Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.2.3. Əlamətlərin növbələşməsi
|
186 populyasiyamn həm quruluşunu, həm də heteroziqotlann sayını müəyyən etmək mümkün olur. Seçmə apanlmadığı tərzdə populyasiyamn genetik sabitliyi daimi təmin olunur. Populyasiyalarda gedən mikrotəkamül prosesi qidalanma, saxlanma, seçmə və mühit şəraitindən asılıdır. Populyasiyamn təbii şəraitdə allellərin təsiri nəticəsində formalaşan təbii və yaradılmış spesifik mühit şəraitində süni seçmənin nəticəsində formalaşan süni növləri vardır. Təbii seçmə nəticəsində yaranan populyasiyalar da öz növbəsində
və
coğrafi növlərə bölünür. Dominant homoziqotlann qismi pAA, dominant heteroziqotlann qismi 2 p.qAa, homoziqot resessivlərin qismi isə qaa olur: pA qa
p2 AA p.qAa
qa p.qAa
2 q aa
Tutaq ki, sürüdəki 1000 baş boz quzunun, 200 başı qara rəngə malikdir. Qanuna müvafiq olaraq: q2aa = 20:10=0,20 q a=0,20=0,447 Mendel qanuna əsasən: pA+qa=l Bizim misalda bunu yerinə qoysaq 1-0,447=0,553 olacaqdır. Əgər genotipin bir qismini tapsaq (AA), onda PAA=Vp2AA = V0,5532 =0,3058. Bu zaman heteroziqotlann qismi: 2 pq bu cür olacaq: 2p.qAa=2.0,553.0,447=0,4944 təşkil edəcək. Sürüdəki boz və qara quzulann populyasiyadakı tərkibi (nisbəti %-lə) aşağıdakı kimi olacaq: AA=0,3058, yaxud 30,58% (306 baş) Aa =0,4944, yaxud 49,44% (494 baş) aa =0,20, yaxud 20,00% 20,00% (200 baş) Cəmi: 100%, yaxud 1000 baş (T.M.Turabov, 1997).
5.2.2. Populyasiyada genetik təkam ülün əsas amilləri «Qayalı dağlardan duman yüksəlir, Ulduzlar havanın bağrını dəlir, Xəyalım gecəni salama gəlir, Çapdırır atını bir başa dünya.» (Səməd Vurğun) Kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlarının populyasiyasında genlərin miqdarı həmişə dəyişilir. Bu hal populyasiyanın sonrakı nəsillərində genetik müayinə zamanı daha qabanq müşahidə olunur. Həmin dəyişikliklər isə genetik təkamülün əsas məğzini təşkil edir. Təkamülün ən başlıca amilləri
və s. ibarətdir. Lakin populyasiyada genetik dəyişikliyin əsas səbəbəi mutasiya hesab edilir. Hər bir genin spontan
mutasiyasının aşağı
sürətlə getməsinə baxmayaraq, populyasiyanın ümumi genlərinin mutasiyası çox geniş vüsətlə baş verir. Valideynlərin cinsiyyət hüceyrələrində yaranan mutasiya gələcək nəsillərin genetik quruluşunda olduqca kəskin dəyişikliklər əmələ gətirir. Sayı sabit saxlanılan və seçməyə məruz qalmayan populyasiyalarda baş verən mutasiya əksər hallarda dərhal itirilir. Sonrakı nəsillərdə müstəsna hal kimi bəzi mutasiya əlamətləri müşahidə olunur. Populyasiyanın genetik quruluşu əsasən təbii və süni seçmələr zamanı formalaşır və dəyişikliyə uğrayır.
