Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
Sözün aslını bilenler için incinin aslı
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yesevî’nin başarısında, Türklerin zevklerine hitap eden bir şiir üslubunu ya- kalamış olmasının rolü var mıdır Bu üslubun eski Türk şiiri ile benzer yönleri
- Münker ve nekir melekleriyle ilgili yorumu
- Ali SHAMİL 1* Giriş
- 1. Əmin Abidi Əhməd Yəsəviyə bağlayan səbəblər
- (AMBA AEİTVSMA fond 39, siyahı 374).
- (Gültekin, 1999:74).
- (Cəfəroğlu, 1932, sayı 8-9).
- Gültekin, 1999:22-60
- 3. Azərbaycanda Əhməd Yəsəviyə münasibət və Əmin Abidin bu mövzuda araşdırmaları
|
Sözün aslını bilenler için incinin aslı Zahirine bakan mahrum kalır dostlar diyerek seslenen “XII. yüzyılda Orta Asya’da hikmetleriyle büyük bir şöhret kazanmıştır. Ahmet Yesevi, Türk tasavvuf edebiyatının ilk büyük ismidir. Şiirleriyle bütün Türk ülkelerinde derin izler bırakmıştır. Yesevilik tarikatının da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha sonra Anadolu’da kurulan pek çok tarikata kaynak olmuş- tur. Orta Asya ve Türk boylarının bulunduğu bölgelerde yüzyıllarca sevilerek okunan Bakırgan Kitabı’nın yazarı olan Süleyman Ata da, Ahmet Yesevi’nin halifelerinden biridir. Onun eseri de dinî, tasavvufi ve öğretici şiirlerden oluş- maktadır. Divan-ı Hikmet’in özellikleri şunlardır: Divan-ı Hikmet, dinî, tasavvufi ve öğretici bir eserdir. Eserin yazılma amacı, halka Islamiyet’i hikmetli bir şekilde öğretmektir. Dörtlüklerin her birine “hikmet adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu’da yayılarak halkı derinden etkilemiştir. Divan-ı Hikmet’teki şiirler, sade bir dille yazılmış, öğretici mahiyette man- zumelerdir. 42 Eraslan, AhmedYesevî, II, 161. 43 Eraslan, AhmedYesevî, II, 161. 44 Eraslan, AhmedYesevî, II, 161. 45 Eraslan, AhmedYesevî, II, 161. 170 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Ahmet Yesevi, şiirlerini daha çok 12’li hece vezniyle ve dörtlükler hâlinde, Hakaniye lehçesiyle yazmıştır.” http://www.edebiyatogretmeni.org/divani- hikmet-hoca-ahmet-yesevi/ Mutlaka bk. https://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmed_Yesevi; https:// tr.wikipedia.org/wiki/Divan-%C4%B1_Hikmet
“Eski Türk Şiiri Islamiyet öncesi Türk şiiri hece ölçüsüyle yazılmıştır. Ye- dili, sekizli, onikili ölçülere çok rastlanır. Kafiye önemlidir, dize başların- da da kafiye yapılır. Nazım birimi dörtlüktür. Islamiyet öncesi Türk şiirinin dili Öz Türkçedir. Şiirler, Türklerin o çağdaki dünya görüşlerini, yaşantılarını, duygularını, düşüncelerini doğal bir dille anlatırlar. Şiirlerde doğa, aşk, kahra- manlık, cesaret, binicilik, at sevgisi, askerlik, ölüm en çok işlenen konulardır.” Onu müfessir kategorisinde değerlendirmemiz de mümkün değildir. an- cak Hikmetlerinde bazı ayetlere doğrudan, bazı ayetlere de dolaylı olarak??? Biz bu makalemizde bu ince manaların Kur’an ayetleriyle ilgili olanlarının izini süreceğiz. Kendini zühd ve takvaya adayan Yesevi, yaşadığı manevi tecrübe ve zevk hali neticesinde kalbine doğan manaları Kalbini sezgi, ilham ve keşfe açan, onda feyizler doğduran ve kendini her- kesin bildiği zahirin ötesine taşıyan manevi/ruhi zevk hali Kur’an anlayışına yansımış, ondan işari