ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Gündə
|
221
əsərində -duq//-dük forması qəbul etmiş feil təsriflənərkən şəxs sonluğu qəbul etmədən bütün şəxslər üzrə işlənmişdir...: tək cəm I şəxs - mən kurduk biz kurduk II şəxs – sən kurduk siz kurduk III şəxs – ol kurduk onlar kurduk İ.Vəliyev fikirlərini belə yekunlaşdırır: “Ola bilsin ki, bu forma “mən gəldük” şəklində ifadə olunmuş, sonralar tədricən şəxs əvəzliyi olan “mən” feildən sonra əlavə olunmuş (mən gör- dük mən), nəticədə isə gördüm forması əmələ gəlmişdir (mən gördük>mən gördük mən)>mən gördü mən>mən gördüm> gör- düm)” 1
munələr də təsdiq edir ki, qədim dövrlərdə feildən sonra nə şəxs şəkilçiləri, nə də ki onların etimoloji əsası olan şəxs əvəzlikləri iş- lənib. Yəni keçmiş zaman funksiyasını yerinə yetirmiş -duq, -dük şəkilçisindən sonra heç bir qrammatik morfemə rast gəlinmir. Bu- rada sual yaranır: keçmiş zamanın qrammatik forması kimi işlən- miş -duq, -dük şəkilçisinin arxetipi kimi hansı söz götürülə bilər? Müqayisə və qarşılaşdırmalar keçmiş zamanın ilkin qram-matik formalarından biri hesab olunan -duq, -dük şəkilçisi, eləcə də şü- hudi keçmiş zamanın qrammatik forması kimi sabitləşmiş -dı 4
şəkilçisi ilə keçmiş zaman anlayışlı “dün” (dünən) zaman zərfi arasında semantik-qrammatik bağlılıq olduğunu göstərir. Bu fikrin düzgünlüyünü belə arqumentləşdirmək olar: hər ikisi keçmiş za- manı ifadə edir, daha doğrusu, keçmiş zaman mənası birində lek- sik (dün, dünən), digərində qrammatik (-duq, -dük; -dı 4 ifadə olunub; hər ikisi, əsasən, eyni fonetik tərkibə malikdir: dün//dünən (keçmiş zaman anlayışlı zərf); -duq, -dük (keçmiş za- manın sabitləşmiş qrammatik forması); dün (dünən anlamlı) sözü- nün sonundakı “n” səsinin düşməsi ilə -dı 4 formasının sabitləş- məsi mümkündür (müq.et: örtülü – qapalı hecadan örtülü-açıq he-
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.45-46. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 222
caya keçid nəticəsində sabitləşmiş sözlər: qapıq-qapı, qoraq-qo- ra...); keçmiş zamanın ilkin forması kimi çıxış edən -duq, -dük morfemindəki “q” və “k” səslərinin düşməsi də mümkündür (yu- xarıdakı sözlər kimi). Amma burada istər-istəməz yeni bir sual yaranır: keçmiş zaman anlayışlı dün (dünən) sözünün sonundakı “n” səsi ilə -duq, -dük şəkilçisindəki “q” və “k” səsləri arasında hansı bağlılıq var, onları birləşdirən cəhət nədir? Birincisi, “gecə” və “dünən” mənasında işlənmiş “dün” sözünün çoxmənalı “dön”- mək felinin semantik konversiyası əsasında yarana bilməsini ehti- mal etmişik (bax: gecə anlamlı “dün” sözünün “Günəş döndü” tipli cümlələr kontekstində izahı). İkincisi, F.Cəlilov “dön” felinin türk dillərindəki allomorflarından bəhs edərkən onun “dön-don- dün; töη-tönq-tünq” kimi variantlarını göstərir 1 . Bu mənada “dön” felinin ilkin formasını bərpa etməyə çalışaq: tönq//dönq. Sonuncu- nun -duq, -dük formasına düşə bilməsi də mümkün hadisələrdən- dir. Yəni “dönq” felindəki qovuşuq “nq” səsinin “q” və “k” səsləri ilə əvəzlənməsi türk dilləri üçün səciyyəvidir. Belə ki, “... “η” sə- sinin qədim şəkli qovuşuq nq, nğ, ng olmuşdur ki, bunu türk dillərinə aid qədim abidələrdə, klassiklərimizdə və dialektlərimiz- də görə bilərik... Daha sonralar qovuşuq “nq” səsi get-gedə öz hissələrinə parçalanmış, bir qrup dialektlərdə bu səsin “n” ünsürü- nə, başqa bir qrup dialektlərdə isə q, ğ, g ünsürünə üstünlük veril- mişdir”