əsas
təsir mexanizmi yüksək məhsuldar və balavermə qabiliyyətinə malik olan, tezyetişən, ətraf m ühit şəraitinə daha sürətlə uyğunlaşan fərdlərin çoxalmasının olduqca böyük üstünlük təşkil etməsindən ibarətdir.
zamanı isə populyasiyada əsas əhəmiyyəti yalnız məhsuldarlıq təşkil edir. V.İ.Vlasovun fikrincə təbii seçmə populyasiyanın ontogenezinin bütün mərhələlərində-qametlərin əmələ gəlməsindən orqanizmin tam inkişafina qədər- davam edir. Təbii seçmə seleksiya zamanı məhsuldarlıq əlamətlərinə görə süni seçmənin sürətinə və gedişinə tamamilə əks istiqamətli təsir göstərir və onu kölgədə qoyur. Buna görə də heyvanların seçilməsi zamanı təkcə onların məhsuldarlığı deyil, həm də ətraf mühitin təsirinə uyğunlaşma dərəcəsi nəzərə alınmalıdır. S.M.Çerşenzon təbii seçmənin intensivliyinin əsas kriteriyası kimi müqayisə olunan qrupların ətraf mühitə uyğunlaşma dərəcəsi arasındakı fərqi götürərək, onu
adlandırmış və vahidlə ifadə etmişdir. Məsələn, aa genotipinə malik olan nəslin fərdlərinin AA, yaxud Aa nəslin fərdlərinə nisbətən 10% az nəsil verməsi hər iki qrupun ətraf mühitə uyğunlaşma ehtimalının AA və Aa genotipi üçün vahidə, aa-fərdləri üçün isə - 0,9-a bərabər olduğunu göstərir. Baytarlıq təbabəti genetikası baxımından neqativ təsirə malik olan mutasiya, xüsusilə onun resessiv tipi seçmənin səmərəliliyinə mühüm təsir göstərən başlıca
amil sayılır. Riyazi analizin nəticəsi göstərir ki, seçmə zamanı resessiv mutant genin sayının yükəsk intensivliyə malik olması çox sürətlə azalaraq minimal həddə çata bilər. Məsələn, letal genlərin sayanı azaltmaq üçün (0,3-dən 0,2-yə qədər) populyasiyanın növbəti iki nəsli kifayətdir. Populyasiyalann genetik quruluşu həm təsadüfi genetik proseslərin təsiri nəticəsində, həm də genlərin dreyfi zamanı dəyişikliyə uğraya bilər. Kiçik (az saylı) populyasiyalarda genlərin dreyfi daha intensiv olur. Belə ki, təcrid olunmuş azsaylı qaramal, qoyun populyasiyalarında genetik-avtomatik proseslərlə əlaqədar olan nadir mutasiyaların səviyyəsi yüksək olur.
(heyvanların bir coğrafi relyefdən digərinə köçürülməsi) prosesi zamanı da müxtəlif heyvan populyasiyalarında mutasiya baş verir. Import olunan, xüsusilə törədici heyvanlar mutasiyanın daşıyıcısı olmaqla yerli populyasiyalarda genetik anomaliyalan yayır və heyvandarlığın intensiv inkişafına çox güclü maneçilik törədir. Buna görə də alimlər mutasiyalı törədicilərdən istifadə olunmasını səmərəsiz üsul hesab edirlər. Seçmənin populyasiyalann quruluşuna təsiri. Populyasiyalann genetik quruluşuna təsir edən başlıca amil təbii və süni seçmə olmaqla, onun təsiri nəticəsində populyasiyalann tərkibində genetik kəmiyyət və keyfiyyət dəyişkənlikləri baş verir. Resessiv homoziqot fərdlərin populyasiyalardakı qismini artırmaq məqsədilə dominant homoziqot (AA) və heteroziqotlar (Aa) sürüdən çıxdaş edilir. Seçmənin bu üsulu xəzdəriçilikdə daha geniş tətbiq edilir və qiymətli resessiv genotiplər seleksiya məqsədilə saxlanılır. Seçmə dominant heteroziqotları saxlamaq və resessivləri (AA və Aa) çıxdaş etmək məqsədilə apanldıqda, alman qismi artır, növbəti nəsillərdə isə get-gedə azalır, yaxud müəyyən müddət bərabər səviyyədə qalaraq seçmənin tələbatını ödəyir, dominant (AA) və resessiv (aa) genotiplərin nisbəti bərabərləşir və tənzimlənir. Bu cür süni seçmədən əsasən boz-qaragül qoyunlarının populyasiyalarında daha çox istifadə olunur. Populyasiyalarda seçmənin aşağıdakı tipləri vardır: 1.
