəri...) -ası

2

  şəkilçisini felin 

lazım şəklinin  forması kimi təqdim etməyə imkan verir. Bu forma 

müasir ədəbi dilimizdə tam sabitləşmiş şəkildədir. 

Buraya qədər dediklərimiz “Kitab”ın dilindəki  -ayın, -əyin,  

-ayım, -əyim, -ğıl, -gil, -sun,  -sün, -avuz, -əvüz, -alım, -əlim,        

-yalım, -yəlim, -ıη,  -iη,  -uη, -üη,  -iηüz,   -üηüz,   -ηüz, -sunlar,    

-sünlər  (əmr şəkli üzrə şəxs sonluqları), -a

2

  (arzu şəkli), -sa

2

 (şərt 

şəkli), -maq

2 

+gərək, -sa

2

+gərək (vacib şəkli), -ası

2

 (lazım  şəkli) 

formalarının gələcək zamanın ikinci dərəcəli morfoloji göstəricilə-

ri kimi çıxış etdiyini qabarıq şəkildə göstərir. 

Feli sifət  şəkilçiləri.  Türkoloji ədəbiyyatda –acaq

2

, -ası

2

, -

malı

2

, -ar

2

, -ır

4

 və s.  şəkilçilər təkcə feil şəkillərinin formaları ki-

mi yox, həm də  gələcək zaman məzmunlu feli sifət şəkilçiləri ki-

mi təqdim olunur. -ar

2

  və  -ır

4

  şəkilçiləri barədə K.Bəşirov yazır: 

“Bu şəkilçilər bir çox türk dillərində gələcək zamanla yanaşı, in-

diki zamanı da ifadə etdiyindən türkologiyada bu şəkilçilərlə ya-

ranan feli sifətlər indiki və indiki-gələcək zaman feli sifətləri də 

adlanır. Bu onunla izah olunur ki, həmin şəkilçilər hərəkəti gələ-

cəyə bağlamaqla yanaşı, ona daimilik əlaməti verərək ismə çevir-

                                                            

1

 H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.160. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

309

 

mək imkanı yaradır”

1

. -ar

2

 şəkilçili feli sifətlərin bu cür qrammatik 

semantikasından əvvəlki səhifələrdə bəhs etdiyimiz üçün, eləcə də 

-malı

2

 forması “Kitab”ın dilində işlənmədiyinə görə burada yalnız 

gələcək zaman məzmunlu -acaq

2

  və -ası

2

 feli sifət  şəkilçilərini 

“Kitab”ın dili kontekstində araşdırmağı məqsədəuyğun bilirik: 

–acaq

2