manalar elde etmesine vesile olmuştur. Ulaştığı ahlaki olgunluk ve manevi dereceye bağlı irfani tevil gücünü Kur’an’ın ayetlerini yorumlamasına yansımıştır. Yesi’de ve Buhara’da güçlü bir dini tahsil görmüş olmasısebebiyle Yesevî,kendinden önceki tefsirleri, hassaten tasavvufi tefsirleri ve bu tefsir türünün örneklerini görüp incele- miş olmalıdır. Dolayısıyla onun hikmetlerinde, bu tefsir biçiminin hem nazarî hem de işari türlerine dair örneklere rastlamak mümkündür. Bu bakımdan bu araştırmamızda biz, onun Kur’an ayetlerine yaptığı tasavvufi yorumların izlerini kendinden önceki ve sonraki tefsir kaynaklarında tespit etmeye çalı- şacağız. Öte yandan Islam dünyasında son derece etkili olan Yesevî’nin kendisin- den sonraki yorumları etkilemiş olması gerekir. Bu bakımdan onun yorum-
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 171
larını zaman zaman diğer mutasavvıfların yorumlarıyla karşılaştırmak ayrıca heyecan verici olacaktır. Münker ve nekir melekleriyle ilgili yorumu: Allah, Allah yer altında vatan eyledi Münker-Nekir “Rabbin kim?” deyip soru sordu; Arslan Baba’m Islâm’ından beyân eyledi O nedenle altmış üçte girdim yere. 46 Onun bu dizeleri iki türlü yorumlanabilir: O, ya münker ve nekir melek- lerini gerçeklikleri olan birer varlık olarak görmemekte, bunun yerine onları nefsi terbiye etmenin birer vasıtası olarak görmektedir, ya da onları hakiki varlıklar olarak görerek altmış üç yaşından itibaren yaşamaya başladığı meza- rında onları tahayyül etmektedir. Sonuç Tefsir ilmi uzmanları tasavvuf erbabının bu yorumlarını genel bir isim altında toplarken iki farklı adlandırma yapmaktadırlar. Bir grup araştırmacı mutasavvıfların oluşturduğu tefsir akımını Tasavvufî Tefsir diye adlandırırken, diğer bir grup İşârî Tefsir demeyi yeğlemektedir. 46 Hoca Ahmed Yesevî, Dîvân-ı Hikmet,Ed. Mustafa Tatcı, Hikmetlerin Türkçesi: Hayati Bice, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı, 2016,s. 51. XOCA ƏHMƏD YƏSƏVİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNİN QADAĞAN EDİLMƏSİNİN VƏ ONU ARAŞDIRANLARIN GÜLLƏLƏNMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ
Bütün müstəmləkəçi dövlətlər kimi Rusiya da işğal etdiyi xalqları əbədi əsarətində saxlamaq üçün uzunmüddətli planlar hazırlayıb həyata keçirir. Bu plan işğal altın- dakı xalqların xiristianlaşdırılması və ruslaşdırılmasından ibarət idi. Çar Rusiyası dönəmində bu plan yarıgizli və nisbətən həyata keçirilirdi. Öncə türk və müsəlman xalqlarının yüzillər boyu işlətdikləri ərəb əlifbasını dəyişmək, məktəb və mədrəsələri bağlamaq, qadınları-anaları xristianlaşdırmaq istəyirdilər. Lakin onlar unudurdular ki, islam dinini türkcə yayan Yəsəvi dərvişlərinin rolu heç də məktəb və mədrəsələrdən az deyil. Köçəri həyat sürən toplum arasında dəvrişlərin apardığı təbliğatın gücü ki- tablardan, mədrəsələrdən daha böyük idi. Ona görə də Rusiyanın əsarət altında saxla- dığı xalqları xristanlaşdırmaq, sonra da Ruslaşdırmaq siyasəti çox ləng gedirdi. Bolşeviklər hakimiyyəti silah gücünə ələ aldıqdan sonra çarizm ruslaşdırma siyasətini sərt və açıq şəkildə həyata keçirilməyə başladı. Öncə dinin hökumətdən ayrıldığını elan etdilər. Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikcə dinə qarşı mübarizəni də sərtləşdirdilər. Beləcə ateist bir toplum formalaşdırmaq, sonra da beynəlmiləlçilik adı altında ruslaşdırmaq siyasəti yeritməyə başladılar. Çarizmin süqutundan yararlanıb 1918-ci il mayın 28-də müstəqil dövlətlərini qu- ran Azərbaycanlılar isə bolşeviklərdən fərqli yol seçdilər. Yeni qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci il iyun ayının 17-də təşkil edilən kabinetində Xalq maarifi və dini etiqad nazirliyi də oldu. Hökumətdə beş dəfə kabinə dəyişikliyi olsa da onun dördündə dini etiqad nazirliyi olmuşdur. Bolşeviklər 1920-ci idlə Azərbaycanı işgal edərək demokratik yolla seçil- miş hökuməti dağıtdıqdan sonra qurduqları yeni hökumətdə dini işlər ilə bağlı na- 1 Dr., Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 173
zirliyi qurmamışlar.Onların hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycanda dinə ikili baxış: 1) loyallar-mötədilçilər (N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və b.); 2) radikal- lar (S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, Ə.Qarayev və b.) olmuşdur (http://modern.az/ articles/45732/1/#gsc.tab=0). Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra dinə qarşı mübarizəni sərtləşdirməyə başlamışlar. 1922-ci ildə Rusiyada din əleyhinə başlayan prosesslər Azərbaycana da təsirsiz ötüşməyib. Moskvada “Allahsız” (“Безбожник”) adlı qəzet nəşr olunmağa başlayıb. Az sonra, 1923-cü il sentyabrın 12-də Moskva şəhərində Din Əleyhinə Ko- missiyanın növbəti iclasında “Mübariz Allahsızlar” dərnəklərinin təşkili ideyasını irəli sürülüb. Oktyabr ayının 7-də isə bu təklif “Allahsız” qəzetində dərc edilib (http:// az.azvision.az/news.php?id=12459). 1923-cü ildə “Materialistlər klubu”nda bir araya gələn Azərbaycan hökümət rəhbərlərindən S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, Ə.Qarayev kimi bolşeviklər namaz qıl- maq, həccə getmək və s. İslam ayinlərinin zəhmətkeş xalqın fiziki və mənəvi inkişa- fına yabançı olduğunu iddia edirdilər. Onlar xalq arasında elmi kommunizmi, elmi ateizmi təbliğ edərək yalnız dini mövhumata və xurafata deyil, bütövlükdə islama qar- şı çıxırdılar (http://modern.az/articles/45732/1/). 1924-cü ilin yanvarında Azərbaycan K(b)P Siyasi Bürosu “Din əleyhinə komissiya” yaradır.Moskvanın göstərişilə 1924-cü ildə Azərbaycanda da Allahsızlar Cəmiyyəti yaradıldı ki bu təşkilat sonralar “Mübariz Allahsızlar İttiifaqı”na çevrilir. “Allahsızlar cəmiyyəti”nin işini sürətləndirmək üçün, AK(b)P 1929-cu ilin aprelində keçirilən plenumu dinə qarşı mübarizə, çadranın və papağın atılması ilə bağlı məsələni də müzakirəyə çıxarılır. İslama qarşı bolşevizmin tutduğu radikal siyasət onunla nəticələndi ki, 1930-cu illərin sonlarında Azərbaycanda cəmi 20 məscid formal fəaliyyət göstərirdi (http://modern.az/articles/45732/1/) Bolşeviklər hətta şərqdə geniş nüfuz qazanmış “Molla Nəsrəddin” jurnalını da “Allahsız” adı altında nəşr etməyə başlayırlar. Jurnalın bir neçə sayı nəşr edildikdən sonra hökumətin dəstəkləməsinə baxmayaraq bağlanır. Sovetlər Birliyinin hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da məscid, kilsə və sinaqoqların kütləvi bağlanmasına, din xadimlərinin təqib olunmasına başlanır. Quran zərərli bir kitab kimi qadağan edildi. 