ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- öldi
|
272
şahidlik yolu ilə bildirən şühudi keçmiş zamanın “Kitab”dakı qrammatik forması belədir: -dı, -di. Bu şəkilçinin etimologiyası ilə bağlı belə bir ehtimalı qeyd etmişik (əvvəlki səhifələrdə ətraflı ve- rilib): dönq (Günəşin dönməsini (əyilməsini) ifadə edən “dön” fe- linin ilkin formalarından biri) → dünq → düq (keçmiş zamanın il- kin forması) = -dı 4 (şühudi keçmiş zamanın tam sabitləşmiş for- ması). “Kitab”da şühudi keçmiş zamanın ilkin (-dıq) yox, tam sabitləşmiş qrammatik forması (-dı, -di) müşahidə olunur: I şəxsin təkində: bindim. “Yelisi qara Qazlıq atın bütün bindim”; II şəxsin təkində: baqdıη, sevindiη. “Solına baqdıη, çoq sevindiη”; III şəxsin təkində: turdı, kişnədi. “...iki ayağının üzərinə turdı, kişnədi”; I şəxsin cəmində: asi oldıq, and içdik. “Qazana biz asi oldıq, and içdik”; II şəxsin cəmində: “Bir əski qaftan verdiηüz...”; III şəxsin cəmində: yortdılar. “Yedi gün yedi gecə yortdılar”. Nümunələr bir daha sübut edir ki, “Kitab”dakı -dı, -di şühudi keçmiş zaman şəkilçisi və ondan sonra işlənmiş şəxs sonluqları, əsasən, müasir ədəbi dilimizdəki kimidir. Araşdırmalar “Kitab”da şühudi keçmiş zaman şəkilçili feillə- rin üstün mövqedə çıxış etdiyini aydın şəkildə göstərir. Bu da, heç şübhəsiz ki, “Dastan” poetikası, təhkiyəçi dili ilə bağlıdır. Burada bir həqiqəti də vurğulamaq lazım gəlir: “Kitab”da sühudi keçmiş zamanda işlənmiş “Binmək” (minmək) və “yetmək” feillərinin in- tensivliyi boyların, demək olar ki, hər birində qabarıq şəkildə gö- rünür. Məsələn, bindi. “Qazan... Qoηur atın çəkdirdi, bütün bin- di”; “Təpəl-qaşğa ayğırına Tondaz bindi”; yetdi. “Qazan bəgiη qartaşı Qaragünə çapar yetdi”; “... Boz ayğurlu Beyrək çapar yet- di”. Birmənalı olaraq demək mümkündür ki, bu cür intensivlik at belində döyüşən, atı özünə qardaşdan artıq bilən türk ərənlərinin
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 273
“Kitab”da obrazlı şəkildə canlandırılması ilə bağlıdır. Çünki “...çapar yetdi” ifadəsindən sonra verilmiş nida cümləsi Oğuz igid- lərinin Qazan xana hesabatını xatırladan ən əsas atributlardandır: “Çal qılıcıη ağam Qazan yetdim! – dedi”. Şühudi keçmiş zamanda işlənmiş “dəp-mək” (burada “sürmək” mənası nəzərdə tutulur) və “urmaq” (vurmaq) feillərinin mətn “daxilində ardıcıl olaraq veril- məsi də “Kitab”ın dili üçün səciyyəvidir: “Qazan at dəpdi. Sügü- sün çəküb əlindən aldı, dəpəsinə urdı...” Bu cür detallarda isə Oğuz igidlərinin şücaəti birbaşa həm də məhz qəhrəman və at kontekstində ifadə olunur” 1 . İ.Vəliyev XIV-XIX əsrlərə aid Azərbaycan yazılı abidələri- nin dilində şühudi keçmiş zamanın məna xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən ilk olaraq “Kitab”ın dilinə müraciət edib. Müəllifin diqqət yetirdiyi əsas detalları belə ümumiləşdirmək olar: − danışanın özü keçmişdə icra olunmuş iş, hal və hərəkətin icrasında bilavasitə iştirakçıdır. O, şahid sifəti ilə keçmişdə icra olunmuş iş, hal və hərəkət barədə xəbər verir: “Şərablıydım, duy- madım, nə söylədim, bilmədim”; − danışan