- zamanı populyasiyalarda genetik əlamət bir neçə nəslə ötürülərək eyni səviyyədə saxlanılır və mühitə yaxşı uyğunlaşa bilməyən fərdlər çıxdaş olunur. Nəticədə populyasiyalann genetik quruluşunun sabitliyi təmin edilir, əlamətin dəyişkənlik meyli çox azalır və orta kəmiyyətə müvafiq olur. Seçmənin bu tipi bəzən vəhşi və ev heyvanlan üçün o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb etmir. 2.
istiqamətli seçm ə- kənd təsərrüfatı heyvanlarının seleksiyası zamanı olduqca böyük əhəmiyyətə malik olmaqla alman yeni nəsil törəmələrinin fenotipik əlamətlərinə ciddi təsir göstərir və arzu olunan nəticələrə nail olunur. Heyvanları seçərkən fenotipik cəhətdən mühit şəraitinə daha sürətlə uyğunlaşan fərdlər seçilməli və məqsədyönlü taylaşdırma aparılmalıdır. Çünki seçmənin bu formada aparılması nəticəsində populyasiyalarda arzu olunan genetik əlamətlər möhkəmlənir və seçmə çox rasional olur. 3.
misal olaraq süd məhsul darlığına və südün yağlılığına görə inəklər arasında 2 istiqamətli-fasiləli 189
seçmənin aparılmasını göstərmək olar. Belə ki, südlük istiqamətli qaramalın seçməsi apanlarkən populyasiya 2 fərqli qrupa-yüksək süd məhsuldarlığına, az yağlılığa və aşağı süd məhsuldarlığına, yüksək yağlılığa malik olanlara bölünür. Beləliklə, bu zaman populyasiya mələz, yaxud hibrid subpopulyasiyalanna ayrılaraq bir-birindən əlamətlərinə görə kəskin surətdə fərqlənirlər. İstənilən formada aparılan seçmələr xarici mühit amillərinin təsirindən asılı, əsas əlamətlər və orqanlar isə seçmənin təsirinə daha çox həssas olur və dəyişikliyə məruz qalır. Populyasiyalarda aparılan seçmənin onun genetik quruluşunun dəyişilməsinə və səmərəliliyinə yetişdirmə üsullarının daha güclü təsir göstərməsini nəzərə alaraq çarpazlaşdırma və qohumlar arasında cütləşməyə (inbridinq) xüsusi üstünlük verilir. Bu zaman populyasiyada genetik tarazlıq pozulduğundan panmiksiya prinsipi öz gücünü tamamilə itirir. Həm heyvandarlıqda, həm
də bitkiçilikdə çarpazlaşdırma apanlarkən populyasiyalarda heteroziqot fərdlər yaranır və onların məhsuldarlıq əlamətləri müsbət istiqamətdə dəyişilir. Inbridinqdə isə proses əksinə baş verir, homoziqot fərdlərin sayı üstünlük təşkil edir, balavermə və həyat fiınksiyalan çox azalır, bəzən isə onlar məhv olurlar. Beləliklə, genofondda arzu olunmayan əlamətlər qiymətli və arzu olunan əlamətlərlə əvəz olunur, seçmənin səmərəsi yüksək olur və yaxşılaşdırma müsbət istiqamətlərə yönəldilir. Qan qatma çarpazlaşdırma apanldıqda alman I-nəsil mələzlər arasında az məhsuldar, xəstəliklərə qarşı davamsız olan heyvanlar çıxdaş olunur, onlann üzərində əsaslı seçmə apanlır, yaxşılaşdıncı törədicilərdən istifadə olunur, populyasiyanın genofondunun sabitliyi təmin edilir və seleksiya rasional nəticə verir. Seçmənin populyasiyaya təsirini yekunlaşdıraraq bu zaman 3 əsas üsula istinad olunur: 1. Dominant əlamətlərə çox üstünlük verərək onları saxlamaq və resessivləri çıxdaş etmək: p2 AA+2rqAa+q2 2. Resessiv əlamətlərə üstünlük verərək onları saxlamaq və dominantlan çıxdaş etmək: p2+2pqAa+q2aa 3. Heteroziqot fərdləri saxlamaqla bərabər hər iki homoziqotlann tədricən çıxdaş edilməsi: p2 +2pqAa+q2 Populyasiyalann genotiplərinin xarici mühit amillərinə göstərdiyi
onlann inkişafında çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, yaxşı və intensiv yemləmə və bəsləmə şəraitində populyasiyanın potensial genetik imkanları biruzə verdiyi halda, pis, qeyri-intensiv yemləmə zamanı həmin imkanlar tamamilə nəzərə çarpmır.
