ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. Qeyd etdiyimiz kimi, -acaq 2 şəkilçisi “Kitab”ın di- lində qəti gələcək zaman forması kimi yox, feli sifət şəkilçisi kimi işlənib: yatacaq yer. “...yatacaq yerim genə bu xərab olasıydı”; yığılacaq (yıxılacaq) ev. “Neyləyim, bu yığılacaq evdə un yoq, ələg yoq” verəcəgi qız. “Nə oturarsan, sultanım, Baybican bəg ol saηa verəcəgi qızı Beyrəgə verdi”;
2 şəkilçisindən fərqli olaraq “Kitab”ın dilində həm lazım şəklinin, həm də feli sifətin morfoloji göstəri- cisi kimi çıxış edir: lazım şəklinin şəkilçisi kimi: “bulasıyam”. “Bəli xanım bulasıyam”; “xərab olasıydı”. “...yatacaq yerim genə bu xərab olasıydı”; “xərab olası”. “Bu evi xərab olası! Ərə varalı- dan bərü dəxi qarnım toymadı, yüzim gülmədi”; feli sifət şəkilçisi kimi: “varası”. “Sən varası kafər degül”; Amma bu da var ki, -ası 2
üstün mövqedə deyil. XVII əsrdən sonrakı dövr ədəbi dilimizdə isə həm lazım şəklinin, həm də feli sifətin morfoloji göstəricisi kimi tam sabitləşib.
feli bağlama formaları gələcək zaman məzmunlu feli sifətlərdən fərqli olaraq, birbaşa gələcək zamanı bildirmir, gələcəkdə yerinə yetiriləcək iş və hərəkəti ifadə edir, “bu halda feli bağlama ilə ifa- də olunan hərəkətin gələcək zamanda icra ediləcəyi nəzərdə tutu- lur”
2 . Bu cür feli bağlamalara mətn daxilində diqqət yetirək: –anda 2 . Bu forma “Kitab”ın dilində intensivliyi ilə fərqlənir: götürəndə. “Ağır sancaq götürəndə müsəlmanlar artxası olsun!”;
1 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.200. 2 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.204.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 310
ranmış bu formaya “Kitab”ın dilində az rast gəlinir: bildıqda (bi- ləndə), söylədikdə. “Oğuzıη ala gözli qızı-gəlini bildıqda, Hər kişi sözin söylədikdə, sən orada turasan...”;
qedə görünür: varmadın (getməmiş). “Mən qırıma varmadın ol maηa baş gətirmək gərək”; axşam olmadın. “Əgər sağdır, əsəndir, axşam olmadın genə mən saηa gəlürəm”; –caq. “-gəc” feli bağlama şəkilçisindən törəmə hesab olunan bu forma “Kitab”ın dili üçün də səciyyəvidir: qalıcaq. “...bən ölib sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr...”;
yınca. “...toyınca tıqa-basa yeyər...”; görməyincə. “Qız anadan görməyincə ögit almaz”. Təqdim etdiyimiz cümlələrin feli xəbərlərində (əsas feildə) gələcək zamanın əsas və ikinci dərəcəli morfoloji göstəriciləri iş- lənib. Bu mənada -anda 2, -dıqda
4 , -madın
2 , -caq
2 , -ınca
4 , feli bağ- lama formalarının gələcək zaman sferasına daxil edilməsi təsadüfi deyil.