ikinci şəxsin təki tərəfindən keçmişdə icra olun- muş iş və hərəkəti gözü ilə görüb. O, danışıq vaxtı bu barədə şahid sifəti ilə xəbər verir: “Qalxıban Qanturalı yerindən duru gəldiη ... qara Qazlıq atın bütün mindin. Ala gözlü yigitlərin yanına aldın”; − danışan keçmişdə üçüncü şəxsin təki tərəfindən icra olun- muş iş, hal və hərəkəti gözü ilə görüb. O, danışıq vaxtı bu barədə məlumat verir: “Baybura bəgin oğlancığı Beyrək, Baybecan məli- yin qızın aldı, ağ otağına geri döndü, düyünə başladı”; − danışan keçmişdə üçüncü şəxs tərəfindən icra edilmiş iş və hərəkəti bilavasitə müşahidə edib və bu barədə şahid kimi mə- lumat verir: “Qızlar vardılar, yemək gətirdilər, Beyrəgin qarnın doyurdular”; − danışan keçmişdə bir neçə şəxs tərəfindən icra olunmuş iş və hərəkətin bilavasitə iştirakçısıdır. O, bu barədə şahid kimi çıxış
1 Ə Tanrıverdi.”Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu. Bakı, 2012, səh.76. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 274
edir: “Vardıq, bilmədik. Biz Qazana asi oldıq, and içdik, gəl sən dəxi and iç – dedilər”; − keçmişdə icra olunmuş iş və hərəkətin qəti bitdiyini bildi- rir, icra olunmuş iş və hərəkətə danışanın heç bir şübhəsi yoxdur: “Bu məhəldə, sultanım, Slur Qazanla Qaraca Çoban çapar yetdi”; − danışan keçmişdə bir neçə dəfə icra olunmuş iş və hərəkət haqda şahid kimi məlumat verir: “Gürzlə döyüşdülər, qara polad uz qılıc ilə dartışdılar, sərpə-sərpə meydanda qılıclaşdılar”; − şühudi keçmiş zaman forması məlumat verənin iştirak et- mədiyi, onun şahidliyi ilə icra olunmayan iş və hərəkəti bildirir: “Yel əsdi, yağmur yağdı, bükü qopdı” 1 . Türkoloji araşdırmalara istinadən söylənmiş bu fikirlərin hər biri elmi və inandırıcıdır. Müəllif şühudi keçmiş zamanın məna çalarlarını məhz mətnin ümumi semantik yükünə istinadən müəyyənləşdirib. Bu da olduq- ca təbii qarşılanır. Ən əsası isə yuxarıdakı qeydlər belə bir fikri reallaşdırır: “Kitab” şühudi keçmiş zamanın məna çalarları müstə- visində də böyük və zəngin görünür. “Kitab”ın dilində xəbərdən əvvəl -di şəkilçili sözlərin işlən- məsi müşahidə olunur: “Dirsə xanın xəbəri yoq, oğlancığın öldi bilir”; “Babasın öldi bilir idi”; “...oğulu evə gəldi sandım, - dedi” ... Bu tip cümlələrdəki”öldi” sözündən bəhs edən İ.Vəliyev yazır; “...A.N.Kononov öldi sözünü vasitəsiz tamamlıq adlandırır və göstərir ki, “Babasın öldi bilir idi” cümləsində iki vasitəsiz ta- mamlıq işlənmişdir. Budrada babasın və öldi sözləri bilir idi xə- bərinin vasitəsiz tamamlıqlarıdır. Birincisi, babasın sözü idarə edilən təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş vasitəsiz tamamlıq şəklin- dədir, ikincisi, (öldi) – yanaşan vasitəsiz tamamlıq verba finita ki- mi ifadə edilmişdir... Deməli, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində şühudi keçmiş zaman forması feli ad vəzifəsində də işlən- mişdir... öldi sözü feli sifət kimi götürülə bilməz. Çünki həmin sö- zün bildirdiyi məna ilə müasir Azərbaycan dilində feli sifəti ifadə