2 . M.Məmmədli isə qovuşuq “nq” səsinin qıpçaq qrupu türk dillərində “k” və “q” səsləri ilə əvəzlənməsini konkret fakt- larla əsaslandırılıb 3 . Bir cəhəti də qeyd edək ki, müasir ədəbi dili- mizdəki “dönmək” feli qərb şivələrində ilkin forma və semanti- kasına uyğun işlənir: Soηra döηərsəη; Geri döηməx` tezdi. Yaxud “nq” səs birləşməsi Şəki şivəsində eynilə mühafizə olunur: donqur (donur), danqır (danır) 4 . Deməli, -duq, -dük keçmiş zaman forması 1 F.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, səh.183. 2 M.Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, 1962, səh.76. 3 M.Məmmədli. Azərbaycan dilində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı, 2003, səh.123. 4 M.İslamov. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı, 1968, səh.40-41. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 223
“dönq”(mək) felinin konversiyası əsasında yaranıb − fikri də mümkün mülahizələrdən hesab oluna bilər. Bütün bunlar keçmiş zaman anlayışlı “dün” zərfinin -dı 4 qrammatik zaman formasına transformasiyasını modelləşdirməyə də imkan verir: Dün get dün = Dünən getdi. Belə bir sistem isə şəxs-xəbərlik şəkilçilərinin şəxs əvəzlikləri əsasında yarandığını təsdiqləyən nümunələrlə səsləşir: “Bən bunıη alnına niyə tayaq olurbən – tururbən = Mən niyə bunun alnına dayaq olub dururam?” (“Kitab”); “-mən tənqrigə sığınur mən = mən tanrıya sığınıram” (M.Kaşğari. “Divan”). Keçmiş zamanı ifadə edən -dıq feli sifət şəkilçisi qədim türk abidələri, o cümlədən “Kitab”ın dili üçün səciyyəvi olub. Müqayi- sə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, müasir türk dillərində fərqli fo- netik tərkiblərdə müşahidə olunan bu şəkilçinin etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var: B.Serebrennikovun fikrincə, “-dıq feli sifət şəkilçisi -t və -ik şəkilçilərinin sintezi əsasında yaranıb” 1 ;
ləri ilə fərqlənir. Həmin şəkilçilərlə formalaşan feli sifətlərin feli adlar, substantivləşmiş məsdərlər kimi dərk olunması XVI əsrin yazı dilində xüsusi nəzərə çarpan qrammatik meyillərdən idi” 2 ; H.Mirzəzadə isə -dıq feli sifət şəkilçisinə tam başqa prizmadan ya- naşır: “...Birincilərdən fərqli olaraq -dığı, -digi şəkilçisi tərkib eti- barilə mürəkkəbdir. Buraya şühudi keçmiş zaman şəkilçisi -dı 4 və isim düzəldən -q, -k, nəhayət, bir də şəxs sonluğu daxildir. -dığı, - digi şəkilçisi üçüncü şəxsi ifadə etməsinə baxmayaraq, yerinə görə hər üç şəxsin təki və cəminə görə də işlənə bilir 3 ; Qeyd edək ki, bu fikirlər yuxarıda təqdim etdiyimiz -dıq morfeminin etimoloji əsasları ilə əks qütbdə dayanır. Fikrimizcə, -dıq şühudi keçmiş zaman forması ilə -dıq feli sifət şəkilçisi eyni xətdə birləşir. Daha doğrusu, -dıq feli sifət şəkilçisi -dıq şühudi keçmiş zaman şəkilçi-
1 Б.Серебренников, Н.Гаджиева. Сравнительно историческая грамматика тюркских языков. Баку, 1979, стр.230. 2 S.Əlizadə. Orta əsrlərdə Azərbaycan yazı dili. Bakı, 1985, səh.69. 3 H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.170. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 224
sindən törəmədir: birincisi, ona görə ki, hər ikisi fonetik tərkibcə eynidir; ikincisi, hər ikisi keçmiş zaman mənasını ifadəetmə xət- tində birləşir; üçüncüsü, -duq feli sifət şəkilçisinin -dıq şühudi keçmiş zaman şəkilçisindən əvvəl yarana bilməsi məntiqə ziddir. Qeyd etdiyimiz kimi, -dı 4 qrammatik zaman forması ilə -dıq keç- miş zamanın ilkin qrammatik forması eyni semantik yuvaya da- xildir. Bu sistemdə isə “-dı 4 ” şəkilçisi “-dıq 4 ”-dan törəmə hesab olunur: “-dıq şəkilçisi də vaxtilə zaman şəkilçisi kimi işlənmişdir. Başqa sözlə, hazırda dilimizdə şühudi keçmiş zaman şəkilçisi kimi