TEMPORALLIĞIN SİNTAKTİK VAHİDLƏRLƏ İFADƏSİ
Sintaktik temporallıq dildəki leksik və morfoloji temporallıq vasitələrini bütöv şəkildə öz daxilində əhatə və əks etdirən bir ka- teqoriyadır. Yəni zaman anlayışını ifadə edən sözlər (zaman məz- munlu isim, sifət, zərf və digər nitq hissələri), obyektiv zamanı ifadə edən əsas qrammatik zaman formaları, ikinci dərəcəli mor- foloji zaman göstəriciləri və s. vasitələr sintaktik temporallığı real- laşdıran ən mühüm detallar kimi çıxış edir. Digər tərəfdən, obyek- tiv zaman bu cür vasitələrin nitqdə assosiativliyi, sintaktik mühitə uyğun olaraq birinin digərini tamamlaması ilə daha konkret şəkil- də ifadə olunur. Məsələn, “Kitab”ın dilindəki bir cümləyə diqqət yetirək: “Bir gün Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı”. Bu “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 311
cümlədəki “gün” temporal ismi, eləcə də mor-foloji temporallığın əsas (-mış) və ikinci dərəcəli vasitələri (-dı) ayrılıqda konkret bir zaman kəsiyini tam şəkildə ifadə etmək gücündə deyil. Əksinə, söz birləşməsi və cümlə daxilində bu vasitələrin hər birinin müəy- yən bir zaman kəsiyini ifadəetmə potensialı qabarıq şəkildə üzə çı- xır. Bu tezislərə yuxarıdakı cümlə kontekstində aydınlıq gətirməyə çalışaq: zaman məzmunlu “gün” ismindən əvvəl “bir” sayının işlənməsilə keçmiş zaman mənasını ifadə edən I növ təyini söz birləşməsi yaranıb: “bir gün”; -mış nəqli keçmiş zaman şəkilçisi və -dı (idi) morfeminin “turmaq” (durmaq) felinə qoşulması ilə uzaq keçmiş mənası ifadə olunub. Bu isə həm də o deməkdir ki, I növ təyini söz birləşməsi ilə ifadə olunmuş zaman zərfliyi (bir gün) və uzaq keçmiş mənasını ifadə edən feli xəbər (turmışdı) ey- ni sintaktik zaman xəttində birləşir. Daha doğrusu, birincisi (za- man zərfliyi) ikincisinin (feli xəbərin) qrammatik semantikasını konkretkləşdirməyə, qüvvətləndirməyə xidmət edir. Zaman anla- yışını ifadə edən vasitələrin cümlə daxilində növbələşərək işlən- məsi, onların zəncirvari bağlılığı, eyni zamanda bu cür bağlılığın sonrakı cümlələri əhatə etməsi ümumən sintaktik bütövdəki zaman mənasının çoxaspektliliyini şərtləndirir. Bu cəhət “Kitab”dakı par- çalarda qabarıqlığı ilə seçilir. Məsələn, “Kitab”da ardıcıl verilmiş cümlələrdə keçmiş zaman mənasını reallaşdıran vasitələrin səciy- yəvi cəhətlərinə aydınlıq gətirməyə çalışaq: “Məgər kafər bəginiη bir bikr qızı vardı. Hər gün Beyrəgi görməgə gəlürdi. Ol gün genə görməgə gəldi. Baqdı gördi Beyrək səxt olmuş...” (D-97). Təhkiyəçi dilindən verilmiş bu parçada keçmiş zaman mənası bir neçə vasitə ilə reallaşdırılıb ki, bu da əsasən aşağıdakıları əhatə edir: keçmiş zaman mənasını ifadə edən “idi” hissəciyinin qısal- dılmış forması: -dı, -di (vardı, gəlürdi); keçmiş zamanın əsas mor- foloji göstəriciləri: -dı, -di (gəldi, baqdı, gördi); -mış (səxt olmış); keçmiş zaman mənasını ifadə edən I növ təyini söz birləşməsi: “ol gün”; zaman kontekstində davamlılıq, təkrarlılıq ifadə edən “hər gün” birləşməsi və onun ekvivalenti kimi çıxış edən “genə” (yenə) zərfi. Deməli, keçmiş zaman mənası leksik, morfoloji və sintaktik
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 312