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.65-81. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 275
edən söz (məs.; ölmüş) fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Məlum ol- duğu üzrə feli sifət cümlədə təyin rolunda çıxış edir. Öldi sözünün ifadə etdiyi məna isə cümlədə təyin vəzifəsində işlənə bilməz, çünki həmin sözün ifadə etdiyi məna təyinin ifadə etdiyi mənanı ehtiva edə bilmir...” 1 İlk olaraq qeyd edək ki, “babasın” sözündəki “-n” şəkilçisinə təkcə təsirlik halın ilkin formsı yox, həm də yiyə- lik halın ən qədim forması (-η) kimi yanaşmaq mümkündür. Belə ki, “Ural-Altay dil ailəsində yiyəlik halın tarixi forma və funk- siyası ədəbi dil səviyyəsində saxlanılır. Fin-uqor, samodi (məhdud dairədə), monqol dillərində yiyəlik hal - η şəkilçisi ilə ifadə olu- nur”
2 . Deməli, “babasın” (-η) və “öldi sözləri III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri kimi bərpa oluna bilər: “babasıη öldi (- dük)”. Bu isə həm də o deməkdir ki, “Babasın öldi bilir idi” cüm- ləsində iki yox, bir vasitəsiz tamamlıq işlənib. Yeri gəlmişkən, həmin cümlənin V.V.Bartold tərəfindən rus dilinə tərcüməsi də (Он думал, что его отец умер) 3 dediklərimizi qüvvətləndirir. Amma aşağıdakı arqumentləri daha inandırıcı hesab etmək olar: − “öldi” sözündəki -di şəkilçisi qrammatik semantikasına görə -dıq, -dik feli sifət şəkilçisi ilə eyni semantik yuvaya daxil ola bilir: müq.et: öldük bilir; öldi bilir; − dük (-dü) feli sifət şəkilçisi müasir dilimizdə eynilə mühafizə olunur; satdıq bilir, satdı bilir ...; − dıq formasından -dı 4 şühudi keçmiş zaman şəkilçisi törədiyi kimi, -di feli sifət şəkilçisi də yarana bilərdi. Görünür, ilkin dövrlərdə -dıq və -dı feli sifət şəkilçisi kimi paralel işlənib. Digər tərəfdən, -dı 4
formasında sabitləşən şühudi keçmiş zaman şəkilçisinə görə feli sifət şəkilçisi kimi “-dı 4 ”-nın yox, məhz “- dıq”-ın sabitləşməsi təbii və məntiqli görünür. Heç şübhəsiz ki,
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.101-102. 2 M.Məmmədli. Azərbaycan dili şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı, 2003, səh.65. 3 В.В.Бартольд. Турецкий эпос и Кавказ. «Книга моего Деда Коркута. М.-Л., 1962, с.73. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 276
diferensiallaşma prosesində bu amilin rolunu inkar etmək olmaz. Bu baxımdan “öldi bilir” modelinin “öldük (adam) bilir” məna- sında olması daha ağlabatan görünür, “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində “öldi” sözünün “ölmüş “ şəklində sadələşdirilməsi də dediklərimizi arqumentləşdirir: “Babasın öldi bilir idi” – “Atasını ölmüş bilirdi” (səh.192). Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Ki- tab”dakı “öldi” formasına müasir dilimizdə də rast gəlinir. Bu tip sözləri şühudi keşmiş zamanın üslubi məqamları kontekstində şərh edən K.Bəşirov yazır: “-dı 4 ” feillərə keçmiş zamanı ifadə et- mək üçün qoşulsa da, bəzən üslubi məqamlarda indiki və gələcək zamanları da ifadə edə bilir. Məsələn, Yedi var, apardı yoxdur; Öldü var, döndü yoxdur cümlələrində hərəkət keçmişə deyil, gələcəyə tuşlanmışdır” 1 .