məhsuldar olan -dı, -di, -du, -dü qədimdə -dıq formasında olmuş- dur. Zaman keçdikcə q səsi düşmüş, -dıq, -dı şəklində sabitləş- mişdir. Deməli, -dıq formasını -dı şəkilçisinin adyektiv variantı adlandırmaq olar” 1 . Bütün bu qeydləri (eyni zamanda -dıq 4 feli si- fət şəkilçisinin -dıqda 4 və -dıqca 4 feli bağlama şəkilçilərində iştira- kını) leksik və qrammatik temporallıq vasitələrinin dinamikası kontekstində sistemləşdirək: tönq//dönq (Günəşin dönməsini ifadə edən “dön” felinin qə- dim formaları) → dünq//düη//dün (“dünən” sözünün ilkin forma- ları) = -duq, -dük (keçmiş zamanın ilkin qrammatik forması = -dı, -di, -du, -dü (şühudi keçmiş zamanın tam sabitləşmiş forması); -duq, -dük (keçmiş zamanın ilkin qrammatik forması) → - dıq, -dük (keçmiş zamanı ifadə edən feli sifət şəkilçisinin ilkin forması)→ + mənsubiyyət şəkilçiləri = -dığım 4 , -dığın 4 , -dığı
4 , -
dığımız 4 , -dığınız 4 , -dıqları 4 (müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşmiş feli sifət şəkilçiləri); -duq, -dük (keçmiş zamanı ifadə edən feli sifət şəkilçisinin ilkin forması) → + -da 2 = -dıqda 4 (feli bağlama şəkilçisi); -duq, -dük (keçmiş zamanı ifadə edən feli sifət şəkilçisinin ilkin forması) → = -ca 2 = -dıqca 4 (feli bağlama şəkilçisi). Göründüyü kimi, Günəşin hərəkət trayektoriyası ilə bağlı olaraq yaranmış sözlər zaman məzmunlu isim və zərfləri, keçmiş zamanı ifadə edən -dı 4 qrammatik şəkilçisini, keçmiş zaman 1 C.Cəfərov. Nitq hissələrində keçid prosesləri. Bakı, 1983, səh.55. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 225
məfhumunu özündə ehtiva edən -dıq 4 (-dığım
4 , -dığın
4 , -dığı
4 ,
-dığımız 4 , -dığınız 4 , -dıqları 4 ) feli sifət şəkilçisini, hətta -dıqda 4 , -
dıqca 4 kimi feli bağlama şəkilçilərini də əhatə edir. Dün//gecə, gündüz sözlərini, eyni zamanda fəsil adlarını Gü- nəşin (işığın) hərəkəti trayektoriyası və düşmə dərəcəsi baxımın- dan nəzərdən keçirək. Bəri başdan qeyd edək ki, M.Kaşğarinin “Divan”ında “qış” sözünün “kışar” (Günəş göyün ortasından çə- kilsə. Yenə belə deyilir – kışar-kışmak (MK. III, səh.179), “güz” (payız) sözünün “küzər” (öd küzərdi= mövsüm payızlaşdı. Payız fəsli girdi...küzərür – küzərmək. MK.II. səh.113) şəklində işlən- məsinə rast gəlinir. “Kitab”dakı “dan vaxtı, üfüq qızardığı vaxt” anlamlı “alar” (“Alar sabah Dirsə xan qalqubanı yerindən uru turıb...”) sözü də həm müəyyən zaman kəsiyini ifadə etməsinə, həm də formasına görə M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənmiş kışar (qış), küzər (güz-payız) sözləri ilə səsləşir, onlarla eyni semantik yuvaya daxil olan sözlərdən biri kimi çıxış edir. Bu mənada günün hissəslərini ifadə edən sözlərin (gecə. gündüz...)? həmçinin fəsil adlarının (yaz, yay, güz (payız), qış) izahında həmin formaya uyğun (kışar – qış; küzər-güz; alar – sübh vaxtı) bərpa məqbul hesab oluna bilər. Məsələn, belə: − kün//gün (işıq) al + ar = alar (qızarmaq) = alar vaxtı, üfüq qızaranda; − kün//gün (işıq) tüş//duş+ər=küntüşər//gündüşər →küntüşər //qündüşər = küntüş//küntüs → küntüz = gündüz (gün düzər = gündüz modelində də düşünülə bilər); − kün//gün (işıq) tön//dön + ər = tönər//dönər = tün//dün (gecə);
− kün//gün (işıq) keç + ər = keçər→keçə = gecə; − kün//gün (işıq) yar + ar = yarar (məcazi mənada: göyü iki yerə bölər) → yarar → yazar + yaz; − kün//gün (işıq) yay + ar = yayar (işığın çox yayılması, işıqlanma dərəcəsinin çox olması) = yay; − kün//gün (işıq) + küz (köz) + ər=küzər→küz=güz (payız); − kün//gün (işıq) kış//qış + ar = kışar//qışar = kış//qış = qış...
