ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
241
“Kitab”ın dilində “ilin on iki ayından hər biri” anlamlı “ay” sözü daha çox müəyyən miqdar saylarından sonra işlənib: “Bir ay baqsun, - Bir ayda varmazsam, iki ay baqsun! İki ayda varmaz- sam, üç ay baqsun!...” (D-144); “Toquz ay tar qarnımda götür- digim, oğul!” (D-164). Astronomiya və coğrafiyaya dair mənbələrdə göstərildiyi kimi, “Ay təqviminin əsasını təşkil edən sinodik (qəməri) ay – Ay səfhələrinin dəyişmə dövrü olub, 29, 581 orta Günəş sutkasına bərabərdir”. Bu mənada türk dillərində hər 29,5 və ya 30 günün “ay” adlandırılması təbiidir. Heç şübhəsiz ki, qədim türklər yaz, yay, güz (payız), qış sözlərini yaradarkən Günəşin hərəkət trayek- toriyası, işığı ilə yanaşı, gecələr inikas edən “Günəş” işığı ilə işıqlanan göy cismini – “Ayı” da müşahidə ediblər, onun işığını da nəzərə alıblar. Bu müasir dilimizdə mühafizə olunan “boz ay” (qışın axırıncı ayı, mart ayı), “elqovan ay” (yayın axırıncı ayı) kimi ay adlarında, eyni zamanda “ay qaranlığı” (ay işığı olmayan gecə, qaranlıq gecə), “ay doğmaq” (gecə ayın doğması, çıxması), “ay görünmək” (hər ayın əvvəlində hilalın (ayparanın) ilk dəfə görünməsi) və s. ifadələrdə də özünü göstərir. Burada S.Cəfərovun omonimlərin əmələ gəlmə yolları ilə bağlı söylədiyi fikirlərdən biri yada düşür: “Çoxmənalı sözlərdə mənalarından biri inkişaf edərək, müstəqim məfhum ifadə etməyə başlayan yeni sözə çevril- məsi ilə; məsələn, ay (otuz gün) – Ay (yerə ən yaxın məsafədə olan peyk), hər ikisi isim...” 1 . Maraqlıdır ki, M.Kaşğari “ay” sözü- nün semantikasını daha dəqiq, həm də poetik mətnlər kontekstində şərh edib: “...ay (30 gündən ibarət olan ay). Bu, beytdə də işlənmişdir: “Kışka etin, kəlsə kalı kutluğ yay, Tün, kün keçə alkınur ödhlək bilə ay” Qışa hazırlaş sən, gəlsə qutlu yay, Gecə-gündüz keçərək başa çatır zamanla ay”.
1 S.Cəfərov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1982, səh.23. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 242
(Mübarək yay gələndə sən qışa hazırlıq gör, çünki gecənin və gündüzün keçməsi ilə ay və zaman başa çatır). İlin 12 parçasından hər birinə ay deyilməsinin səbəbi odur ki, bu müddət ayın keçməsi ilə başa çatır. Bu məsəldə də işlənir: “ay tolun bolsa, əligin imləməs = bəbir ay əllə göstərilməz. Çünki gözü olan hər kəs onu görür” 1 . “Kitab”da ilin aylarının adlarına rast gəlinmir. Daha doğrusu, bu, əsasən, fəsil adları ilə ifadə edilir: Yaz, güz (payız), qış. “Yay” sözü isə müstəqil şəkildə fəsil adı kimi işlənməsə də, yer-məkan məzmunlu “yaylaq”, “yayla” kimi sözlərdə kök morfemi kimi çıxış edir. Çox güman ki, bu, qədim türklərdə yaz sözünün həm də yay mənasında işlənməsi ilə bağlıdır. Bu, öz təsdiqini M.Kaşğari- nin “Divan”ında da tapır: “...yaylağ. Bu, yaz demək olan yay sö- zündən alınmışdır” 2 . Yeri gəlmişkən, M.Kaşğari “ay” adlarına da münasibət bildirib: “Ayların adlarına gəlincə, şəhərlərdə ay adları ərəbcə işlənir. Köçərilər və müsəlman olmayan türklər ili dörd fəslə bölərək ad verirlər. Hər üç ayın bir adı var, ilin keçməsi bu- nunla bilinir. Novruzdan sonra yaza “oğlak ay”, sonra “uluğ oğ- lan ay” deyirlər. Çünki bu ikinci zaman parçasında oğlaq böyüyür. Bundan sonra “uluğ ay” gəlir, çünki bu dövr yay ortasıdır, yer üzərində nemət artır, heyvanlar böyüyür, süd çoxalır. Digər ay- larda bu şəkildə davam edir, az işləndiyi üçün bunların adını tək- tək saymıram” 3 . Müəllifin bu qeydləri qədim türk tarixi, etnoqra- fiyası və coğrafiyası baxımından olduqca dəyərlidir. ilin fəsillərinin adları. Heç şübhəsiz ki, fəsil adlarının (yaz, yay, güz (payız), qış) yaranma səbəbləri, etimoloji əsasları müəy- yənləşdirilərkən təkcə dilçilik yox, həm də mifologiya, astronomi- ya kimi elmlərin nəzəri əsaslarına istinad olunmalı, problemə kompleks və sistemli şəkildə yanaşılmalıdır. Araşdırmalar göstə- rir ki, Azərbaycan dili, eləcə də türk dillərinin əksəriyyəti üçün sə-