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu cümlələrdə də -dı 4 şühu- di keçmiş zamanın qrammatik forması kimi yox, feli sifət şəkilçisi kimi düşünülə bilir. Müq.et: “Yedi var, apardı yoxdur”//”Yedik (çörək, yemək, ruzi) var, apardıq (çörək, yemək, ruzi) yoxdur"; “Öldü var, döndü yoxdur”//“öldük (can) var, döndük (can) yox- dur”. Bu nümunələrdəki -di (-dik), -dı (-dıq), -dü (-dük) feli si- fət şəkilçiləri gələcək zaman mənasını ifadə edir, K.Bəşirovun sözləri ilə desək, “hərəkət keçmişə deyil, gələcəyə tuşlanır”. Bu- rada yeni bir fikir də reallaşır: “Kitab”la səsləşən bu cür detallar Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarının rəngarəngliyi və zəngin- liyini sübut edir. Dilçiliyimizdə şühudi keçmişin üslubi xüsusiyyətlərindən kifayət qədər bəhs olunub. Burada bəzi fikirlərə diqqət yetirmək lazım gəlir: “Danışan iş, hal və ya hərəkətin icrasını labüd və şüb- həsiz hesab etdikdə gələcək zaman yerinə şühudi keçmiş zaman forması işlənir: Vay o zamandan ki, çiçəklər soldu, o zaman ya mənim nəhayətimdir və yaxud mən bu dünyada yoxam (C.Cab- barlı); Kim bilir, bəlkə yenə də bir-birinizə qismət oldunuz
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.136. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 277
(İ.Əfəndiyev)” 1 . İ.Tahirov bu cür fikirlərə istinad edərək maraqlı mülahizələr irəli sürür: “...-dı 4 şəkilçili keçmiş zaman gələcək kontekstində yalnız Azərbaycan dilində işlənir. Keçmiş zamanın gələcək zaman yerində işlənməsi faktik olaraq gələcəyə aid olan hadisələrin artıq baş vermiş, icra olunmuş şəkildə təqdim edilmiş hərəkətlərin təsviri funksiyasını daşıyır. Misallar: Bu gün hələ sə- nə əl açır, amma sabah elə ki biləyi bərkidi, sənə əl açmayacaq... (“Ayna” qəzeti). Vay o zamandan ki, çiçəklər soldu, o zaman ya mənim nəhayətimdir və yaxud mən bu dünyada yoxam (C.Cab- barlı) ...” 2 . Türkoloji araşdırmalarda bu tip nümunələrin “Kitab”ın dili üçün də səciyyəvi olduğu göstərilir: “Gəlməz olsan Baybecan qızı Banıçiçəyi aldırdıη bəlü bilgil – dedi”. Buradakı “aldırdın” (aldıracaqsan) sözü də “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıl- dığını təsdiqləyir (yuxarıdakı sitata bax: “-dı 4 şəkilçili keçmiş zaman gələcək kontekstində yalnız Azərbaycan dilində işlənir). “Kitab”ın dilində şühudi keçmiş zamanın felin şərt şəklini əvəz etməsi də müşahidə olunur: “Hər kim yedi, ol degil. Hər kim yemədi, ol Qazan xatunıdır”. Bu cümlələrdəki “yedi” və “yemədi” predikatlarına -sə morfemi asanlıqla artırıla bilir: yedi=yedisə; yemədi=yemədisə. Temporallıq və obrazlılıq məsələlərindən bəhs olunarkən o da vurğulanmalıdır ki, “Kitab”ın dilində ardıcıl verilmiş cümlələ- rin sonunda şühudi keçmiş zamanın morfoloji göstəricisinin (-dı 4 ) təkrarlanması ilə ahəngdarlıq, melodiyalılıq yaradılıb, poetik məna qüvvətləndirilib. Burada kiçik bir parçanı təqdim etməyi zəruri hesab edirik: “Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi. Ol gün müxənnətlər sapa yer gözətdi. Ol gün bir qiyamət savaş oldu, meydan, tolu baş oldu...”
1 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.325 2 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.207.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 278
Bu parçadakı cümlələr temporallığın sintaktik ifadə vasitə- si ilə başlanıb (ol gün), morfoloji ifadə vasitəsi ilə (-dı 4 ) tamam- lanır. Ən maraqlısı isə budur ki, keçmiş zaman mənasını ifadə edən bu vasitələrin (ol gün; -dı 4 ) hər ikisi təkrarlanır, alliterativ tipli qafiyələr kimi çıxış edir. Nəqli keçmiş zaman. Şühudi keçmiş zamandan fərqli ola- raq nəqli keçmişdə icra olunmuş iş və hərəkətin nəticəsini ifadəet- mə ən əsas cəhətlərdən hesab olunur. Azərbaycan dilində nəqli keçmişin iki morfoloji göstəricisi vardır: -mış 4 ; -ıb
4 . İlk olaraq - mış 4
Türkoloji ədəbiyyatda -mış nəqli keçmiş zaman şəkilçisi- nin ilkin forması – arxetipi kimi daha çox “-piş// puş” (A.M.Şer- bak) və “bış” (B.A.Serebrennikov) morfemləri götürülür. Müasir ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi olan -mış 4 nəqli
keç-
miş zaman formasının “Kitab”dakı ümumi mənzərəsi, əsasən, aşa- ğıdakı kimidir: I şəxsin təkində: gəlmişəm. “Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm”; II şəxsin təkində: böyimişsən. “Dəpəcə böyimişsən tarıca beyniη yoq!”; III şəxsin təkində: dükənmiş: “Xan qızınıη evində qul- xəlaiq dükənmiş”; ölmişdir. “...Qazan bəg, yedi yaşında bir qızcığazım ölmüşdir, kərəm eylə, aηa binmə!”; I şəxsin cəmindəˆbinmişüz. “Tölə-tölə şahbaz atlarını biz binmişüz”; II şəxsin cəmində: təsadüf olunmur; III şəxsin cəmində: asi olmuşlar. “...Taş Oğuz bəgləri sizə asi olmuşlar, bilmədik”; Şəxslər üzrə təqdim etdiyimiz nümunələr, əsasən, müasir dilimizdə olduğu kimidir. Daha dəqiqi, burada fərq I şəxsin cəmi üzrə şəxs sonluğunda özünü göstərir: -üz (binmişüz) = -ik (min- mişik).
