«Doqquz Bitik» sırası

Pompeyi o, Araz çayı yaxasında qarşıladı. Bu çay Fəratla eyni bölgədən 
qaynağını alır, lakin doğuya yönəlib Kaspiyə tökülür.
 
Pompey və Tiqran 
irəli gedib, yolda  qarşılarına  çıxan  şəhərləri  tutdular».
123
   
Plutarxın  bu 
hadisə ilə bağlı verdiyi  məlumatda  Araz çayı haqqında olan bəlgə də 
diqqəti çəkir, çünki bu çayın coğrafi koordinatları bəzi antik müəlliflərin 
yazısında dolaĢıq salınmıĢdır. ArtaĢatdan quzeyə qalxan Pompeyin hansı 
yerli boylarla qarĢılaĢdığını qeyd edən Plutarx yazır:  
«
Bunların içində sayca çox olanlar alban və iberlərdir; iber bölgəsi Mos-
xi dağları və Qara-dənizə qədərdir, albanların doğu məskəni isə Kaspi dənizinə 
qədər
 
uzanır.
 
Albanlar əvvəl öz ölkələrindən keçməyə Pompeyə razılıq vermişdi-
lər, ancaq rum qoşunu onların ölkəsində olanda qış başlandı və rumlular Sa-
turnaliy bayramını qeyd edəndə albanlar 40 minlik qoşunla Kürü keçib onlara 
hücum  etdilər.  Kür  çayı  İber  dağlarından  başlanır  və  Ərməndən  axan  Arazı 
qəbul edib, 12 qolla Kaspi dənizinə tökülür. Lakin bəziləri deyir ki, Kür Araza 
qovuşmayıb, Araza çox yaxın yerdən həmin dənizə axır
».
124
 
 
Qara seçdirmə
 
ilə verdiyim «öz
 
ölkələri»,
 
«onların ölkəsi»
 
ifadələri
 
Borçalıdakı alban boylarına aiddir. Doğrudan da, ArtaĢatdan yuxarı qalxıb 
                                                 
121
  Страбон, XI, 14.3. 
122
 Плутарх, II t. 1963, 359. 
123
 Eyni qaynaq, 357; (Помпей, XXXIII). 
124
 Плутарх. Помпей, XXXIV. 

---

 
54 
Axıska bölgəsinə  girən Pompeyin
 
qarĢılaĢdığı
 
yerli
 
boylar,
 
sonrakı
 
bitik-
lərdə geniĢ bəhs edəcəyim boruca, kambicə, saqaca, alban, aran, kaspi, 
göyər, kəngər boyları Strabonun qeyd etdiyi 26 alban boylarından idi. Al-
ban
 
boybirləĢmələrinə
 
daxil olan boyların əksəri çox
 
vaxt ümumi  «alban» 
adı  ilə  tanınırdı.  Xeyli  Alban/Alpan  kənd  adları  sonrakı  qaynaqlarda  və 
müasir Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan ərazilərində vardır. Ona görə də, 
Plutarx  Pompeyin  yolunda albanları,  quzey  və quzey-batı  bölgələrdə  isə 
iberləri
 
qeyd
 
edir
 
və
 
rum
 
legionunun
 
qıĢladığı
 
Borçalı mahalının Axalkalak-
Axısqa bölgələrini «albanların öz ölkəsi» adlandırır.
 
ArtaĢatdan  Kürün 
yuxarı axarında sol yaxaya qədər Pompeyin türk kəndlərindən keçməsi 
də  təbiidir,  çünki  bu  bölgə  Pompeydən  hələ  5-6  əsr  əvvəl  saqa-qamər 
boylarının  qurduğu Elin  (Dövlətin) əsas ərazilərindən  biri  idi.  Sonralar 
gürcüdilli  rəsmi  sənədlərdə  bütöv  bir  mahal  kimi  buranın  «böyük  türk 
yurdu» anlamında Didi-Turkoba adlanrması da bəllidir. Gürcüstan tari-
xini  yazan  polyak  alimləri  B.
 
Baranovski  və  K.
 
Baranovski  ayrıca  bir 
bölməyə «Didi-Turkoba» baĢlığı vermiĢlər.
125
 
Körpü-köydən  ArtaĢata  kimi  keçilən  məntəqələrin  müasir  adlarla 
qarĢılığı Pevtinqer xəritəsində belə verilir:
   
Ad confluentes -  Körpü-köy; 
Andaga - Endek/Antak; Chadas - Xazdar;  Bagauna - Üçkilisə/Qarakilisə;      
Artaxsata - ArtaĢat.
 
Burada Dəli-baba dağı tərəfdə qeyd olunmuĢ Andaqa~Endek adla-
rındakı yaxınlıq diqqəti çəkir, Y. A. Manandyanın verdiyi Xazdar adına 
isə
 
əlim çatan xəritələrdə rast gəlmədim. Əgər bu genotoponimdirsə,
 
onda