1 M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, Bakı, 2006, səh.148-149. 2 Yenə orada, səh.63. 3 Yenə orada, səh.356. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 243
ciyyəvi olan yaz, yay, güz (payız) və qış sözlərinin etimologiyası qeyd etdiyimiz elmlərin sintezi kontekstində tədqiq olunmayıb. Konkret desək, ümumi vəziyyət belədir: Azərbaycan fizikləri və ya astronomlarının əsərlərində ilin fəsillərinin adlarını bildirən sözlərin semantikası ilə bağlı şərhlərə, demək olar ki, rast gəlin- mir. Bu, təbii qarşılana bilər: birincisi, ona görə ki, bu, astrono- mun işi deyil; ikincisi, qədim türk dilinin incəliklərinə dərindən bələd olmayan heç bir astronom yaz, yay, güz (payız) və qış söz- lərinin semantikası ilə bağlı dəqiq fikir söyləyə bilməz... Türkoloq və mifoloqlarımız isə həmin sözlərlə bağlı müəyyən mülahizələr söyləyərkən astronomiyanın nəzəri əsaslarına yetərincə istinad et- məyiblər. Amma bu heç də onların fikirlərinin inkarı kimi başa düşülməməlidir. Bu mənada Azərbaycan dilçiliyi və folklorşünas- lığında ilin fəsillərinin adları ilə bağlı deyilmiş fikirlərin ümumi mənzərəsini canlandırmaq lazım gəlir: Dilçiliyimizdə ilin fəsillərinin adları həm leksikologiya, həm də morfologiya daxilində təqdim olunur. Dəqiq desək, eyni sözlər (yaz, yay, payız, qış, gün, ay, il...) leksikologiya daxilində daha çox zaman məfhumu bildirən sözlər, morfologiyada isə zaman bildirən isimlər başlığı altında ümumi şəkildə verilib. Yəni yaz, yay, güz (payız) və qış sözləri tarixi-linqvistik baxımdan, demək olar ki, araşdırılmayıb. Amma onu da qeyd edək ki, son dövrlərdə B.Məhərrəmli “yaz” sözünü “təbiət hadisələrini bildirən isimlər” başlığı altından geniş şəkildə təhlil edib 1 . Müəllifin fikirlərini belə səciyyələndirmək olar: − “yaz” sözünün türk dillərində müxtəlif fonetik variantlarda işləndiyini göstərməklə yanaşı, onun müasir türk dilində “yay fəsli” mənasının daha aktiv olduğunu da qeyd edir; − yaz//yay sözlərini eyni kökün fonosemantik şaxələnməsi hesab edərək Y.Məmmədovun mövqeyində dayanır, eyni zamanda
1 B.Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı, 2012, səh.217. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 244
“ya” morfeminin həmin sözlər üçün praforma olduğunu ehtimal edir; − müəllif müxtəlif mənbələrə istinad edərək Altay dillərində- ki “yaz” sözü ilə digər dillərdəki bahar, bahar fəsli anlamlı sözlə- rin genetik əlaqəsini təsdiqləyə bilən faktları təqdim edir: яра (bol- qar), яр (ukrayna), jaгo (çex), jarz (polyak)... B.Məhərrəmlinin izahları, eləcə də onun istinad etdiyi çox- saylı mənbələr bir daha sübut edir ki, fəsil anlamlı “yaz” sözünün semantikası Günəşin hərəkəti kontekstində araşdı-rılmayıb: Azərbaycan folklorşünaslığında “qış” və “yaz” fəsillərinə dair izahlara daha çox rast gəlinir. Bu da, heç şübhəsiz ki, “Nov- ruz bayramı” ilə bağlıdır. Burada bəzi fikirlərə münasibət bildir- məklə kifayətlənmək olar: M.Seyidov ilin fəsillərindən birinin digərini əvəz etməsini tə- biətin təbii dinamikası baxımından araşdırarkən “Kosa-kosa” mə- rasiminin semantikasına söykənir: “Əksliklərin bir-birindən doğ- ması anlayışına yazla bağlı “Kosa-kosa” mərasimində də rast gəli- rik. Qışın rəmzi kosa ikicanlıdır:
Mənim kosam canlıdır, Qolları mərcanlıdı, Kosama əl vurmayın, Kosam ikicanlıdı. Kosa – qış yaza hamilədir. İstər-istəməz o, bu “uşağı” – yazı doğmalıdır. Təbii əksliklər arasındakı mübarizə həyatı irəli (yaza, yazda yaya və s.) aparır” 1 .