“Kitab”ın dilində -mış 4
nəqli keçmiş zaman şəkilçisini qə- bul etmiş sözün II şəxsin cəmində işlənməsinə rast gəlinməməsi “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 279
isə uyğun sintaktik mühitin olmaması ilə bağlıdır. Yeri gəlmişkən, “-mış 4 ”+sınız//sız 4 ” modeli XVI əsrə qədərki abidələrimizin dili baxımından o qədər də səciyyəvi olmayıb. Hətta türkoloji ədəbiy- yatda bir sıra abidələrin dilində, ümumiyyətlə, işlənmədiyi qeyd olunur. Məsələn, Ş.Xəlilov XV əsr Azərbaycan yazılı abidəsi “Əs- rarnamə”nin dilində -mış 4 şəkilçili nəqli keçmiş zamanın ikinci şəxsin cəmində işlənmədiyini göstərir 1 . “Kitab”da nəqli keçmişin məna xüsusiyyətləri ilə bağlı aşa- ğıdakıları söyləmək olar (-mış 4 formalı nəqli keçmiş nəzərdə tutu- lur): − danışan icra olunmuş iş və hərəkətin qurtardığını, bitdiyi- ni qəti şəkildə ifadə edir: “Namərd tayıη al eyləmiş. Oquyuban bizi aldılar”; − iş və hərəkətin qəti olaraq bitməsini deyil, nəticəyə yö- nəldilmə mənasını reallaşdırır: “Gen ətəgüηə, tar qoltuğıηa qısıl- mağa gəlmişəm”. − qeyri-müəyyən vaxtda icra olunmuş iş və hərəkətin nəti- cəsini ifadə edir: “Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər...” “Kitab”ın dilində -mış 4 nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin ardı- cıl verilmiş cümlələrdə təkrarlanması ilə yaradılmış ahəngdarlıq, melodiyalılıq da diqqəti cəlb edir: “-miş+-əm” formasının təkrarı ilə: Qarşu yatan qara tağıηı aşmağa gəlmişəm. Aqındılı görklü suyıηı keçməgə gəlmişəm. Geη ətəgüηə, tar qoltuğıηa qısılmağa gəlmişəm...” “...mış+-san” və “-miş+-sən” formalarının təkrarı ilə: “Alan sabah turmışsan, ağ ormana girmişsən. Ağ qovağıη budağından yırğayuban keçmişsən. Canbacuğın əkmişsən. Oq cığırın qurmışsan, Adın gərdək qomışsan...”
1 Халилов Ш. Язык азербайджанского письменного памятника XV в. «Асрар- наме» (морфологические особенности). АКД, Баку, 1974, с.42. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 280
Bu parçada qalın saitli “-mış+-san” formasının mətnin ilk və son hissələrini zəncirvari olaraq bağlaması da özünü göstərir: turmışsan; gəlmişsən, keçmişsən, əkmişsən, qurmışsan, qomış- san. “-mış 4 + -ız 4 ” formasının təkrarı ilə: ...Qazan bəgüη dünlügü altun ban evlərini biz yıqmışuz. Tölə-tölə şahbaz atlarını biz binmuşüz. Qatar-qatar qızıl dəvəsini biz yetmişüz. Qarıcıq anasını biz gətürmişiz. Qaza bəηzər qızı-gəlini biz yesir etmişüz Qırq yigidlə Qazanıη oğlını biz gətürmişiz. Qırq incə bellü qızla Qazanıη həlalını biz gətürmişiz... Bu sintaktik bütövdə ahəngdarlıq yaradan vasitələrin ümumi mənzərəsi belədir: “q” samitinin alliterasiyası; “qırq” sözünün işti- rakı ilə yaradılımış anafora; “biz” sözünün iştirakı ilə yaradılmış epifora; “-mış+-ız 4 ” formasının istinasız olaraq misraların hamısı- nın sonunda təkrarlanması... Bu isə o deməkdir ki, yuxarıdakı mət- nin ahəngdar səslənməsində, eyni zamanda poetik mənasının qüv- vətləndirilməsində “-mış 4 +-ız 4 ” forması xüsusi çəkiyə malikdir. “-mış 4
2” formasının təkrarı ilə (bu formaya az təsadüf olunur) Qanturalıyı ögmişlər.
