Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
|
R.Karnap Tətbiqi elmlərə üstünlük verilməsi və ya elmin məqsədinin onun tət- biqi əhəmiyyəti ilə məhdudlaşdırılması, həqiqətin də məhz tətbiq və fayda ilə müəyyənləşdirilməsi – bir dünyagörüşü və fəlsəfi təlim kimi öz fəlsəfi- konseptual təməlini praqmatizmdə tapır. Praqmatizm bir fəlsəfi cərəyan kimi XIX-XX əsrlərdə formalaşsa da, onun ideya əsasları xeyli qədimlərə gedir. Məsələn, Kant fəlsəfə (və əslində həm də bütün elmlər) haqqında belə deyir: “Fəlsəfədən nə fayda var, əgər o, insanları həqiqi xeyir əldə et- mək üçün təlim vasitələrinə yönəltmirsə?” 5 1 Yaxud hələ XII əsrdə Bürha- nəddin Zərnuci yazırdı: “Bütün elmləri yox, ancaq şəraitin tələb etdiyi elmləri öyrənmək lazımdır”. 5 2 Uyğun yanaşmalara Fərabidə, İbn Sinada və Nəsirəddin Tusidə – əksər orta əsr islam mütəfəkkirlərində də rast gəlmək mümkündür. Lakin antik fəlsəfədə elmin missiyası xeyli dərəcədə fərqli qəbul edilirdi. Məqsəd fayda ola bilməzdi. Spekulyativ düşüncəyə üstünlük veri- lirdi. Bax, antik elmlə orta əsr islam elmi arasında mühüm fərqlərdən biri məhz elmin tətbiqi funksiyasına münasibətdə ortaya çıxır. Qərbdə bu funk- siya XVII əsrdən başlayaraq önə keçir və böyük inqilabi çevriliş kimi də- yərləndirilir. Halbuki bu “çevriliş” İslam Şərqində çoxdan həyata keçiril-
1 И.Кант. Трактаты и письма. М., 1980, с. 12. 2 Б.Зарнуджи. Наставление учащемуся на пути обучения // Антология педагоги- ческой мысли Узбекской ССР. М., Педагогика, 1986, с. 95
Elm haqqında elm
348
mişdi. Bu başqa məsələ ki, islam dünyası bu yeni metodoloji başlanğıcdan yetərincə faydalan bilmədi, daha doğrusu, elmin bu möhtəşəm yürüşü cəmi bir əsr davam elədi. Lakin təcrübənin elmdə möhkəmlənməsi, yeni elmi paradiqmaya keçid, İbn Heysəm, İbn Sina və Biruni kimi alimlərin eksperimentə böyük yer ayırmaları və elmlə praktika arasında ilk körpünün atılması dünya elminin inkişafında qızıl səhifə hesab olunmalıdır. Təəssüf ki, bu tarixi mərhələ çox vaxt unudulur və eksperimental elmin guya Qalileydən başlanması haqqında avropasentrist təlimlər baş alıb gedir. Halbuki, artıq çoxdan müəyyən edilmişdir ki, eksperimentlər; müvafiq texniki qurğuların yaradılması və tətbiqi orta əsrlərdə islam dünyasının bir sıra təbiətşünas alimlərinin adı ilə bağlıdır. Hətta Qalileyin ixtirası sayılan teleskop da hələ VIII əsrdə ərəb alimi İbrahim əl-Fəzari tərəfindən düzəl- dilmiş və astronomik müşahidələr üçün istifadə olunurdu. 5 1 İslam alimləri hələ o dövrdə Yerin kürə şəklində olduğunu qəbul etmiş və bununla kifayətlənməyərək, onun ölçülərini də müəyyənləşdirmək istiqamətində böyük işlər görmüşlər. Biruninin “Məsud qanunları” kitabı riyaziyyat və astronomiyaya dair bütün əvvəlki bilikləri, o cümlədən, Evklidin “Əsaslar” və Ptolemeyin “Almagest” əsərlərini ehtiva etməklə bərabər, bir çox yeni- liklər də əhatə edirdi. O, dünyada ilk qlobusun və kürə şəklində xəritənin müəllifi olmaqla bərabər, Yerin radiusunu böyük dəqiqliklə hesablamış, bir sıra ulduz və planetlərlə yanaşı, Ayın da hərəkət qanunauyğunluğunu müəyyənləşdirmiş, mövcud təqvimləri dəqiqləşdirmişdi. 5 2