1928-ci ilin dekabrında AK(b)P MK Rəyasət heyətinin iclasında “Kəndlilərə mədəni ehtiyacları üçün verilmiş məscidlər haqqında” məsələyə baxıldı, bir sıra məscidlər mədəni-maarif müəssisələrinə, anbarlara, isteh- salat sexlərinə və s. çevrilir. Bu qərarın təsiri ilə 1929-cu ildə 120 məscid məktəbə çevrilir. 174 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Kollektivləşmə bolşeviklər üçün bütövlükdə din əleyhinə mübarizənin gücləndirilməsi kimi başa düşülürdü. 1929-cu ilin fevralında bütün partiya təşkilatlarına ÜK(b)P MK katibi L.Kaqanoviçin imzasıyla “Din əleyhinə mübarizə işlərinin gücləndirilməsi tədbirləri haqqında” adlı tam məxfi sənəd göndərilir.Artıq dinə qarşı mübarizə sinfi-siyasi mübarizə ilə bərabərləşdirilir. 1929-cu il aprelin 8-də SSRİ hökumətinin “Dini təşkilatlar haqqında” fərmanından dərhal sonra Azərbaycan K(b)P 1929-cu il aprel plenumunda dinə qarşı mübarizə, çadranın və papağın atılması ilə bağlı məsələni müzakirə edilir. Plenumun qərarında deyilir: “Allahsızlar İttifaqının işi gücləndirilsin. Azərbaycan dilində din əleyhinə müntəzəm işi qaydaya salmaq və genişləndirmək, kəndlərdə qabaqcıl ictimaiyyətçi, kolxozçu, komsomolçu və başqalarından ibarət cəmiyyət özəkləri təşkil etmək lazım- dır” (http://az.azvision.az/news.php?id=12459). Sovetlərin apardığı sərt siyasətə baxmayaraq islam dinini insanların qəlbindən silmək mümkün olmurdu. Heç bir yerdə rəsmi qeydiyyatı olmayan, hər hansı bir təşkilat ətrafında birləşməyən dəvrişlər Əhməd Yəsəvinin ənənəsini yaşadaraq ana dilində islam dinini təbliğ edirdilər. 1. Əmin Abidi Əhməd Yəsəviyə bağlayan səbəblər 1898-ci il noyabrın 2-də Bakıda daşyonan Mütəllibin ailəsində doğulan Zeynalab- din sonralar Əmin Abid kimi tanınır. O, ilk təhsilini anası Molla Reyhanın evdə qadın- lar və uşaqlar üçün açdığı “Quran” kurslarında aldıqdan sonra Bakıdakı 3-cü Aleksan- dırOğlan gimnaziyasında oxuyur. Yeniyetməliyindən şeirlərini və hekayələrini qəzet və jurnallarda Abid, Abid Mütəllibzadə, Abid Mütəllib oğlu, Qozqurab bəy və s. im- zalarla nəşr etdirir. 1918-1926-cı illərdə İstanbuldakı Darülməllimeyi aliye və Darül- fünunda oxuyur. Həmin illərdə Gültəkin imzası ilə antisovet şeirlərini və Əmin Abid imzası ilə elmi məqalələrini nəşr etdirir
Onun milli dəyərlərə bağlı bir müsəlman kimi formalaşmasında anasının və bö- yük qardaşı Əliabbas Müznibin, eləcə də o dövrki Bakı mühitinin rolu danılmazdır. Ö dönəm Bakının küçələrdində hər gün kəşküllü dəvrişlərin türkcə nohə deməsinormal bir hal sayılırmış. Bu dəvrişlərin oxuduqları arasında Əhməd Yəsəvinin hikmətləri də olmamış deyil. Əmin Abidin böyük qardaşı çarizmə qarşı qələmi ilə döyüşdüyündən 1911-ci ildə həbs edilərək Sibirə sürgün edilmişdi. Müsavat Partiyasının əsasını qoyanlardan biri olan, satirik şair, tərcüməçi, publisist, naşir Əliabbas Müznib islama dair çox dəyərli əsərlər yazmış və tərcümə etmişdir. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 175