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 226
Maraqlıdır ki, 30 günün (əslində, 29,5 günün) ay adlandırıl- ması gecələr Günəş işığı ilə işıqlanan Ayın yer ətrafında 1 dəfə dövrə vurması ilə bağlıdır. 12 ay və ya 365 günün yıl//yil//il adlan- dırılması da assosiativ olaraq Günəş işığını, işıq, od anlamlı yal//yıl morfemini yada salır. Buraya qədər dediklərimiz “Ki- tab”da işlənmiş zaman məzmunlu isimlərin hər birini ayrılıqda, həm də tarixi-linqvistik müstəvidə nəzərdən keçirməyi diktə edir. “Kitab”dakı zaman anlayışlı isimləri leksik-semantik xüsusiyyət- lərinə görə üç istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: Günün hissələrinin adları
İlk olaraq qeyd edək ki, türkologiyada alar, ayda, gecə, yazın kimi sözlər işlənmə yerinə görə bəzən isim, bəzən də zərf başlığı altında verilir. “Kitab”ın dilində işlənmiş bu tip sözlərin ümumi mənzərəsi daha aydın görünsün, - deyə onların hər birinin isim başlığı altında verilməsini daha məqbul hesab edirik. Alar. “sübh vaxtı, dan vaxtı, üfüq qızardığı vaxt” və s. an- lamlı “alar” sözü “Kitab”da I növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi çıxış edir: alar sabah. “Alar sabah Dərsə xan yerindən uru turdı” (D-21); alar taηla (səhər tezdən). “Alar taηla yerindən turan yigit, nə yigitsən?” (D-287). Qorqudşünaslıqda “alar taη” daha çox I növ təyini söz birləşməsi modelində izah olunur. Am- ma bu sinonim qoşa sözlər baxımından da şərh edilə bilər (müq.et: alar – üfüq qızardığı vaxt, sübh vaxtı; taη – sabah açılarkən, günə- şin üfüqdə ilk ağarması...). Digər tərəfdən, o da qeyd oluna bilər ki, müasir dilimizdəki “səhər çağı, səhər gün çıxmaq üzrə olanda, dan yeri sökülən vaxt” anlamlı “ala-toran” sözü “Kitab”dakı “alar taη” ifadəsinin fonetik deformasiyalarla sabitləşmiş forması kimi görünür. Müq.et: alar taη; ala–toran. Bunlardan birincisi, yəni “alar taη” metateza ilə işlənərsə, belə bir forma alınar: alatran. Bu fonetik tərkibdəki “tr” samitlərinin arasına “o” saitinin artırıla bil- məsi də dilimizdəki mümkün fonetik hadisələrlə səsləşir (alat- ran=ala-toran). Amma onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, müasir
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 227
dilimizdə “toran” sözü müstəqil şəkildə təkcə “sübh gün çıxan vaxt, səhər çağı” yox, həm də “axşam qaranlığı çökdüyü zaman” mənasında işlənir. Fikrimizcə, bu, işıqdan qaranlığa (gündüzdən gecəyə) və əksinə, qaranlıqdan işığa (gecədən gündüzə) keçidi ifadə edən sözlərdən biri kimi götürülə bilər. Təsadüfi deyil ki, müasir dilimizdəki “ala-toran” sözünün birinci mənası da məhz “bir az qaranlıq, yarıqaranlıq, yarıişıq” kimi sözlər kontekstində təqdim olunur. “Kitab”da “alar sabah” birləşməsinin “alan sabah” (səhər ça- ğı) şəklində işlənməsi də müşahidə olunur: “Alan sabah sapa yer- də dikiləndə” (D-204). A.Məmmədova bunlardan birincisini qır- mızı anlamlı “al” morfemi ilə əlaqələndirir: “Alar kəlməsi hər hal- da qırmızı mənasını da ifadə edən al kökü ilə bağlıdır. Ola bilsin ki, səhər tezdən günəşin çıxmasından öncə göy üzünün qırmızı rəngə boyanması alar sözünün “sübh vaxtı” anlamını ifadə etmə- sinə gətirib çıxarıb” 1 . Müəllifin güman şəklində təqdim etdiyi “alar” sözü formasına