Əbdüs-Səlamın yazdığına görə, orta əsr islam alimlərinin elmə gətir- diyi yeni ruh, təəssüf ki, çox az yaşadığından sonrakı əsrlərə ötürülə bilmə- mişdir. “Buna görə də, elm metodologiyasında köklü və daimi bir dəyişik- lik gətirilməmişdir. Biruninin və İbn Heysəmin işlərindən təqribən yüz il sonra İslamda elmlərin quruluşu və təşkili bir durğunluq dövrünə gir- mişdir. İnsanlıq, təzədən eyni müşahidəyə və təcrübəyə üstünlük verildiyi həddə çatmaq üçün təqribən daha 500 il – Tiho Brahe, Qaliley və müasirlə- rini gözləməli olmuşdur”. 5 3
elmi paradiqmanın ictimai müstəvidə genişlənərək dönməz proses halına düşə bilməməsinin, nəticədə elmin geriləməsinin səbəbini təkcə monqol
1 İslam’da bilim ve teknoloji tarihi. Tert. Dr. M.Bayrakdar. Ankara, TDV yayınları, 1989, s. 85. 2 И.А.Климишин. Открытие Вселенной. М., Наука, 1987, с. 83-84. 3 Abdüs-Salam. İdealler və gerçekler // Elm adamları elm haqqında, s. 31. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
349 istilası ilə deyil, həm də o dövrdə geniş yayılmış olan təsəvvüfün elmə zidd təriqətlərə parçalanması ilə izah edir. Nəticədə “İslam millətləri topluluğu Yer kürəsindəki mədəniyyətlər arasında elmin ən zəif məkanına çevrildi”. 5 1
XI əsr islam düşüncəsində əldə olunmuş intibah, yeni ruh və yeni düşüncə metodologiyası insan idrakının ancaq maddi praktika sahəsində deyil, həm də hissi-mənəvi, subyektiv praktika sahəsində fəallığını əks etdirirdi. Qərb düşüncəsi həqiqət, idrak və subyektiv-mənəvi yaşantı arasında dialektik münasibətin araşdırılmasına heç XVII əsrdə, Qaliley-Nyüton dövründə də gəlib çıxmamışdı. Bu mövzu Qərbdə ancaq XX əsrdə aktual- laşmışdır. Postmodernist M.Fuko yazır: “Həqiqət subyekti işıqlandırır, ona ruhi-mənəvi rahatlıq gətirir. Bir sözlə, həqiqətin özündə, onun dərkində subyektin özünü reallaşdırmasına imkan verən, onun varlığının özünü real- laşdıran nəsə bir şey vardır”. 5 2 Daha sonra M. Fuko idrak prosesində ruhi- mənəvi təcrübənin rolunu konkretləşdirməyə, mənəvi-psixoloji hal ilə elmi idrak arasında münasibəti izah etməyə çalışır. 5 3 Bəli, Qərb öz düşüncə tərzindəki boşluqları doldurmaq əzmində olduğunu göstərir. Bu boşluqları isə hələ o vaxt Karl Marks belə açıb-göstərirdi: “Bütün bundan əvvəlki materializmin – Feyerbax materializminin də – başlıca nöqsanı ondan iba- rətdir ki, predmet, gerçəklik, hissiyyat yalnız obyekt formasında və ya seyr formasında götürülərək, insanın hissi fəaliyyəti, təcrübəsi kimi götürülmür. Subyektiv şəkildə götürülmür. Buna görə də belə olmuşdur ki, fəaliyyət cəhəti materializmin əksinə olaraq, idealizm tərəfindən, həm də ancaq ab- strakt şəkildə inkişaf etdirilmişdi...” 5 4 Bəli, Avropa fəlsəfəsində, həm də nəinki təkcə materialist fəlsəfi fikirdə, bütövlükdə Qərb düşüncə tərzində subyektiv təcrübənin, hissi- mənəvi yaşantıların idrakla paralel araşdırılmasının çatışmazlığı özünü aydın şəkildə göstərir. XX əsrin axırlarında M.Fukonun bu mövzuya yeni- dən müraciət etməsi də təsadüfi deyil. Bəs islam fəlsəfəsinin və elmi dü- şüncəsinin “qızıl dövründə” bu problemə münasibət öz əksini necə tapmış- dı? İbn Sina idrak prosesinin öz subyektiv təsirlərindən qavrayış zamanı
1 Yenə orada, s. 32. 2 М.Фуко. Герменевтика субъекта // Социо-логос: М., «Прогресс», 1991, с. 287. 3 Yenə orada, s. 287-288. 4 K.Marks. Feyerbax haqqında tezislər // K.Marks və F.Engels. Seçilmiş əsərləri üç cilddə, cild 1. B., Azərnəşr, 1978, s. 1.