M.Həkimov “Novruz bayramı”nın səciyyəvi cəhətlərindən bəhs edərkən göstərir: “...Oğuz tərəkəmələrinin təqvim hesabında qış bahara qədər təxminən aşağıdakı kimi hesablanır: böyük çilə (22 dekabr – 19 yanvar), kiçik çilə (20 yanvar – 18 fevral), boz ay (19 fevral – 20 mart). Yeni ilə - Novruza hazırlıq məhz böyük çillə (çilə -Ə.T.) çıxandan sonra 40 gün müddətinə davam edir. Yəni
1 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, 1989, səh.178. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 245
təxminən 20 yanvardan sonrakı gələn çərşənbə, əslində, Su çər- şənbəsini əhatə edir. Yəni, əslində, Su, Od çərşənbələri kiçik çillə- ni (çiləni – Ə.T.) və boz ayın müəyyən gününü əhatə edir...” 1 .
hissəyə bölünməsi (böyük çilə, kiçik çilə və boz ay) müasir etnoqrafiyamızda eynilə yaşamaqdadır; R.Qafarlı Günəş işığını ilkin dünyagörüşü formalaşdıran bir varlıq kimi təhlil süzgəcindən keçirir: “İşıq-qaranlıq. Qədim türk- lər təbiətlə bağlanan bayramlara xüsusi önəm verirdilər. İlk olaraq işığın (istinin, xeyirin) mənbəyinə – günəşə, aya, ulduzlara tapınan əcdadlarımız bütün zamanlarda başını uca tutmuş, həmişə ümidini göylərə dikmiş, təsəllisini göylərdən almış və əllərini göyə qaldı- rıb göy üzündən pənah diləmişlər. İşıq–istilik–canlılıq Xeyirin, qaranlıq–soyuq–ölüm isə Şərin əlamətləri sayılımışdır...” 2 .
namikasını Gündüz – Gecə, Günəş – Ay, Yay (yaz) – Qış (payız) və s. ikili qarşıdurma blokları təşkil edir...” 3 .