temporallıq vasitələrinin sintezi ilə yaradılıb. Yaxud “Kitab”da işlənmiş “mənim keçmiş günim” (Ola kim, mənim keçmiş günimi aηdırtmıyasan” – D-246) III növ təyini söz birləşməsinə nəzər sa- laq: bu birləşmədə üç sözdən ikisi temporal leksik vahiddir (“keç- miş” feli sifəti və “gün” ismi); bu vahidlər məhz birləşmə daxilin- də müəyyən bir zaman kəsiyini konkret şəkildə ifadə edir; ümumi zaman məzmunlu “mənim günim” birləşməsinin tərəfləri arasına “keçmiş” feli sifətinin əlavə edilməsilə keçmiş zaman mənası real- laşdırılıb. Bu da zaman mənasının konkretləşdirilməsi kimi səciy- yələndirilə bilər. Bütün bunlar zaman anlayışının ifadə olunmasın- da sintaktik zaman vasitələrinin həlledici rola malik olduğunu açıq-aydın şəkildə göstərir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu vasitələrin əhatə dairəsi çox genişdir: “Mülahizə, fikir bir neçə zaman göstə- ricisindən eyni vaxtda istifadə edilməklə qurulur, bu vaxt həmin zaman göstəricilərinin bir-birini əvəz etməsi, birinin digərinə nis- bətən daha ümumi, digərinin daha kommunikativ məqsədlərə xid- mət etməsi müşahidə olunur. Bütün bu mürəkkəblik və çoxaspekt- lilik ümumi zaman anlayışının çoxaspektliliyi və mürəkkəbliyi ilə bağlıdır. Zaman münasibətlərini ifadə etmək üçün istifadə olunan formalar funksional cəhətdən bir-birini tamamlayır. Başqa dil va- sitələri kimi, onlar da mərkəzdə və ucqarda olmaları ilə bir- birindən seçilir” 1 . Müəllifin ümumi dilçiliyə istinadən söylədiyi bu fikirlər bütün parametrlərinə görə elmi və inandırıcıdır. Sintaktik temporallıq türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində az öyrəniləm məsələlərdəndir. Yeri gəlmişkən, İ.Tahi- rov “Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası” (2007) monoqrafiyasında sintaktik zaman anlayışı ilə bağlı A.A.Şaxma- tov, V.V.Vinoqradov, N.Y.Şvedova kimi rus dilçilərinin tədqiqat- larına münasibət bildirməklə yanaşı, A.Məmmədova, M.Musayev, K.Cumabayev kimi türkoloqların da əsərlərini saf-çürük edir: “...sintaktik temporallığın ifadə vasitələri müəyyən qədər tədqiq
1 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.218. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 313
edilmişdir. Lakin həmin tədqiqatlarda çatışmayan cəhətlər, fikri- mizcə, onların sahə tədqiqatlarına uyğun aparılmamasıdır. Əslin- də, onlardan bunu gözləmək də düzgün olmazdı, çünki qeyd olun- muş tədqiqatlar ayrı-ayrı kateqoriyaların araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Sahə tədqiqataları isə dilin müxtəlif səviyyəli va- hidlərinin müəyyən invariant mənanı ifadə etməsi yönümündən aparılan araşdırmalar olub sistemli xarakter daşıyır” (səh.218). Müəllif haqlıdır. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, sintaktik temporallıq məsələləri qədim türk abidələrinin dili kontekstində təhlilə cəlb olunmayıb. Bu mənada sintaktik temporallığın ifadə vasitələrinin “Kitab”ın dili üzrə araşdırılması təkcə qorqudşünas- lıq yox, ümumən türkologiya baxımından əhəmiyyətli ola bilər. Konkret desək, bir sıra qaranlıq məsələlərə işıq salınar, qədim türk dilindəki sintaktik temporallığın ifadə imkanlarının rəngarəngliyi və zənginliyi aşkarlanmış olar. Bu baxımdan “Kitab”ın dilindəki sintaktik temporallığın ifadə vasitələrinin hər birinin ayrılıqda araşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edirik.