Elm haqqında elm
350
həzz almaq və iztirab çəkmək variantlarını müqayisə edərək yazır: “İlk ön- cə həzz və iztirabın nə olduğunu müəyyən etməliyik. Biz deyirik ki, qavra- ma olmayan yerdə nə həzz var, nə də ki, iztirab. Deməli, ilk öncə qavrayış olmalıdır ki, o da bizdə iki növdə mövcuddur: birincisi hiss kimi kənardan gəlirsə, ikincisi təxəyyül və zəka kimi daxildən gəlir. Onların da hər biri üç cür olur: birincisi, qavrayışın gücünə müvafiq olan şeyin qavranılması, ikincisi, ona müvafiq olmayan, zərərli olan bir şeyin qavranılması, üçüncü- sü, onlardan heç birinə uyğun gəlməyən orta qavrayış. Deməli, həzz mü- vafiq olanın qavranılması, iztirab isə – müvafiq olmayanın qavranılması- dır. Bunlardan heç birinə aid olmayan şey isə nə həzz, nə də ki, iztirab- dır”. 5
Həmin dövrdə islam alimlərinin düşüncə tərzini geniş spektrdə nə- zərdən keçirdikdən sonra nəinki Yeni Dövr Avropa düşüncəsinin, heç postmodernizmin bir sıra müddəalarının da tam orijinal olmadığı aşkara çıxır. Yeni Dövr düşüncəsinin, müasir elmi təfəkkürün əsası bəzi mənbə- lərə görə Dekart, digər mənbələrə görə Qaliley tərəfindən qoyulmuşdur. Q.Qalileyin ən böyük kəşflərindən biri, cisimlərin hərəkəti zamanı ətalətin rolunu müəyyənləşdirmək olmuşdur. Belə ki, Aristotel təlimində təcil anlayışı olmamış, belə hesab edilmişdir ki, cismə təsir edən qüvvə nə qədər böyük olarsa, onun sürəti də o qədər çox olar. Digər tərəfdən, guya ağır cisimlər, yüngül cisimlərə nisbətən daha böyük sürətlə düşməlidir. Yeni Dövrün təbii-elmi və fəlsəfi təlimləri ətalət (inersiya) və təcil anlayışlarının daxil edilməsi ilə tamamilə fərqli bir müstəviyə keçmişdir. Elm tarixində bu inqilabi yenilik Q.Qalileyin adı ilə bağlanır. Halbuki, hələ Qalileyə qədər (ondan altı əsr əvvəl) İbn Sina Aristotelin məkan-zaman və hərəkət haqqındakı təsəvvürlərini təkmilləşdirmiş, qüsurları aradan qaldır- mış və inersiya (ətalət) prinsipini irəli sürmüşdür. 5 2
fəlsəfi fikir tarixində bu məqam hələ də yetərincə işıqlandırılmır. Elmdə inqilablar edən, paradiqmaları dəyişən böyük alimlər Qaliley və Nyutonun xidmətləri göstərilərkən onlar Aristotel tərəfindən əsası qoyulmuş düşüncə tərzinin məhz XVII-XVIII əsrlərdə dəyişdiyini iddia edirlər. Məsələn, çağdaş elm fəlsəfəsinin və elm tarixinin böyük nümayəndəsi T.Kun özü-
1 Ибн Сина. Избранные философские произведения. М., Издательство «Наука», 1980, c.154. 2 Абу Али Ибн Сина. Избранные произведения. Том 1, Душанбе, 1980, с. 33. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
351 nün məşhur «Elmi inqilabların strukturu» əsərində yazır ki, elm ancaq Nyutonun dünyaya gəlməsi ərəfəsində aristotelçi və sxolastik izahlardan azad ola bilmişdi və ancaq bu zaman daşın düşməsinin səbəbini onun «tə- biəti» ilə izah edən mövqe şübhə altına alınmışdı. 5 1 Halbuki, bu məsələlər orta əsr İslam şərqində artıq çoxdan izahını tapmışdı. Belə ki, kənar təsir və cazibə qüvvəsi haqqında fikirlər nəinki Fərabinin, Biruninin, İbn Sina- nın elmi əsərlərində, hətta poeziyada da öz əksini tapmışdı. İbn Sina hərə- kətin mənbəyinin təkcə cismin öz təbiətində yox, başqa cisimlərin təsirində axtarılmasını da zəruri hesab edirdi. 5 2