Əmin Abidin 1913-1918-ci illərdə nəşr etdirdiyi şeir, hekayə, tərcümə və pub- lisistik məqalələrində Əliabbas Müznibin üsyankar ruhu aydın duyulur. Satirik şeirlərində öz dilinə xor baxanlar, gününü sərxoşluqla keçirənlər tənqid edilirdisə, ictimai siyasi şeirlərində Türk gənclərini mübariz olmağa, birləşməyə çağırırdı. “Tür- kün səmasından qanlar damdığından”, “öksüz Vətəndə bayquş yuvası artdığından” narahat olan 15-16 yaşlı şair “Şanlı addımlar at, ey Türk oğlu” deyərək hayqırır. Bağlar xarab oldu bahar çağında, Çiçək görünməyir Türkün bağında. Obasında, çölündə, yaylağında Məzarlığa bənzər Turan elləri (Gültekin, 1999:90). deyən şair Turan ellərini xarabalığa döndərən imperiyaları da göstərərək yazır: Bu gün Qərbin göklərində Türkə qarşı Kəsafətli buludlar da qabarıyor (Gültekin, 1999:92). Yetişməkdə olan nəsli qorxmaz, mübariz olmağa səsləyən, millət və vətən yolun- da başdan belə keçməyin şərəf olduğunu söyləyən gənc şair “Türkün dərdi” şeirini aşağıdakı misralarla bitirir: Fəqət, ey arslan yürəkli bəgim! Ey yigit, qəhərman, rəşid Türküm! Əldə Türklük nişanı al bayrağı Bu çəkişmə cəhanına çıkarak Yaşasın tacidar millət! Yaşasın şəhriyar millət! (Gültekin, 1999:74). Əmin Abid siyasi cəhətdən ən coşğun, döyüşkən şeirlərini 1920-1926-cı ildə ya- zaraq Gültekin imzası ilə çap etdirmişdir
şeirlər haqqında yazır: “Gültekin bəgin şeirlərinin qüvvət və gücü, deyə bilərəm ki, siyasi mətbuatımızdan daha çox rəğbət görə bilmişdi. Ən yaxşı bəzi şeirləri bəstələnib İstanbul əhalisi arasında bu gün də tərənnüm edilməkdədir” (Cəfəroğlu, 1932, sayı 8-9). Rusiyanın Sovet İttifaqı adı ilə yenidən Qafqazı, Türküstanı müstəmləkə boyun- duruğu altında saxlamaq cəhdinə qarşı çıxaraq gürcüləri (“Gürcü qardaş”) (
176 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî kin, 1999:59), Qafqaz xalqlarını (“Kafkas türküsü”) (Gültekin, 1999:57), dünyanın mütərəqqi insanlarını düşmənə qarşı birləşməyə çağırır. Onun “Buzlu Cəhənnəm”, “Bayrağım və İstiqlalım”, “Azərbaycan istiqlalı”, “Annemə”, “Canavar”, “Çeka”, “Bolşevik”, “Moskova” və b. şeirləri Sovet ideologiyasını ifşa edən, ona qarşı sərt re- aksiya verən bir insanın ürək yanğısı ilə yazdığı misralar idi (
Onun 14-20 yaşlarında nəşr etdirdiyi əsərlər ədəbiyyata istedadlı bir vətənsevərin gəlişindən xəbər verir.
Hələ İstanbulda tahsil aldığı vaxtlar Bakıdakı jurnallarda elmi məqalələrini yayımla- dan Əmin Abid bütün təqib və təzyiqlərə baxmayaraq gecə-gündüz elmi araşdırmalarını davam etdirmişdir. Azərbaycanədəbiyyatı tarixində bir çox mövzuya ilk dəfə o toxunmuş- dur. Misal olaraq Söhbətül-əsmərin M.Füzuliyə aid olduğunu sübut edən, Kitabi Dədə Qorqud haqqında dəyərli araşdırmalar aparan, Tür kiyə, Azərbaycan, Tatar, Özbək, Qaqauz, Kərkük vs. Türk xalqlarının beş min manisini müqayisə edən, tarixini müəyyənləşdirən Əmin Abiddir. Araşdırıcı sadəcə Azərbaycanda yayımlanan qəzet və jurnallar ilə kifayətlənməyərək Ankara, Səmərqənd, Bunakski (Da\ıstan) jurnallarında da araşdırmalarını yayımlamışdır. Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərləri, dini tənqid etməsi və ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklərdən dolayı Sovet Azərbaycanında xüsusi qayğı ilə araşdırılıb öyrənilməsi plan- laşdırılmışdı. Axundzadənin ən yaxşı araşdırıcılarından biri də Əmin Abid idi. Buna görə də onu məcburən Elmlər Akademiyasında işə götürürlər və Əli Nəzmi ilə birlikdə Axundzadənin 3 cildlik əsərlərinin nəşrini tapşırırlar. Qısa zamanda bu iş bitmiş olur. Onun Fars dilində əsərlərini Əmin Abid Türkcəyə çevirir böyük bir Ön söz yazıb bəzi mövzular- da geniş açıqlama verir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası Elmi Heyəti Əmin Abidə 1926- 1935-ci illər arası fəalyyətindən dolayı heç bir dissertasiya yazmadan elmlər namizədi dərəcəsi verilməsini təklif edir, ancaq siyasi mülahizələr buna imkan vermir. Əmin Abidin M.F.Axundzadə haqqında apardığı araşdırma həcminin böyüklüyünə və əhatə dairəsinə görə diqqəti cəlb edir. Beş, altı dil bilməsi, yaxşı əlaqələr qurması ona M. Fətəli Axundzadə (Avropa, Rus iya, Türkiyə, Azərbaycanmətbuatında yayımlanan araşdır- malara bir nəzər) (Maarif işçisi,1928:40-44, sayı 4(36), sayı 5-6(37-38): 24-32, sayı 7-8 (39-40):87-93), kimi bir kitabı tamamalamağa şərait yaradır. Qazi Bürhanəddin (Maa- rif və mədəniyyət,1927 :42-45, sayı 4-5 (39-40)), Füzuli, (Maarif və mədəniyyət,1926: 32-34, say, 12 (35)), Həbibi (arxivdə saxlanılır – Ə.Ş.), Xətai orta əsrlər (Maarif işçisi, sayı 3 (23): 50-55, sayı 4 (24): 58-61, sayı 6-7 (26-27): 45-62) şairləri ilə birlikdə, 19-cu yüzildə Axundzadəni də ortaq türk ədəbiyyatının təmsilçisi kimi araşdıran Əmin Abidi gör- Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 177
düyü bu işlər müasirlərindən fərqləndirir. (Maarif işçisi, sayı 3 (35):20-50) Axundzadənin bir çox əsərini ilk dəfə ortaya çıxaran və onlar haqqında bilgi verən Əmin Abid olmuş- dur. Əmin Abid 1933-36-cı illərin mətbuatında 10-a qədər araşdırmasını yayımlatmışdır. Axundzadənin üç cild halında yayımlanan əsərlərinin birinci cildinə Əmin Abidin yazdı- ğı Önsöz 182, ikinci cildinə yazdığı isə 118 səhifədən ibarətdir. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə onun Axundzadə haqqında iki monoqrafiyası və bir neçə araşdırması var. Ancaq 1937- ci il təzyiqləri bu əsərlərin yayımlanmasına əngəl olmuşdur. Azəri Ədəbiyyatında Türkçənin Təkamülü (Maarif və Mədəniyyət,1926:17-22, say, 2-3 (26-27), Elmi hərəkatlar (Maarif ve Mədəniyyət, 1927:41-43, sayı 9 (44), Ədəbiyyat vəElm (Maarif İşçisi, 1927: 49-53), sayı 9 (29), Oktyabr inqılabının AzərbaycanƏdəbiyyatına Təsiri (Maarif İşçisi, 1927:67-95), sayı 10(30), Azərbaycan proletar jurnalistikası tarixinəbir nəzər (Dan Ulduzu, 1928:21-26), say.1 (13), sayı 2 (14):20-23, sayı, 8-9 (20-21):38-41), Azərbaycan: Yeni bir mədəniyyət mərkəzi (Dan ulduzu, 1928:5-6, sayı 4-5 (16-17), Türk Ədəbiyyatında M.F.Axundov (Dan Ulduzu, 1928:22-25, sayı 4-5 (16-17), sayı 6 (18):9-14), AzərbaycanƏdəbiyyatTarixi ətrafında (İnqilab vəMədəniyyət, 1929: 45-47, sayı 1), Böyük Şura Ensiklopediyası və Türk Ədəbiyyatı (İnqilab vəMədəniyyət, 1929:37, sayı 2), Türk El Ədəbiyyatına elmi bir nəzər (Oğuznamə, Prof. Samoyloviçə) (Dan Ulduzu, 1929:30-32, sayı 5 (29), sayı 8 (32): 28-29), M.F.Axundovun əlifba inqilabı və latın sistemli əlifbası (İnqilab
34, sayı 10), Aşirət Dövründəki Azərbaycan Ədəbiyyatına aid Sənədlər (Azərbaycanı Öyrənmə Yolu, 1930:48-52, sayı 3 (8)), Türk xalqları ədəbiyyatında mani növü vəAzərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri (Azərbaycanı öyrənmə yolu, 1930:9-42, sayı 4-5 (9-10), Aprel Mədəniyyəti vəxarici mətbuat (İnqilab vəMədəniyyət, 1930:34- 36, sayı 4), M.F.Axundzadənin məlum olmayan əsərləri (İnqilab ve mədəniyyət, 1930:45-49, sayı 11-12) və yayınlanmamış, əl yazması arxivdəsaxlanan Azərbaycan