“Kitab”ın dilində hər üç zamanın (keçmiş, indiki və gələcək) I növ təyini söz birləşmələri ilə ifadəsinə rast gəlinir: ol gün, ol zəman, bir gecə... (keçmiş zaman); bu gün, bu məhəl... (indiki zaman); yarınkı gün (gələcək zaman); “Kitab”ın dilində II növ təyini söz birləşmələri ilə keçmiş (oğuz zəmanı...) və gələcək (ekindü vəqti...), eləcə də ümumi (ay- na güni...) zaman mənalarının ifadəsinə təsadüf olunur; “Kitab”- dakı frazeoloji vahidlərin bir qismi III növ təyini söz birləşməsi modelindədir, eyni zamanda bu tip birləşmələrlə keçmiş zaman mənasının ifadəsi müşahidə olunur; “Kitab”ın dilində miqdar, hü- dud, davamlılıq və s. kimi zaman mənalarının daha çox I növ tə- yini söz birləşməsi modelində təzahürü özünü göstərir... Məhz bu
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 314
cür detallara görə təyini söz birləşmələrinin hər birinin səciyyəvi cəhətlərini ayrılıqda nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Zaman anlayışının I növ təyini söz birləşmələri ilə ifadəsi “Kitab”ın dilində analitik yolla əmələ gələn (yanaşma əlaqəsi əsasında yaranan, birinci tərəfi asılı, ikinci tərəfi əsas sözdən iba- rət olan) I növ təyini söz birləşmələri zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Heç şübhəsiz ki, bu sistemdə zaman anlayışını ifadə edən bir- ləşmələr, onların yaratdığı çeşidli variantlar da xüsusi çəkiyə ma- likdir. Bu tip birləşmələrin səciyyəvi cəhətlərini belə ümumiləş- dirmək olar:
– əsas tərəfi zaman məzmunlu gün, zəman (zaman), vəqt (vaxt), məhəl, dəm, gecə isimlərindən, asılı tərəfi isə “ol” (o) işarə əvəzliyindən ibarət olanlar: ol gün (o gün). “Ol gün baqa-baqa Qazan oğlı Uruzıη eşqi gəldi” (D-132). “Kitab”ın dilində keçmiş zaman mənasını ifadə edən “ol gün” birləşməsi təkcə intensivliyinə deyil, həm də melo- diyalılıq yaratmasına, poetik mənanı gücləndirməsinə görə digər birləşmələrdən xüsusilə fərqlənir. Burada çoxsaylı parçalardan yalnız birini təqdim etməklə kifayətlənirik:
“Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi. Ol gün müxənnətlər sapa yer gözətdi. Ol gün bir qiyamət savaş oldı... Qiyamətin bir güni ol gün oldı...” (D-63) Bu parçadakı “ol gün” birləşməsi ilə bağlı qısaca olaraq bun- ları söyləmək olar: sintaktik bütövdə “ol gün” birləşməsinin tək- rarlanması ilə anafora yaradılıb ki, bu da bir tərəfdən, ahəngdarlıq yaradırsa, digər tərəfdən, poetik mənanı qüvvətləndirir; semantik dinamika sonuncu cümlədəki “ol gün” birləşməsi ilə tamamlanır; “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 315
sonuncu cümlədə temporallığa xidmət etməyən dil vahidi yoxdur. Belə ki, III növ təyini söz birləşməsi modelində olan “qiyamətin bir güni” temporal frazeoloji vahid kimi keçmiş zamanı ifadə edir- sə, “ol gün” birləşməsi də həmin vəzifəni yerinə yetirən sintaktik temporallıq vasitəsidir. “Oldı” sözündəki -dı isə, bəlli oldığı kimi, şühudi keçmiş zamanı ifadə edən morfoloji temporallıq vasitəsi- dir. Bu isə hər üç temporallıq vasitəsinin keçmiş zaman mənasını ifadə etmə xətdində birləşdiyini, həm də bir cümlə daxilində təza- hürünü açıq-aydın şəkildə göstərir. Bütün bunlar belə bir fikri də reallaşdırır: doyüş səhnəsi təsvir olunan həmin parçada “ağır, şid- dətli döyüş” mənası “ol gün” birləşməsinin təkrarlanması, xüsusən də temporal cümlə (Qiyamətin bir güni ol gün oldı) kontekstində canlandırılıb; ol zəman (zaman). “Ol zəmanda bir oğlan baş kəsməsə, qan dökməsə, ad qomazlardı” (D-70); “Ol zəmanda oğul ata sözin iki eləməzdi” (D-131);