Düzdür, poeziyada «cazibə» ideyası eşq metaforası ilə verilir, amma əsas məsələ hərəkətin səbəbinin başqa cisimlə münasibətdə axtarılmasıdır. Nizami bu ideyanı o dərəcədə ümumiləşdirir ki, təkcə göy cisimlərinin cazibəsindən yox, elektriklənmə sayəsində cazibədən də yazır. Məsələn, «Xosrov və Şirin» əsərində oxuyuruq:
Elə cəzb etməzdi quru samanı. 5
Təəssüf ki, Qərbin elm tarixində elektrik cazibəsi haqqında ilk bilik- lər də XVI əsrdə yaşamış ingilis alimi Gilbertin adı ilə bağlanır və bunu bi- zimkilər də təsdiq edir. «Gilbert … kəhrəba tipli cisimlərin sürtünmədən sonra yüngül əşyaları cəzb etməsini aşkara çıxarmış və bu xassəni elektrik xassəsi adlandırmışdır». 5 4
belə yazmazdılar. Rene Dekart Qərb tədqiqatçılarının böyük əksəriyyətinin fikrinə gö- rə, Yeni Dövrün ideya təməlçilərindən biri və hətta birincisidir. R.Dekartın əsərlərinin rusca nəşrinə ön söz yazan V.V.Sokolov onun yaradıcılığını fəlsəfə tarixində ən böyük zirvələrdən biri, misilsiz nailiyyət adlandırır. 5 5 Lakin Dekart fəlsəfə tarixində belə yüksək bir mövqe tutmaq üçün nə kimi yeni ideyalar irəli sürmüşdür? Fəlsəfənin sonrakı inkişafında onun oynadı- ğı rol həqiqətən böyükdür. Amma, Yeni Dövr fəlsəfəsinə təkan verən bu
1 Т.Кун. Структура научных революций. М., «Прогресс», 1975, с. 137. 2 Абу Али Ибн Сина. Избранные произведения. Том 1, с. 33. 3 Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B., «Çaşıoğlu», 2004, s. 37. 4 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 6-cı cild. B., 1982, s. 92. 5 В.В.Соколов. Философия духа и материи Рене Декарта. // Декарт. Сочинения в 2- х томах, том 1, М., «Мысль», 1989, с.3. Elm haqqında elm
352
ideyalar nə dərəcədə orijinaldır və nə dərəcədə məhz R.Dekarta məx- susdur? Avropada rasionalist fikrin sonrakı inkişaf yoluna həqiqətən də R.Dekartın qaldırdığı məşəl işıq salmışdır. Lakin bu məşəl özü haradan işıq almışdır? Təəssüf ki, bu məşəlin öz işıq mənbəyi hələ indi-indi öyrənilir. Yeni fəlsəfənin banisi sayılsa da, Dekart hələ «ixtisaslaşmış» filosof olmayıb, ənənəvi olaraq ensiklopedist mütəfəkkirlər sırasında idi. O, riyaziyyatda da, fizikanın bəzi sahələrində və ilk növbədə optika sahəsində də bir sıra kəşflərin müəllifi sayılır. İşığın təbiəti, yayılması və başlıca xas- sələri ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar aparmaqla yanaşı, Dekart Şərq fəlsəfi ənənələrinə, xüsusən İşraqiliyə uyğun olaraq nur-işıq paralellərindən də istifadə edir və əqli prosesləri, maariflənməni nurlanma kontekstində təqdim etməyə çalışır. Bu baxımdan, Dekartın İbn Sina və Ş.Y.Sührəvərdi ilə müqayisəsi çox maraqlıdır. Lakin öncə daha aydın və çox simvolik olan bir faktdan başlamaq istərdik. Məlum olduğu kimi, Rene Dekart orta məktəb dərsliklərindən bizə Dekart koordinat sisteminin yaradıcısı kimi tanışdır. Amma bu sistemin neçə əsr öncə İbn Sina tərəfindən irəli sürüldüyü çoxlarına məlum deyil. Məlumatı olanlar isə görünür, bu barədə susmağa üstünlük verirlər. Fakt isə bundan ibarətdir ki, İbn Sinanın «Metafizika» əsərində «Cisim» adlanan substansiyanın vəziyyətinin izahı» adlı kiçik bir paraqraf vardır və burada yazılır: «Cisim elə bir substansiyadır ki, onun uzunluğunu və onun- la xaç təşkil edən istiqamətdə ikinci uzunluğunu göstərmək mümkün olsun (burada İbn Sina bir-birinə perpendikulyar olmaqla kəsişən xətlərin şəklini təqdim edir – S.X.). Kəsişən xətlər arasındakı bucaq düz bucaqdır». 5 1
