«Doqquz Bitik» sırası

Ad Metcurium məntəqəsində Kür çayını keçib, legionun qıĢladığı 
Kaspi bölgəsindən Qanlıcaya gəlir.  
Buradan Alban ölkəsinə ən qısa yol Qanlıca
 
-
 
Dilican
 
-
 
Qazax yolu-
dur  ki,  bu  da  Hamamlı,  Qarakilisə  dərəsi,  Dilican  dərəsi  və  Aqstafaçay 
yaxası ilə keçir. Bu yolla gəlib Qazax bölgəsinə çatan Pompeyin sonrakı 
marĢrutu
 
elmi
 
ədəbiyatda
 
yanlıĢ Ģərh olunmuĢdur. K.V. Trever kimi, vaxtilə 
akad.  Y.  A.  Manandyan  da  yazırdı  ki,  rum  qoĢunu  Aqstafa  yaxınlığında 
Kürü keçib Qarayazı bozqırına girmiĢ, oradan Ġori, sonra Alazan çaylarını 
                                                 
133
 Qanlıcadan Kaspiyə getmək üçün Pompey dolayı yolla Paqasa deyil,
 
birbaĢa
 
Abul
 
da-
ğının
 
ətəyinə, oradan azacıq batıya, Axalkalak tərəfə dönüb Kaspi bölgəsinə girə bilərdi.
 
Bunun
 
üçün
 
Qanlıca, Oxçoğlu, Güllübulaq, Qaraçanta, Amasiya, DaĢkörpü yolu ilə gedib, 
Arpa-göldən  doğuda
 
qalan
 
Düzkənd,
 
Təpəköy,
 
Balıqlı,
 
Öysüz  kəndlərinin  yerləĢdiyi 
bölgəni keçməli idi.  
134
  Ġmeret  yolu  üstündə  verilən  Ermi  yeradı  çox  maraqlıdır,  çünki  subar  türklərinin  bir 
soyu olan ermi boyu daha qədim qaynaqlarda Dəclənin yuxarı axarında göstərilir. Ġme-
ret yolunda yerli boylarla Pompeyin savaĢını Strabon təsvir etmiĢdir (XII.3.18). 

---

 
58 
keçib ġəki-Zakatala arasındakı bölgədə albanlarla savaĢmıĢ, onları əzən-
dən sonra buradan  geri,  Armeniyaya  qayıtmıĢdır.
135 
Əlbəttə,
 
alimin  güya 
Dion, Plutarx və Strabonun «dolayı» məlumatları əsasında çıxardığı nəti-
cəyə görə verdiyi Ģərh tarixi gerçəkliyi əks etdirmir.
136
  
Əvvəla, Kürdən sonra Pompeyin keçdiyi çayların adını yalnız Dion 
Kassi (Kambiz, Abas) və Plutarx (Abant) qeyd etmiĢlər. Kambis hidroni-
mi  hələ  Mommzen  və  Reynak  tərəfindən  yanlıĢ  olaraq,  Alazan  (Qanıx) 
çayı
 
ilə
 
eyniləĢdirilmiĢ,
 
Y.
 
A.
 
Manandyan
 
da bunu təkrar
 
etmiĢdir.
 
Halbuki, 
Strabon  Qanıx  çayını  indi  iĢləndiyi  ̉Αλαζόνιος(Alazan)  adıyla  verdiyi 
üçün bu ad iki əsr ondan sonra yaĢayan Dion Kassi və Plutarxa da yaxĢı 
məlum idi, ona görə də, Qabırrı-Qanıx (Ġori-Alazan) çaylarını Kambis, 
Abas/Abant adları ilə qarıĢıq sala bilməzdilər.
 
T.
 
Chapot isə döyüĢ yerini Samur çayı yanında verir ki, bununla
 
da 
razılaĢmaq olmaz, çünki Pompey orada vuruĢmaq üçün ya Qafqaz dağla-
rını aĢmalı, ya ġamaxı-Xızı, ya da Xəzərboyu yolla getməli idi.
137
 
Halbuki, 
mənbələr qeyd edir ki, Pompey dağdakı düĢərgəsində oturan Alban çarı 
Uruzla deyil, onun qardaĢı Kosislə dağətəyi bölgədə vuruĢur. Xəzərin üç 
günlük məsafəsində
 
ilan-çayanlı bölgə
 
Samur qırağı ola bilməz.
 
Pompeyin
 
Mitridatı  təqib  etmək  əvəzinə,
 
Potidən  geri  dönüb
 
Alban  ölkəsinə  yürüĢ
 
etməsini Plutarx belə verir:  
«
Bosporda, Meotid yaxalarında yaĢayan boyların ərazisində gizlən-
məsi Mitridatı
 
təqib
 
etməyə böyük çətinlik yaratmıĢdı.
 