bilsün!” (D-144); ol məhəl ( o məhəl, o zaman). “Ol məhəldə gəldi” (D-220); ol dəm (o dəm, o zaman). “Məgər ol dəm Bayındır xan bəglər ilə seyrana yetmişlərdi” (D-216); ol gecə (o gecə). “Məgər xanım ol gecə Qalın Oğuzıη dövlə- ti, Bayındır xanıη göygüsi, Ulaş oğlı Salur Qazan qara qayğılı va- qeə gördi...” (D-42); “Məgər ol gecə Yegnək düş gördi” (D-206). Yuxarıda təqdim etdiyimiz ol gün, ol zəman, ol vəqt, ol mə- həl, ol dəm və ol gecə birləşmələri bir məfhum ifadə etdiyi, bir sintaktik suala cavab verdiyi üçün cümlənin mürəkəb zaman zərf- liyi vəzifəsində çıxış edir. Bu birləşmələrin keçmiş zaman məna- sını ifadə etməsi isə birinci tərəfdə işlənmiş uzaqda olanı işarə edən “ol” əvəzliyi ilə bağlıdır. Çünki həmin tip birləşmələrin bi- rinci tərəfində yaxında olanı işarə edən “bu” işarə əvəzliyi işlən- dikdə keçmiş deyil, məhz indiki zaman mənası ifadə oluinur. “Bu gün” birləşməsinin “indi” mənasında çıxış edə bilməsi də dedik- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 316
lərimizi təsdiqləyir: “Oğul, dan-dansux bu gün Oğuzda nə gör- düη?” (D-80). – əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün”, “zəman (zaman)” və “gecə” sözlərindən, asılı tərəfi “bir” sayından ibarət olanlar:
turmışdı” (D-10); bir zəman (zaman). “Dönə-dönə bir zəman yaxşı savaş elədi (D-148); bir gecə. “Bir gecə döşəgində qatı-qatı iηlədi” (D-242). “Kitab”ın dilində ikinci tərəfi -kən şəkilçili feli bağlama ilə ifadə olunan feli birləşmələrdə “bir gecə” birləşməsinin birinci tərəf kimi işlənməsi də müşahidə olunur: “Bir gecə yeyüb oturarkən şahinçibaşına aydır...” (D-272); – əsas tərəfi zaman məzmunlu “dəm” ismi, asılı tərəfi “hə- man” əvəzliyi ilə ifadə olunanlar:
yerdən qapu açıldı” (D-229); –əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” ismi, asılı tərəfi düzəlt- mə sifətlə ifadə olunanlar: ötəki gün (o biri gün). “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan keçdi” (D-47); –əsas tərəfi zaman məzmunlu “vəqt” (vaxt) və “dəm” isimlə- ri, asılı tərəfi keçmiş zaman məzmunlu feli sifət və feli sifət tər- kibləri ilə ifadə olunanlar:
zılıq qoca tutsaq oldığı vəqt bir oğlancığı vardı, bir yaşında idi” (D-204);
yağmalatdığıη dəm Taş Oğuz belə bulınmadı...” (D-292); qarvaşduğı dəm (çarpışarkən). “Qara polad uz qılıcım yoq kim, qarvaşduğı dəm eki biçəydim” (D-184); – əsas tərəfi “yazın” (yazda), “güzin” (payızda) zərfləri, asılı tərəfi “bir” sayı ilə ifadə olunanlar: “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 317
güzin buğayla buğrayı savaşdırarlardı” (D-15);