Görəlim, xanım, necə ögmişlər... Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, “Kitab”da -mış 4
sini bildirməklə yanaşı, həm də ahəngdarlıq yaradan, poetik mə- nanı qüvvətləndirən bir vasitə kimi çıxış edir. -ib 4 şəkilçili nəqli keçmiş zaman. Bu şəkilçi Türkiyə türk- cəsində işlənmir, türkmən dilində -ıp 4 , Azərbaycan dilində isə -ıb 4
şəklində sabitləşib. “Kitab”dakı forması isə belədir: -ub, -üb: kə- silüb. “Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdür”; alınub. “Dünyəlikdə bir qardaşım alınubdır”. Deməli, “Kitab”dakı -ub, -üb forması yal- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 281
nız müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün səciyyəvidir. Bu da “Ki- tab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıldığını arqumentləşdirən ən tutarlı faktlardan hesab oluna bilər. Yeri gəlmişkən, türkologiyada -ıb 4
üçün xarakterik olması xüsusi olaraq qeyd olunur. Burada M.Er- ginin “bugün artık Osmanlı sahasında bu şekil (-ıb 4 nəzərdə tutu- lur – Ə.T.) kullanılmamaktadır” fikrinə tarixi-linqvistik müstəvidə aydınlıq gətirmiş K.Bəşirovun bir fikrini eynilə xatırlatmaq lazım gəlir: “Nəqli keçmişin -ıb 4 morfemi oğuz qrupu dillərindən daha çox Azərbaycan dilində keçmiş zaman anlayışı ifadə etmək üçün işlənir: Yaz gəlıib, qar əriyib, yollar açılıb və s. -ıb morfeminə əski Anadolu türkcəsində -ıp şəklində aktiv rast gəlinsə də, osmanlı türkcəsində artıq bu şəkilçi tək-tük sözlərdə istifadə edilmişdir” 1 . E.Əzizovun fikrincə, “Azərbaycan dilinin tarixində -ıb nəq- li keçmiş zaman forması birinci şəxs tək və cəmdə də işlənmiş- dir, lakin bu xüsusiyyət müasir Azərbaycan dili şivələri üçün xa- rakterik deyil. Həmin keçmiş zamanın birinci şəxs tək və cəmində -ıb şəkilçisinin işlənməsi XV-XVII əsrlər Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində müşahidə edilir: Eylə sayru düşübəm ki, mana sihhət verməz (Kişvəri); Ey Füzuli, olubam ğərqeyi – girdabi – cü- nun (Füzuli)...” 2 -ıb
4 nəqli keçmiş zaman formasının birinci şəxs təkdə və cəmdə işlənməsinə “Kitab”ın dilində də rast gəlinmir. Bu da “Kitab”ın XV əsrdən əvvəlki dövrlərdə yazıya alındığını aydın şəkildə göstərir. “Kitab”ın dilində -ub, -üb nəqli keçmiş zaman forması da- ha çox III şəxsin təkində müşahidə edilir: olubdur. “Çünki Qazan bəgdən buyruq olubdur, qoη otursun!”; baş kəsübdür, qan döküb- dür”. Gördilər kim, ol yigit kim baş kəsübdür, qan dökübdür, Bay- börə bəgiη sağında oturar”... Buradakı “-ıb 4 +-dır
4 ” nəqli keçmiş zaman formasının qrammatik semantikasını belə səciyyələndirmək
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər.Bakı,2009,səh.138. 2 E.Əzizov. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, 1999, səh.190-191. |