fəsil adları birbaşa Günəşin hərəkət trayektoriyasına, onun işığının düşmə bucağına uyğun şəkildə adlandırılıb. Bu fikrin düzgünlüyü- nü arqumentləşdirən tutarlı faktlar isə müxtəlif mənbələrdədir. Bunlardan biri və birincisi M.Kaşğarinin “Divan”ı hesab oluna bilər. Ona görə ki, Günəş işığının çəkilməsinin və ya azalmasının “kışar” (qış) (...Günəş göyün ortasından çəkilsə, yenə belə deyilir. Kışar – kışmak. MK. III, səh.179), payızın girməsinin “küzər” (güz) (...öd küzərdi + mövsüm payızlaşdı, payız fəsli girdi, kü- zərür – küzərmək. MK. II, səh113) şəklində ifadəsinə digər qədim mənbələrdə, demək olar ki, rast gəlinmir. Ən maraqlısı, həm də ən unikal olanı isə budur ki, “Divan”da “kışar” (qış) və “küzər” (güz,
1 M.Həkimov. Oğuz-Tərəkəmə xalq mərasimləri və meydan tamaşaları. Bakı, 1997, səh.19. 2 R.Qafarlı. Novruz – yaranış, oyanış və yeniləşmə bayramı. Xalq qəzeti, 20 mart 2013-cü il. 3 S.Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004, səh.146. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 246
payız) şəklində işlənmə “yaz” və “yay” fəsil adlarının ilkin forma- larını da bərpa etməyə imkan verir. Məsələn, belə: yarar//yazar = yaz; yayar = yay. M.Kaşğarinin “Divan”ında “yazıl”maq sözünün “yaz” mənasında işlənməsinə rast gəlinir ki, bu da bərpa etdiyimiz “yarar” (yaz) sözü ilə həm fonetik tərkib, həm də semantika baxımdan oxşardır:
“Türlük çəçək yarıldı, Barçın yadhım kərildi,
Uçmak yeri körüldi, Tumluğ yana kəlgüsüz”
* * * Yazın gəlişini vəsf edərək deyir ki, əlvan çiçəklər açdı, ipək parçadan xalı sərildi, cənnətin yeri göründü, hava qızdı, daha qar, soyuq geri gəlməyəcək” 1 . Qarşılaşdırmalar, xüsusən də mətnin semantik yükü “yarılmaq” sözünün “yaz” fəsli ilə bağlı işləndiyini açıq-aydın göstərir. Türk dilləri üçün səciyyəvi olan yaz, yay, güz (payız) və qış sözləri ilə bağlı yuxarıda göstərdiyimiz ilkin formalar (yarar// ya- zar, yayar, küzər//güzər, kışar) onu deməyə əsas verir ki, bu sözlər, əslində, tarixən Günəşin hərəkətini ifadə edən feillər olub, sonrakı dövrlərdə isə zaman məzmunlu isimlərə transformasiya edilib.
Yarar//yazar, yayar, küzər//güzər və kışar sözlərinin seman- tik yükü açıq-aşkar şəkildə göstərir ki, bu sözlər Azərbaycanda, eyni zamanda ona yaxın olan türk ərazilərində Günəşin hərəkəti və istiliyinin düşmə dərəcəsini aydın şəkildə, hətta dəqiqliklə ifa- də edir. Bu mənada ilin fəsillərinin adlarının birbaşa təbiət hadisə- ləri ilə bağlı olaraq yarandığını astronomiya və dilçiliyə dair fikir- lər kontekstində nəzərdən keçirək:
1 M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, 2006, səh.179. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 247
lektika boyunca yerini dəyişərək cənub yarımkürəsindən şimala keçir ki, həmin vaxtda da günəş yazın gecə-gündüz bərabərliyi nöqtəsində olur. Şübhəsiz ki, bərabərlik nöqtəsi Günəş şüalarının yer kürəsini iki yerə bölməsi, yarması nəticəsində meydana gəlir. Bu da məntiqə zidd olmayan belə bir sxemi təqdim etməyə imkan verir: “Günəş (şüa, işıq) yarar = yarar→yar→yaz. “Yarar” felinin assosiativliyi kontekstində təqdim etdiyimiz bu sxem yaz fəslinin başlanğıc günü (20-21 mart), eyni zamanda onun daxil olduğu za- man kəsiyi ilə birbaşa bağlanır. Bəllidir ki, “yaz” fəsli 20-21 mart- dan (Yerin şimal yarımkürəsində yaz gecə-gündüz bərabərliyin- dən) 21-22 iyuna (yay günəş duruşunadək) qədər davam edir. Bu dövrdə Azərbaycan və onunla eyni enlikdə yerləşən ölkələrdə (Türkiyə, Türkmənistan, Özbəkistan...) Günəşin