apanlarkən populyasiyalann genetik strukturunda dəyişikliklər baş
verməklə, homoziqot genotiplərin nisbəti
artır, heteroziqotlarınkı isə çox azalır. Heyvanın hər hansı bir əlaməti 2 allel genlərlə (dominant A, resessiv a) tamamlandıqda populyasiyada 3 genotip formalaşır
(АА, Аа, аа). Populyasiya sərbəst çarpazlaşdtrma (panmiksis ) səviyyədə olduqda Xardi- Vaynberq qanununa əsasən genotiplər bu cür olur: p2 AA+2pqAa+q2bb Ümumiyyətlə, qohümlüqda cütləşdirmə aparılan zaman, bir qayda olaraq heteroziqot genotiplər azalır, homoziqotlar isə çoxalır və genotiplərin nisbəti dəyişilir. Hazırda populyasiya genetikası özünün çox geniş diapozonla və dinamik tərzdə inkişaf edən mərhələsinə qədəm qoymuşdur. İnsan və heyvanların irsi xəstəliklərinin öyrənilməsində, heyvan, bitki və mikroorqanim- lərin səmərəli seleksiya işlərinin aparılmasında populyasiya genetikasının xüsusi rolu və əhəmiyyəti vardır. Populyasiyanın genetikası aşağıdakı üsullarla öyrənilir: 1.
ilə valideynlərin fenotipik keyfiyyətləri və nəslin ayn-ayrı qruplarında əlamətlərin irsən keçməsi öyrənilir. 2.
Kariotipin sitogenetik üsulu ilə populyasiyanın ayn-ayn fərdlərində inkişafa və məhsuldarlığa neqativ təsir göstərən anomaliyalar öyrənilir. Bu üsul ən çox damazlıq buğa və qoçların qiymətləndirilməsi məqsədilə xromosom anomaliyalannın aşkarlanmasında və qarşısının alınmasında tətbiq olunur. 3.
Ekoloji-fizioloji üsul - xarici mühit millərinin populyasiyanın vəziyyətinə, davamlılığına, inkişafına, fenotiplərin mövcud şəraitə
uyğunlaşmasına, genetik potensialın əlamət və xassələrlə özünü biruzə verməsinə təsiri öyrənilir. 4.
- populyasiyanın genetik struktur dinamikasının, növün sıxlıq dərəcəsinin, nəsildə baş verən genetik proseslərin modelləşdirilməsinin və perspektivliyinin müəyyən edilməsində geniş istifadə olunur. Bütün növdaxili populyasiyalann genetik quruluşu və genefondu vardır.
(genetik fond, baza)-populyasiyanın ayn-ayn fərdlərinin bütün genlərinin məcmusudur.