– əsas tərəfi gün, məhəl və s. kimi isimlərdən, asılı tərəfi “bu” işarə əvəzliyindən ibarət olanlar: bu gün. “Oğul, dan-dansux bu gün Oğuzda nə gördüη?” (D- 80); “Bədəvi atım saqlardım bu gün içün” (D-129); bu məhəl (bu zaman). “Bu məhəldə bəglər Beyrəgi gətür- dilər” (D-118); c) gələcək zamanı ifadə edənlər
– əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” ismi, asılı tərəfi “bir” sayından ibarət olanlar: bir gün. “Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdumda kim- sə qalmıya” (D-68). Burada “bir gün” birləşməsinin gələcək za- man mənası ifadə etməsi birbaşa cümlənin xəbərindəki qramma- tik zaman forması ilə bağlıdır. Yəni cümlənin xəbəri hansı morfo- loji zaman formasındadırsa, “bir gün” birləşməsinin semantik yü- kü də məhz onu konkretləşdirməyə xidmət edir. Yuxarıdakı cüm- lədə mürəkkəb zaman zərfliyi vəzifəsində işlənmiş “bir gün” bir- ləşməsi də “qalmıya” (qalmayacaq) xəbərində ifadə olunmuş gələ- cək zaman mənasını konkretləşdirir; – əsas tərəfi zaman məzmunlu “gün” ismi, asılı tərəfi gələcək zaman məzmunlu düzəltmə sifətlə ifadə olunanlar:
ölıb sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr...” (D-125).
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 318
ç) miqdar, hüdud, davamlılıq və s. kimi zaman mənaları ifadə edənlər
– əsas tərəfi zaman məzmunlu saət (saat), gün, gecə, ay, yil (il) ismləri, asılı tərəfi bir, iki, yedi (yeddi), qırq (qırx) sayları ilə ifadə olunanlar: bir saət (saat). “Bir saətdə kafərə üç kərrə at dəpdi” (D-148); üç gün. “Üç gün dünli-günli yortdı” (D-263); bir ay. “Bir ay baqsun...” (D-144). Bu birləşmə işlənmiş mətndə “iki ay”, “üç ay” birləşmələri də müşahidə olunur: “Bir ayda varmazsam, iki ay baqsun!”; “İki ayda varmazsam, üç ay baqsun!”; bir yil (il). “Qız, sən maηa bir yil baqğıl!” (D-261). “Bir yil” birləşməsi işlənmiş parçada “iki yil”, “üç yil” birləşmələrinə də rast gəlinir: “Bir yildə gəlməzsəm, iki yil baqğıl!”; “İki yildə gəl- məzsəm, üç yil baqğıl”... Nümunələrdəki I növ təyini söz birləşmələri (“üç gün, bir ay...) zaman miqdarı bildirən miqdar zərflikləridir. “Kitab”ın di- lində bu tip birləşmələrin mürəkkəb formalarına da təsadüf olunur: “say + say + isim” modelində olan birləşmələr: on altı yil. “Qazılıq qoca təmam on altı yil hasarda tutsaq oldı” (D-203); yüz
yaş yaşadı” (D-169)...; “say + isim + say + isim” modelində olan birləşmələr: qırq
(D-65). Q.Kazımov bu tip birləşmələrin cümlədə zaman zərfliyi vəzifəsində çıxış etdiyini göstərir. Müəllifə görə, “İki yüz il yaşadı ləzzət içində loğman” (B.Vahabzadə) cümləsindəki “iki yüz il” birləşməsi zaman zərfliyi vəzifəsindədir 1 . Fikrimizcə, bu tip bir- ləşmələr zaman deyil, zaman miqdarı ifadə edən miqdar zərfliklə-
1 Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2000, səh.140. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 319
ridir. Ən azı ona görə ki, həmin birləşmələr nə zaman? nə vaxt? haçan? və s. kimi suallara yox, nə qədər? sualına cavab verir. Maraqlıdır ki, müəllif bu cür birləşmələri həm də miqdar, ölçü, dərəcə zərfliyi başlığı altında təqdim edir: O ki dünyada səksən üç
Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|