düşmə bucağı 50˚ dərəcəyə bərabər olur (bu, qış fəslində 26,5 dərəcə olur). Deməli, “yarar→yar→yaz” (r→z keçidi mümkündür: yarmaq-yazmaq) sxemindəki dinamika həqiqətə uyğundur. Yəni “yarar→yar→yaz” modelindəki çoxmənalı “yarar” (yarmaq) feli “yaz” fəslində Günəşin düşmə bucağının 50 ˚ -yə bərabər olmasını birbaşa ifadə edir. Bu fikrin reallığına “qış” sözünün ilkin forması kontekstində də aydınlıq gətirmək mümkündür. Belə ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz enliklərdə yerləşən ölkələrdə qış fəslində Günəşin düşmə bucağı 26,5 dərəcəyə bərabərdir ki, bu da qədim türk dilində “kışar” (çəkilər, azalar, qısalar) sözü ilə ifadə olunub. Bu qeydlərə sxemlər şəklində diqqət yetirək: Günəşin düşmə bucağı 50˚ - yarar→yar→yaz Günəşin düşmə bucağı 26,5˚ - kışar→kış→qış Bu qanunauyğunluq “yay” və “güz” (payız) fəsil adlarında da özünü göstərir: Günəşin düşmə bucağı 73,5˚ - yayar (Günəş işığının çox yayılması) → yay Günəşin düşmə bucağı 50˚ - küzər//güzər (Günəş işığının zəifləməyə başlaması, közərməsi) → küz//güz (payız) “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 248
Şərti olaraq təqdim etdiyimiz bu sxem ilin fəsillərinin adları ilə Günəşin düşmə bucaqları (Azərbaycan və onunla eyni enlikdə yerləşən ölkələrdə) arasında olan məntiqi bağlılığı aydın şəkildə göstərir. Burada bir həqiqəti vurğulamaq lazım gəlir: heç bir texni- ki vasitə olmadan təbiətdəki qanunauyğunluğu, o cümlədən Gü- nəşin hərəkət trayektoriyasını müşahidə edərək onu sözlərlə zər- gər dəqiqliyi ilə ifadə edən qədim türkün zəngin dünyagörüşünə, düha sahibi olmasına heyrətlənməyə bilmirsən. Necə də heyrətlən- məyəsən! Axı bu sözlərin hər biri VII-VIII yüzilliklərə aid Orxon- Yenisey abidələrində tam sabitləşmiş sözlər kimi işlənib: yaz, yay, küz, kış. Bu isə o deməkdir ki, həmin sözlərin yaranma tarixi Orxon-Yenisey abidələri dövründən çox qədimdir. Yuxarıda qeyd etdik ki, “yazar” sözü də “yaz”ın ilkin for- malarından biri kimi görünür. Maraqlıdır ki, “yazar” sözü ilə M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənmiş “yazılmaq” (açılmaq) sözü arasında təkcə fonetik yox, həm də semantik yaxınlıq müşahidə olunur. Daha doğrusu, bu yaxınlıq yazın gəlişini əks etdirən par- çanın ümumi semantikası kontekstində müəyyənləşir:
Bükündən ol yazıldı, Öküş yatıb üzəldi, Yerdə kopa adhrışur. Yazdan bəhs edərək deyir: min bir çiçək qönçəsindən çıxa- raq açıldı, yer altında çox yatmaqdan sıxılan bitkilər filizlənərək ayağa qalxır və bir-birindən ayrılır” 1 .
Bütün bunlardan sonra “Kitab”da işlənmiş “yaz” sözü ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: – konkret zaman kəsiyini ifadə edir: “Bir yazın, bir güzin buğayla buğrayı savaşdırarlardı” (D-15). Buradakı “yazın” sözü “yaz” ismi əsasında yaranmış “yazda” anlamlı zaman zərfidir; bu sistemə -da şəkilçisi ilə düzəlmiş “yazda” zaman zərfini də əlavə
1 M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, Bakı, 2006, səh.271. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 249
etmək olar: “Qışda – yazda qarı-buzı ərinməyən Qazılıq dağına gəldi çıqdı” (D-26); –“yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz” (D-3) atalar sözündə “yaz” lekseminin məntiqi mərkəz funksiyasında çıxış etməsi qaba- rıq şəkildə görünür. Digər tərəfdən, “ya” hecasının təkrarlanması məhz “yaz” sözündəki “ya” ilə tamamlanır ki, bu da mətndəki lirizmi, ahəngdarlığı qüvvətləndirir. “Kitab”da “Novruz bayramı”nın adı çəkilmir, amma bir sıra sintaktik bütövlərdə təbiətin bir günü elə təsvir edilir ki, istər- istəməz yazın gəlişinin bayram edilməsi yada düşür:
“Salqum-salqum taη yelləri əsdigində, Saqallu boz ac turğay sayradıqda, Bədəvi atlar issin görüb oğradıqda, Saqalı uzun tat əri baηladıqda, Ağlı-qaralı seçilən çağda, Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda, Köksi gözləl qaba tağlara gün dəgəndə. Bəg yigitlər cılasınlar bir-birinə qoyulan çağda”(D -21) Göründüyü kimi, bu parçada nə “yaz”, nə də ki “Novruz” sözü işlənib. İlin digər fəsillərinin də adları çəkilmir. Ancaq mət- nin ümumi semantik yükü yaz fəslinin hər hansı bir gününün yox, məhz başlanğıc gününün (21-22 mart) təsvir edildiyini göstərir. Bu qənaətin reallığını aşağıdakı kimi arqumentləşdirmək olar: − qız-gəlinin bəzənməsi (Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda) birbaşa bayram əhvali-ruhiyyəsini əks etdirir. Bu, müasir etnoqrafiyamızda eynilə yaşamaqdadır: “Növruz bayramı idi. Kənd uşaqları səbirsizliklə axşamın düşməsini gözləyir, tez-tez xırman yerinə topladıqları ota baxırdılar... Qızlar da sakit otur- murdular. Özlərinə təzə paltar tikir, axşama qədər hazır edib geyinməyə çalışırdılar...” (İ.Şıxlı. “Dəli Kür” romanı, Bakı, 1982). − sonuncu misrada igidlərin, pəhləvanların bir-birilə güləş- məsi ifadə olunur ki, bu da “Novruz bayramı” üçün xarakterikdir;
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 250
− dan yellərinin əsməsi, səhər çağı, turğayın ötməsi, atların kişnəməsi, dağlara gün düşməsi də adi bir yaz gününü yox, məhz yazın ilk gününü şərtləndirir... Yay. Bu sözün ilin fəsillərindən birinin, daha dəqiqi, ikinci- sinin adı kimi işlənməsini təsadüfi hesab etmək olmaz. Belə ki, yay fəsli Yerin şimal yarımkürəsində yay günəş duruşu anından (21-22 iyun) payız gecə-gündüz bərabərliyinədək (23 sentyabr) davam edir 1 . Bu dövrdə Azərbaycanda, həmçinin onunla eyni enlikdə yerləşən ölkələrin ərazisində Günəşin düşmə bucağı 73,5˚- yə bərabər olur (müq.et: bu, qış fəslində 26,5˚-yə bərabər olur). Deməli, sadə bir məntiqlə təsdiqlənir ki, ən isti fəslin “yay” sözü ilə ifadə olunması (həmin enlikdə yerləşən ölkələr nəzərdə tutulur) birbaşa Günəş işığının daha çox yayılması ilə bağlıdır. Bu isə bərpa etdiyimiz “yayar→yay” modelinin həqiqətə uyğunluğunu, zaman məzmunlu “yay” sözünün çoxmənalı “yaymaq” felinin mənalarından birinin (ətrafa saçılmaq...) inkişafı nəticəsində yarandığını göstərir. “Kitab”da “yay” sözü konkret olaraq ilin fəsillərindən birinin adı kimi işlənməyib. Bəlkə də, elə bunun nəticəsidir ki, qorqudşü- naslıqda “yaz” sözünün həm də “yay” mənasında işləndiyi göstəri- lir. Türkologiyada da bu cür fikirlərə rast gəlinir: qədim türk dilin- də “yaz” sözü həm də “yay” mənasında çıxış edib; “yaz” və “yay” sözləri eyni kökün fonosemantik şaxələnməsi nəticəsində yaranıb. Bütün bunlarla yanaşı, “Kitab”da “yay” (ilin fəsli mənasında) sö- zünün yer-məkan məzmunlu düzəltmə isimlər daxilində kök mor- femi kimi çıxış etməsi də qeyd olunmalıdır: yaylaq. “Qarşu yatan qara tağı sorar olsam, yaylaq kimüη?” (D-102); yayla. “Ağam Beyrək gedəli yayladım yoq” (D-103). Yuxarıda qeyd etdik ki, yay fəslində Günəşin düşmə bucağı 73,5˚-yə, qış fəslində isə 26,5˚-yə bərabər olur (Azərbaycan və onunla eyni eynilikdə yerləşən ölkələr nəzərdə tutulur). Maraqlıdır ki, təbiətdəki bu ziddiyyətlər qədim türk ədəbiyyatında poetik
1 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. V cild, Bakı, 1981, səh.50. |