isə növün fərdlərinə mənsub olan genin, yaxud onun allellərinin yığımı (dəsti), yayılması və tezliyindən ibarətdir. Inbridinqin resessiv letal genlərin yayılmasına təsiri. Genetik cəhətdən qohumluq əlaqəsi olan heyvanların cütləşməsi
bu üsuldan cins heyvandarlıq təsərrüfatlannda ğələcək nəsillərdə bu və ya digər qiymətli əlamətlərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə geniş istifadə olunur. Qohumluq əlaqəsi olan heyvanlarda həmişə allel cütlərin uyğunluğu mövcud olur. Bu uyğunluq nə qədər çox olarsa, onda qohumluq dərəcəsi daha yaxın olur. Hər bir heyvan genotipdə həm homoziqot, həm də heteroziqot vəziyyətində allel genlərə malik olur. Heteroziqot vəziyyətində adətən zərərli mutant resessiv genlər yerləşir. İnbridinq zamanı heteroziqot vəziyyətində mutant resessiv genləri daşıyan qametlərin artması və onların homoziqot vəziyyətinə keçməsi ehtimalı yüksəlir. Bu ehtimal cütləşmədə iştirak edən qohumluq əlaqəsi olan heyvanların qohumluq dərəcəsi ilə düz mütənasib olub, S.Raytanın nisbətən dəyişilmiş düsturu ilə təyin edilir:
Fx=[ (I)n + n ,-l (1+fa) 2 Burada,
F x- inbridinq nəsil əmsalını; n - ana tərəfdən qohumluq əlaqəsini; П]— ata tərəfdən qohumluq əlaqəsini; fa-isə ümumi inbridinq əmsalını göstərir. Beləliklə, inbridinqin tətbiqi nəticəsində genlərin çoxalma intensivliyi dəyişilir, resessiv homoziqotlann yayılması ehtimalı artır,
yaranır. Bu zaman heyvanların yaşama müddəti, məhsuldarlığı və balavermə qabiliyyəti çox azalır, anomal fərdlərin doğulması daha yüksək faiz təşkil edir. Bunu nəzərə alaraq heyvandarlıqda inbridinqdən istifadə edilməsinə yol verilməməlidir. Heyvanlarm populyasiyasında genetik yüklənmə. Genetik yüklənm ə - mövcud populyasiyada heteroziqot vəziyyətində iştirak edən letal genlərin sayından ibarətdir. N.P.Dubininə görə genetik yük geniş mənada homoziqot vəziyyətində yaranan letal genlərlə bərabər, həm də orqanizmin ətraf mühitə uyğunlaşmasını azaldan, neqativ təsir göstərən bütün mutasiyalar kompleksindən ibarətdir. Genetik yükün mutasion və
seqreqasion növləri mövcuddur. Mutasion genetik yük - mutasiya, seqreqasion genetik yük — isə müxtəlif genotipə malik olan
valideynlərin çarpazlaşması zamanı genlərin
parçalanmasından ibarətdir. Genetik yükün dərəcəsi letal ekvivalentlərin miqdarı ilə ifadə olunur. Bir letal ekvivalent 100% ölümə səbəb olan bir letal, yaxud 50% ölüm törədən iki letal genə bərabər hesab olunur və Morton düsturu ilə təyin edilir: loqeS =A+BF, burada S-nəslin diri qalan hissəsini, F-inbridinq əmsaılım, A-təsadüfi çarpazlaşma zamanı populyasiyanın ölmüş hissəsini (F=0), B- populyasiyanın tam homoziqotluğu zamanı ölüm faizinin artmasım (F=l) göstərir. Genetik yükün populyasiyalarda hesablanması ilə həm ətraf mühit amillərinin heyvanların ölümündə rolu, həm də bu prosesdə irsiyyətin iştirak etmə dərəcəsi müəyyən olunur. Populyasiyaların genetik adaptasiyası və homeostazı. Heteroziqot vəziyyətində populyasiyalarda mövcud olan irsi dəyişkənlik, xüsusilə mutasiya genetik quruluşu sürətlə dəyişdiyinə görə onlar ətraf mühitə dərhal uyğunlaşır. Mutasiya prosesi həm də populyasiyalarda genetik polimorfizm (allellənn sayının müxtəlifliyi, dominantlığa görə homoziqotluq, resessiv genlərə görə homoziqotluq və s.) törədir. Polimorfizm həm də populyasiyaların mövcud olması mexanizmini müdafiə edir. Heteroziqotluq dəyişilən ətraf mühitə uyğunlaşmam intensiv sürətdə təmin etdikdə seçmə heteroziqotun xeyrinə yönəlir və balanslaşdınlmış polimorfizim əmələ gəlir, populyasiyada nəsildən nəsilə ötürülən müxtəlif genotip və fenotiplərin nisbətində bərabərlik yaranır. Populyasiyaların öz genetik quruluşunu sabit saxlaması xassəsini təmin edən proseslər genetik homeostaz adlanır