Göründüyü kimi, söhbət müstəvi üzərində perpendikulyar xətlərdən və ya ikiölçülü koordinat sistemindən gedir. Daha sonra İbn Sina üçüncü ölçünü də daxil edir və bu məqsədlə bir nöqtədə kəsişən üç bir-birinə perpendikul- yar xətdən istifadə edir. «Uzunluq, en və dərinlik» adlandırdığı bu üç ölçü- nün olmasını cisim üçün zəruri şərt hesab edir. 5 2 Bu iqtibaslardan sonra «koordinat sistemi»nin ilk dəfə kim tərəfin- dən daxil edildiyi açıq-aydın məlum olur. Lakin Qərbin elm və fəlsəfə ta-
1 Ибн Сина. Избранные философские произведения, с. 107. 2 Yenə orada, s. 108. Elm fəlsəfəsi və elmin metodologiyası
353 rixçiləri təkcə koordinat sisteminin yox, ümumiyyətlə, cismin sürəkliliyi- nin (yəni məkan ölçülərinə malik olmasının) cisim üçün əsas şərt kimi gös- tərilməsini də Dekartın adına yazırlar. Guya onaqədərki fəlsəfələrdə ideya ilə, əqllə cisim arasında fərqləndirmənin dəqiq meyarı göstərilmirmiş. Hal- buki, İbn Sina və Sührəvərdinin kitablarında bu şərt dəfələrlə qeyd edilmişdir. R.Dekartın Allah ideyasına müraciətləri və O-nu rasional yolla izah etmək cəhdləri də bir növ təkrar kimi görünür. Məsələn, R.Dekart Allahı «ağılın təbii gücü ilə» izah edərək yazır ki, o, əbədidir, qüdrətlidir, bütün həqiqətlərin və ədalətin mənbəyidir, nəhayət, onda sonsuz kamillik cəm- lənmişdir. 5 1
– bilir, istəyir və həyata keçirir». 5 2 Bu deyilənlər açıq-aşkar İslam fəlsəfəsi ilə, hətta kəlamla səsləşir. Həmin mövqeyə peripatetiklərin əsərlərində tez- tez rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Əl-Fərabidə oxuyuruq: «Birinci – qüdrətli, müdrik, bütün əməllərində kamildir». 5 3
bilməzlər, belə ki, kamillik ancaq Vahidə xasdır. «Harada ki, çoxluq var, orada naqislik var». 5 4
R.Dekartın işığın təbiəti ilə əlaqədar təbii-elmi araşdırmaları və ara- sıra kontekstə heç dəxli olmadan zehni nurlanma prosesi ilə əlaqədar fikirlər söyləməsi də çox təəccüblü görünür. Fiziki görmə və nurlanmış məkan, «zehin gözü» fərqli hadisələrdir və bunlar arasında münasibət ilk dəfə olaraq Qurani-Kərimdə diqqətə çəkilir: «Kor ilə görən eyni olmaz, zülmətlə nur da eyni deyildir». 5 5
Bu fikir oxşarlıqlarının səbəbi kimi İbn Sinanın Dekarta böyük təsir göstərdiyi bildirilir. Məsələn, F.Furlani Dekartın o cogito prinsipi ilə İbn Sinanın «buxarlanan insan» konsepsiyası arasında ciddi əlaqə olduğunu iddia edir. 5 6
varlığı ilə dərk etməsi haqqında mülahizələr Dekartdan öncə İbn Sinanın və Ş.Y.Sührəvərdinin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Dekart və Sührə-