dığımız, özünü oxuya bilmədiyimiz məqalələri də onun Azərbaycan Türklərinin ƏdəbiyyatTarixi kitabının parçaları kimi qiymətləndirilməlidir. Bu əsərlər də onun ƏdəbiyyatTarixini yazmaq metodları haqqında fikir yürütməyə imkan verir. O, həbs olunduğu zaman KQB tərəfindən əl qoyulan əsərləri ilə birlikdə 1931 və 1936-cı illərdə yayımlanmaq üçün nəşriyyata verdiyi kitablar da itir. 178 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 3. Azərbaycanda Əhməd Yəsəviyə münasibət və Əmin Abidin bu mövzuda araşdırmaları Dinə, milli dəyərlərə qarşı sərt təbliğat getdiyi bir vaxtda Əmin Abid elmi əsaslara dayanaraq milli dəyərlərimizə, dinimizə sahib çıxmağı təbliğ edən məqalələr yazır. O dövrün ən sanballı elmi jurnalı olan “Azərbaycanı öyrənmə yolu”nda belə bir qeyd var: “Əhməd Yəsəvinin əsərlərindən Azərbaycanın mətbuatında ilk dəfə olaraq “Ma- arif işçisi” jurnalında nəşr olunmuşdur” ( Əmin, 1930, 4-5:17). Bu sətirlərin müəllifi Əmin Abiddir. Bu fikir Əhməd Yəsəvinin Azərbaycanda ilk dəfə tanıdılması kimi başa düşülməməlidir. Yüz illər boyu dərvişlər Əhməd Yəsəvinin şeirlərini Azərbaycanın hər bir kəndində, qəsəbəsində oxuyurdular. Əmin Abid isə Əhməd Yəsəvinin əsərlərini Azərbaycanda Arvopa metodları ilə araşdıran ilk alimlərdən oldu. Həsənoğludan başlamış ta XX yüzillikdə yaşamış bir çox Azərbaycan şairi az və ya çox dərəcədə Ə.Yəsəvidən yararlanmışdır. Rusiyanın Qafqazı, Türküstanı işğalı xalqlarımız arasın- dakı tarixi bağları qırmışdı. Rusiyanın işğalçı yürüşləri nə qədər zərərli olsa da aydın düşüncə sahibləri bundan millətin və xalqın xeyrinə istifadə etməyə çalışdılar. Avropa- nın inkişaf etmiş texnologiyasını öyrəndilər. Orada ali təhsil aldılar, tarixə, ədəbiyyat tarixinə, folklora Avropa metodları ilə yanaşmağa başladılar. Milli düşüncəli aydınlar yeni metodlarla Türk dünyasını öyrənməyə, xalqda milli şüur oyatmağa çalışdılar. Belə araşdırıcılardan biri də Əmin Abiddir. Ə.Abid 1928-ci ildə Bakıda çapa hazırlanan “Bayatılar” kitabına ön söz yazmaq haqqında tapşırıq alır. İşə yüksək milli şüurla yanaşan Ə.Abid yalnız Azərbaycandan toplanmış bayatılar haqqında fikir söyləməklə kifayətlənmir, Turfan, Altay, Özbək, Mişər, Kazan, Krım, Qaqauz, Anadolu, İran və Dağıstan türkləri arasında geniş yayıl- mış 4 misralı 7 hecalı şeir şəklini müqaisəli təhlil edir və janrın tarixini də dərindən araşdırır. Belə bir ağır və şərəfli işə girişən araşdırıcı heç cür Əhməd Yəsəvinin yazdı- ğı 7 hecalı dördlüklərdən yan keçə bilməzdi. “Maarif işçisi” dərgisində Əhməd Yəsəvidən bəhs edən, Azərbaycan mətbuatında ilk dəfə onun şeirlərini çap etdirən Əmin Abid “Heca vəzninin tarixi” əsərində yazır: “Təhkiyəçiliyin ümumi xarakteri göz önünə gətiriləcək olursa, heca vəzninin onlarca məqbul görünməsinin mənası qolaylıqla anlaşılır. Qayəsi daha böyük bir əksəriyyətə - məfkurəvi təlqinlərə təsir yapmaq olan təhkiyyə təşkilatı xalq ruhunu nəzərə al- maq və xalq ədəbiyyatı elementlərini qullanmaq məcburiyyətində idi. Bunun üçün təhkiyyə şeiri milli xalq şeiri olan heca ilə yaradılırdı” ( Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|