görə zaman məzmunlu “kışar” (qış) və kü- zər (güz, payız) sözləri ilə eyni xətdə birləşir. Digər tərəfdən, “Ki- tab”da qızarmaq anlamlı “alarmaq” felinin dissimilyasiya hadisəsi nəticəsində “alalmaq” şəklində işlənməsinə təsadüf olunur: “Qa- zan bəg alaldı” (D-124)_. M.Kaşğarinin “Divan”ında isə “alar” şəklindədir: “talka alardı = üzüm qızardı” (III c., səh.229). Bu mə- nada “alan” sözü də “alar”ın fonetik variantı hesab oluna bilər. Maraqlıdır ki, “Kitab”da “alar” sözünün təkcə “alan” yox, həm də “ala” formasında işlənməsinə rast gəlinir: ala taηla (sübh tezdən, səhər çağı). “Ala taηla yeriηdən turı gəldiη, oğulu tutdurduηmu?” (D-194). Bunların üçü də eyni semantik yükə malikdir: alar taηla – sübh vaxtı, səhər çağı; alar sabah – sübh vaxtı, səhər tezdən; ala taηla – səhər tezdən. Bu isə həm də onu deməyə əsas verir ki, “alar” sözü müasir dilimizdəki “ala-toran” sözündə fonetik dəyi- şikliyə uğramış vəziyyətdə sabitləşib (yuxarıdakı şərhlərə bax: alar taηla = ala-toran).
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.22. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 228
ləri əsmək” (dan yelləri əsmək) kimi birləşmələrdə müşahidə ol- unur: “Taη ötdi, gün toğdı” (D-90); “Salqum-salqum tan yelləri əsdigində, Saqallu boz ac turğay sayradıqda” (D-21). Poetik siq- lətli bu tip misralar türk poetik təfəkkürünün zənginliyini açıq-ay- dın şəkildə göstərir. Burada onu da vurğulayaq ki, təbiət hadisələ- rinin, xüsusən də dan yerinin sökülməsinin bu cür obrazlı ifadəsi başqa xalqların ədəbiyyatı üçün də səciyyəvidir. Rus şeirinin klas- siklərindən biri Afonisi Fetin “Dan söküləndə” şeiri də dedik- lərimizi sübut edir. Həmin şeiri Qoca Xalidin tərcüməsində eynilə təqdim edirik: Gecə yanıb-tökülür: Ta dan yeri sökülür; Kölgə, tayaya doğru Çəkilir oğrun-oğrun; Üfüq nura bölünür; Safdı soyuq hava da, Quşlar dinir yuvada... Gün əzilib-büzülür, Qəlbə fərəh süzülür. Bədii tərcümənin bütün prinsiplərinə əməl olunmuş bu şeir parçasında Qoca Xalidin poetik ruhu, şirin və obrazlı dili qabarıq şəkildə görünür. O, sanki “Dan söküləndə” şeirini tərcümə etmə- yib, onu yenidən yaradıb. Açığını deyim ki, son dövrlərdə bu cür bədii tərcümələrə çox az rast gəlinir. Gün. (“gün” sözü həm də “gündüz” mənasını ifadə etdiyi üçün şərti olaraq bu bölməyə daxil edilir). “Kitab”da “gün” sözü- nün üç əsas mənada işlənməsi müşahidə olunur: gün (günəş məna- sında); gün (“24 saat” mənasında); gün (gündüz mənasında). Müqayisə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, “Kitab”da “planet sisteminin işıq və istilik verən, közərmiş böyük şar şəklində olan mərkəzi göy cismi” anlamlı “gün” (günəş) sözü üstün mövqedə görünür: “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 229