1 Р.Декарт. Сочинения в 2-х томах, том 1, с. 322-323. 2 Yenə orada, s. 323. 3 Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты, с. 286. 4 Yenə orada, s. 287. 5 Qurani-Kərim. Fatir surəsi, 19-20-ci ayələr//ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z.M.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev. Bakı, «Çıraq», 2004, s. 454. 6 F. Furlani. Avicenna e il “cogito ergo sum” di Cartesio. – Islamica, III., 1927, c. 53- 72. // Сравнительная философия. М., 2000, с. 229. Elm haqqında elm
354
vərdinin müqayisəli təhlilini bu sətirlərin müəllifi aparmış və onların fikirlərində böyük uyğunluqlar aşkar etmişdir. 5 1
Qəzali ilə müqayisə etmiş və bir sıra uyğunluqlar tapmışdır. Amma Dekar- tın əl-Qəzalinin əsərlərindən həqiqətən istifadə etməsi haqqında fikir ilk dəfə 1976-cı ildə Əlcəzairdə müsəlman fəlsəfi fikrinə dair 10-cu kon- fransda səslənmişdir; məlumat verilmişdir ki, Fransa milli kitabxanasının Dekart fondunda əl-Qəzalinin latın dilinə çevrilmiş kitabı tapılmışdır və burada Dekartın öz dəst-xətti ilə qeydləri olduğu aşkar edilmişdir. 5 2
Bütün bunlara baxmayaraq, Qərb ideoloqları İslam dünyasının elmin və ümumiyyətlə sivilizasiyanın inkişafındakı rolunu kiçiltməkdə və hətta danmaqda israrlıdırlar. Bu məqsədyönlü proses artıq neçə əsrdir ki, davam etməkdədir. Akademik V.Məmmədəliyev özünün “Quran və elm” kitabın- da E.Renanın 29 mart 1883-cü ildə Sorbonnada “İslam və elm” mövzusun- da oxuduğu mühazirədə islamı haqsız yerə günahlandırdığını bildirir. 5 3
Doğurdan da, Renan bu mühazirəsində subyektiv mülahizələr söyləməklə yanaşı, açıq-aşkar irqçi mövqedən çıxış etmişdir; ərəblərin və ümumiyyətlə semitlərin intellektual qabiliyyətini şübhə altına almaqla yanaşı, həm də islam dininin elmlə bir araya sığmadığını “sübut etməyə” çalışır. Bunun üçün o, müasir dövrdə islam dünyasının vəziyyətinə istinad edir: “Dünya- nın indiki vəziyyətiylə az-çox tanış olan hər kəs müsəlman ölkələrin geri- dəqalmışlığını, islamın idarə etdiyi dövlətlərin tənəzzülünü, mədəniyyət və tərbiyəsini yalnız müsəlman dinindən qidalanan irqlərin əqli cılızlığını ay- dınca görməkdədir. Şərq və ya Afrikada olmuş hər kəs həqiqi dindarların faciəvi bəsitliyinə heyrət etməyə bilməz – sanki bunların kəllələrini dəmir halqayla sıxıb elə bağlamışlar ki, elmdən bir şey öyrənməyə, hansısa bir yeni ideyanı qavramağa imkan olmasın”. 5 4
keçmişə və gələcəyə ekstrapolyasiya edərək bu vəziyyəti islamın təsiri ilə izah etməyə çalışır: “Öncələr olduqca iti ağıl nümayiş edən bir müsəlman
1 Bax, məs.: S.Xəlilov. İşraqilik və müasir fəlsəfi təlimlər. B., «Azərbaycan Uni- versiteti», 2005, s. 33-38; S.Khalilov. Al-Suhrawardi’s Doctrine and Phenomenology. Islamic Philosophy and Occidental Phenomenology on the Perennial Issue of Microcosm and Macrocosm. Dordrecht, Springer, 2006, p. 271. 2 Е.А.Фролова. Декарт и некоторые аспекты концепций человека в средневековой арабской философии // Сравнительная философия. М., «Восточная литература», 2000, с. 231. 3 Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi-Nasiri, 2002, s. 25. 4 E.Renan. İslam və elm //http://adyazar.az/qezet/engine/print.php?newsid |