Bundan əlavə,
 
Pom-
pey albanların yeni dirəniĢi haqda məlumat almıĢdı. ƏsəbləĢmiĢ Pompey 
qəzəblə  onlara  doğru  geri  döndü;  öncə  Kürü,  qoĢunu  təhlükə  qarĢısında 
qoyaraq, çətinliklə keçdi, çünki barbarlar çay keçidinə uzun payalar sancıb, 
maneə qurmuĢdular. Onu qarĢıda susuz yerlərdən keçən yorucu yol gözlə-
diyindən əmr etdi ki, on min tuluq su ehtiyatı götürülsün
».
138
 
 
                                                 
135
 
Манандян, 1939, 78-80; Тревер, 1959,  93-98. 
136
 
Sonrakı  tədqiqatçıları  Kaxetiyanın  keçmiĢ  Kambiçe  adı  çaĢdırmıĢdır,  onlar  Kambis 
çayının  bu  bölgədə  olacağını  düĢünmüĢlər.  Lakin  yuxarıda  Kaspi  adında  gördüyümüz 
kimi, eyni etnotoponimin müxtəlif bölgədə olması təbiidir. Plini və Ptolemeyin Albanus,
 
 
̉Αλβάνα Ģəklində verdiyi hidronim Sumqayıt-çay ola bilər, bu halda Pompeyin döyüĢ yeri 
kimi
 
Dion
 
Kassi
 
və
 
Plutarxın göstərdiyi ̉΄Αβας , ̉΄Αβαντος hidronimi buna uyğun gəlir.
 
137
 Chapot, 367. 
138
 
Плутарх, II, 1963, 359  (Помпей, XXXV). 

---

 
59 
Bundan
 
sonra,
 
Plutarx
 
düĢmənə qarĢı gedən Pompeyin onları Abant 
çayı kənarında  çarın qardaĢı Kosisin  baĢçılığı ilə döyüĢə hazır durumda 
gördüyünü,  alban  qoĢununda  66  min  piyada,  12  min  süvari  və  onların 
sırasında  amazonkaların  olduğunu  yazır.  Əlbəyaxa  döyüĢdə  Pompeyin 
Kosisi  öldürdüyünü qeyd  etsə də,  albanların  yenilməsini  açıqlamır.  Hal-
buki  antik  müəlliflər  belə  hallarda  kiçik  qələbəni  də  ĢiĢirtmə  ilə  verirlər. 
DöyüĢdə  qadınların  iĢtirakı  və  qoĢunun  pis  silahlanması  da  göstərir  ki, 
Pompey
 
Alban çarı və onun əsas qoĢunu ilə deyil, qarĢısına çıxan Kosislə 
savaĢmıĢdır. Sonra Plutarx davam edərək yazır: 
«
Pompeyin  bu  döyüĢdən  sonra  Kaspi  dənizinə  qədər  getmək  niyəti 
vardı, lakin dənizdən üç günlük məsafədə olmasına baxmayaraq, zəhərli 
ilan-çayanın çoxluğundan geri qayıtmağa məcbur qaldı
».
139
 
 
Göründüyü kimi, Plutarx döyüĢ yerini Xəzərə «üç günlük» məsafə-
də Abant çayı kənarında vermiĢdir. Kürü keçəndən sonra Xəzərə üç gün-
lük yolda hansı çayın axdığını müəyyən etmək üçün müasir xəritələrə bax-
saq, bunun Pir-Saqat və ya Sumqayıt çayı olduğunu görmək olar.
140
 
Saqa-
qamər boylarının məskunlaĢdığı bölgədə Pir-Saqat/Kambis hidroniminin 
paralel iĢlənməsi mümkündür. Böyük Plini Kür ilə Albana çayı arasında 
Xəzərə tökülən Kambis çayını göstərir ki, bu da coğrafi koordinatlara görə 
Pir-Saqatdır. 
Deməli,
 
rumların
 
Azərbaycana
 
yürüĢünün
 
yönü
 
Y.A.Manandyanın 
yazdığı kimi deyildir; Pompey
 
Aqstafa
 
yaxınlığında Kürü, sonra Qabırrı, 
Qanıx
 
çaylarını keçib,
 
ġəki-Zaqatala arasındakı bölgədə döyüĢməmiĢdir. 
Pompeyin uzun və üzücü yol üçün götürdüyü su ehtiyatı, keçdiyi çayların 
adı,
 
Xəzərə üç günlük məsafədə
 
vuruĢması aydın göstərir ki,
 
rum
 
legionu 
Qazax  bölgəsindən  ġirvan  düzünə,  burada  indiki  ġirvan  kanalı  boyunca 
irəliləyib,  Kürdəmir-Ağsu  arası  ilə  indiki  Qobustan  rayonuna  daxil  olur 
və Mərəzə-ġamaxı
 
bölgəsində
 
Pir-Saqat
 
(Kambis)