Heyvanların irsi əlamətlərinin miqdarca növbələşməsinin xüsusiyyətləri. Genetikada əlamətləri əsasən iki sinifə - keyfiyyət və kəmiyyətə bölürlər. Onlar 192 həm dəyişkənliyin xarakterinə, həm də nəslin növbələşmə xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Keyfiyyət əlamətləri fasiləli, kəmiyyət əlamətləri isə fasiləsiz dəyişkənliyə uğramasr ilə səciyyələnir. Keyfiyyət dəyişkənliyi dom inant, yaxud resessiv əlamətlərin parçalanması zamanı xüsusi sərhəd əmələ gətirir. Bunun əsas səbəbi isə onlann yalnız bir allel gen tərəfindən nəzarətdə saxlanmasıdır. Kəmiyyət əlamətləri isə genlərin parçalanması zamanı aydın nəzərə çarpan sərhəd əmələ gətirmir və olduqca sürətli dəyişkənliyə uğraması ilə müşayət olunur. Bu əlamətlər nəslin növbələşməsi zamanı çox mürəkkəb xarakter akr və hər bir əlamətə xromosomlarda bir deyil, çoxlu sayda lokuslar tərəfindən nəzarət olunur. Nəslin bu cür növbələşməsi zamanı hər hansı bir əlamətin çoxlu sayda genlər tərəfindən nəzarətə alınması prosesi polimeriya adlanır, onun inkişafı isə dominant və resessiv genlərin nisbətinin bərabər olmasından, digər genetik amillərdən və ətraf mühitin modifikasiya törətmə təsirindən asılı olur. Populyasiyalarda kəmiyyət dəyişkənliyi həm genetik, həm də paratipik (xarici mühit) dəyişkənliklərin baş verməsi nəticəsində yaranır. 5.2.3. Əlamətlərin növbələşməsi anlayışı və növbələşmə əmsalı Müxtəlif miqdar (kəmiyyət) əlamətləri genetik dəyişkənlik zamanı eyni dərəcəli dəyişkənliyə uğramayaraq, hər hansı bir əlamətin genotipik dəyişkənliyinə xarici mühitin təsiri heç də həmişə eyni olmur. Heyvanlarda seçmə zamanı yeni nəsillərdə baş verən kəmiyyət dəyişkənliklərinin valideyn lərin əlamətlərinə hansı dərəcədə uyğun olmasının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu zaman yeni nəslin məhsuldarlıq üzrə mövcud olan əlamətlərinin validenlərinki ilə uzlaşması da nəzərə alınır. Populyasion genetikada kəmiyyət əlamətlərinə görə aparılan seçmənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı əlamətlərin və qametlərin
anlayışına xüsusi diqqət verilir (şəkil 25,26,27). Əlamətlərin növbələşməsi fenotipdə onlann genetik determinasiyası dərəcəsini göstərir, bu zaman həm də əlamətlərin valideynlərdən və xarici mühitdən asılılığının nisbəti də nəzərə alınır. Kəmiyyət əlamətlərinin genetik determinasiya dərəcəsi növbələşmə əmsalı ilə ifadə olunur və başlıca olaraq aşağıdakı düsturlarla hesablanır: 1. h2=2r, burada h2- növbələşmə əmsalı, r - isə birbaşa yaxın qohumluq əlaqəsi olan qohumlarda (ana - qız və s.) miqdar əlamətlərinin əmsalını ifadə edir.
2. h2=2R, burada R-birbaşa qohumluq əlaqəsi olan fərdlərin arasındakı fenotipik reqressiya əmsalını göstərir. Hazırda genetiklər belə nəticəyə gəlmişlər ki, ayrı-ayn keyfiyyət əlamətləri növbələşmə prosesində mürəkkəb poliqon xarakter daşıyır və heyvanların xəstəliklərə qarşı rezistentliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Nəslin
növbələşmə dərəcəsi təyin olunarkən kəmiyyət əlamətlərində tətbiq edilən yuxarıdakı düsturlara istinad olunur. H eyvanlarda xeyirli əlamətlərin növbələşməsi. Heyvanların xeyirli təsərrüfat əlamətlərinə inəklərin süd məhsuldarlığı, südün yağlılıq faizi, şəkərin (laktoza), kazeinin (süd zülalı) miqdarı, qoyunlarda yun qırxımı, ət çıxan, quşlarda isə - yumurtlama dərəcəsi, ət artımı məhsuldarlığı aiddir. Həmin əlamətlərə görə aparılan seçmənin səmərəliliyi növbələşmədən, nəsillər arasındakı intervaldan və s. asılıdır. Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|