“Taη ötdi, gün toğdı” (D-90); “Köksi gözəl qaba tağlara gün dəgəndə” (D-21); “Dəpəgöz günə qarşu arxasın vermiş” (D-225). ... “Günəş” anlamlı “gün” sözünün digər işlənmə məqamları isə belədir: toponimik vahiddə birinci komponent kimi işlənməsinə rast gəlinir.: Günortac (Qalarda – qoparda yerim Günortac); antro- ponimik vahiddə ikinci komponent kimi müşahidə olunur: Qara- günə; bir sıra təşbeh və epitetlərin daxilində ən həlledici detal kimi görünür: “Aydan arı, gündən görkli qız qardaşıη Banıçiçəgi Bam- sı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm!” (D-83); “Toz yarıldı, gün kibi şı- ladı, dəηiz kibi yayqandı” (D-127). “24 saat” anlamlı “gün” sözünün də intensivliyi özünü göstə- rir. Bir neçə məqama diqqət yetirək: − hər gün anlamlı “gündə” zaman zərfində kök morfemi kimi çıxış edir: “Gündə altmış adam veriη yeməgə!” (D-219); − “ol gün” I növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənərək keçmiş zaman mənasını reallaşdırır: “Ol gün qara polat uz qılıclar çalındı” (D-132); − indiki zaman məzmunlu “bu gün” söz birləşməsində əsas tərəf kimi işlənib: “Bən bu gün Qoηur ata qaqaram, üç günlük yolı bir gündə aluram...” (D-43); − “bir gün” I növ təyini söz birləşməsində həm keçmiş, həm də gələcək zaman mənası ifadə olunur ki, burada da əsas tərəf ki- mi məhz “gün” sözü çıxış edir: keçmiş zaman mənasında − “Bir gün Qam Ğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı” (D-10); gələ- cək zaman mənasında − “Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yur- dımda kimsə qalmıya!” (D-68). “Gündüz” anlamlı “gün” sözünə isə az təsadüf olunur: “Üç gün dünli-günli yortdı” (D-263). Buradakı “dünli-günli” mürək- kəb sözünün birinci komponenti gecə(li), ikincisi isə gündüz(lü) mənasındadır. Konkret desək, həmin arxaik formanı sadələşdirdik- də belə olur: gecəli-gündüzlü. Qeyd etdiyimiz kimi, “Kitab”da bu formaya da təsadüf olunur: gecə-gündüz. “Gecə-gündüz demədi- lər, yortma oldı” (D-301). Deməli, “Kitab”ın poetik strukturunda antonimlik və sinonimliyin sintez şəklində təzahüründən də bəhs
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 230
etmək olar: dünli-günli//gecə-gündüz. Hər iki söz daim, vaxt bilmədən, bütün günü və gecəni kimi mənaları ifadə edir. “Kitab”da “gündüz” və “24 saat” anlamlı “gün” sözünün mə- na fərqi mətnin semantik yükünə, xüsusən də həmin mətndəki dün və gecə sözlərinə görə müəyyənləşir: “Qırq gün-qırq gecə toy- dügün eylədilər” (D-120). Heç şübhəsiz ki, “qırq gün” modelin- dəki “gün” isminin “gündüz” mənasında işləndiyini əlavə arqu- mentlərlə təsdiqləməyə ehtiyac yoxdur. “Gün “ sözü ilə bağlı bir məqama da diqqət yetirmək lazım gəlir: “Kitab”da “el-gün” sözünün mətn daxilində yurd, el-oba mənasında işlənməsi özünü göstərir: “Elim-günim çapılmadın...” (D-299). A.Məmmədova “gün” sözünün çoxmənalılığından bəhs edərkən “el-gün” sözünə də münasibət bildirir: “...dildə qarışıqlıq və dolaşıqlığı aradan qaldırmaq üçün dil özü təbii-morfoloji yolla üç sözü bir-birindən ayırmışdır (gün, günəş, gündüz). Ancaq lek- semin “el, oba” mənası hələ də el-gün birləşməsi halında işlənir və S.Vurğunun bir misrası ilə daha da məşhurlaşmışdır (Elim, gü- nüm, obam sənsən)” 1 . Bu fikrin davamı olaraq onu da qeyd edək ki, “el-gün”ün şivələrimizdə mühafizə olunması dialektologiyaya dair əsərlərdə xüsusi olaraq göstərilir. Məsələn, E.Əzizov arxaik “elkün” sözünün Şəki şivəsində “qohum-qardaş” mənasında işlən- diyini faktlarla əsaslandırır 2 . Bu sətirlərin müəllifi də “el-gün” sözünün qərb şivələrində ilkin forma və semantikasına uyğun işləndiyini göstərib: Toyda eliη-günüη başda olmalıdı; Elηizə- günüηzə noluf kin? 3 . Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|