Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Genetik qanunauyğunluq.
- 2. Fizioloji qanunauyğunluq
- Biokimyəvi qanunauyğunluqlar
|
178 çoxlu sayda hüceyrə tiplərinin əmələ gəlməsi həmişə biologiya elminin əsas problemlərindən biri olub. Orqanizmin əlamət və xassələrinin ontogenez prosesi zamanı formalaşması da həmin problemlərdən biri hesab edilir. Ontogenezin genetik nəzarətinin öyrənilməsi mexanizmi heyvan və bitkilərin seleksiyası işində, eləcə də insan və heyvanların genetik xəstəliklərinin müalicə və profilaktikasında həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Klassik genetikada uzun müddət elə güman edilirdi ki, gen xromosomda hər hansı bir yad maddə-birləşmə formasında olmaqla öz-özünə reproduksiya olunmaq xassəsinə malikdir, həm də funksiyaların, rekombinasiyaların və mutasiyanın bölünməz vahididir. Genlərin bölünməz vahid olması məsələsi ilk dəfə olaraq ətraflı surətdə rus alimi A.A.Serebrovski və onun əməkdaşları (N.P.Dubinin, B.N.Sidorov, İ.İ.Aqol) tərəfindən öyrənilmiş (1929-1930) və mutasiya zamanı drozofıl milçəklərində pilləkənvari allelizmin mövcudluğu aşkar edilmişdir. Onlar klassik genetikada uzun müddət ərzində hökmran təlim sayılan genin xromosomun bölünməz hissəsi olmasını birmənalı olaraq təkzib etmiş və göstərmişlər ki, genin özü olduqca mürəkkəb bir quruluşa malikdir. Qeyd edilən alimlər sübut etmişlər ki, hər bir gen bölünəndir və ayn-ayrı funksional sahələrdən-mərkəzlərdən təşkil olunub. Həmin gen sahələri həm də mutasiya zamanı böyük dəyişikliyə uğrayaraq eyni zamanda bir neçə mərkəzini i t i r i r . Beləliklə, bütün mürəkkəb quruluşa malik olan gen bazigen , onun f u n k s i o n a l o l a r a q bir-birindən asılı
olmayan sahələri isə
a d l a n d ı r ı l m ı ş d ı r . G e n l ə r i n funksional vahidləri sonralar
adlandınlaraq o n l a r ı n q u r u l u ş R N T - n i n b i r polipeptid zənciri, yaxud molekulundan ibarət o l m a s ı s ü b u t e d i l m i ş d i r . G e n a n l a y ı ş ı o l d u q c a g e n i ş d i a p o z o m l u b i r m ə v h u m o l m a q l a , s i s t r o n l a r d a n b a ş q a h ə m d ə
m u t a s i y a e d i c i t ə s i r g ö s t ə r ə n s a h ə l ə r ə -
m a l i k d i r . G ö r ü n d ü y ü k i m i , g e n o l d u q c a m ü r ə k k ə b q u r u l u ş a m a l i k u d i r v ə m o l e k u l y a r q u r u l u ş u n a g ö r ə e u k a r i o t l a n n g e n i p r o k a r i o t l a n n k m d a n ç o x k ə s k i n s u r ə t d ə f ə r q l ə n i r . B e l ə k i ,
p r o k a r i o t l a r ı n g e n l ə r i a r d ı c ı l l ı q l a y e r l ə ş ə n tripletlərdən i b a r ə t d i r . E u k a r i o t l a r d a i s ə
g e n l ə r i n ə k s ə r i y y ə t i i n f o r m a s i y a d a ş ı m a y a n s a h ə l ə r d ə n -
intronlardan
t ə ş k i l o l u n u r . B u
c ü r s a h ə l ə r d o v ş a n l a r ı n P -
q l o b u l i n i n d ə 7 0 0 c ü t ə s a s l a r d a n i b a r ə t o l d u ğ u h a l d a , g e n i n kodlaşdırıcı hissəsi -
ekzonlar i s ə 4 3 8 c ü t ə s a s l a r d a n i b a r ə t d i r . A l i o r q a n i z m l ə r d ə h ə r b i r ə l a m ə t ə b i r n e ç ə g e n n ə z a r ə t e d i r , b u p r o s e s ə f e r m e n t l ə r d ə t ə s i r g ö s t ə r i r . O n t o g e n e z z a m a n ı f ə r d i n g e n o t i p i n d ə h ə r b i r g e n 2 a l l e l l ə t ə m s i l o l u n u r v ə o n l a r ı n k o m b i n a s i y a s ı n ə t i c ə s i n d ə m ü v a f i q ə l a m ə t l ə r y a r a n ı r . B e l ə k i , q a r a m a l l a r ı n d ə r i s i n i n r ə n g i n ə 1 0 , d r o z o f i l i n g ö z l ə r i n i n r ə n g i n ə 2 0 , s u s a m u r u n u n x ə z i n i n r ə n g i n ə i s ə 2 0 - d ə n ç o x
g e n l ə r n ə z a r ə t e d i r . M ə m ə l i l ə r d ə e m b r i o n u n i n k i ş a f ı v ə
ə l a m ə t l ə r i n i n f o r m a l a ş m a s ı v a l i d e y i n f ə r d l ə r i n g e n o t i p i n i n n ə z a r ə t i i l ə m ü ş a y ə t o l u n u r v ə p o s t e m b r i o n a l d ö v r d ə s a b i t q a l ı r . B u ə l a m ə t l ə r ə o r q a n i z m i n a y n - a y r ı ü z v l ə r i n i n m o r f o l o j i q u r u l u ş u , h e m o q l o b i n i n t i p i , q a n q r u p u s i s t e m l ə r i v ə s . a i d d i r . X a r i c i m ü h i t , x ü s u s i l ə m i k r o v ə m a k r o i q l i m a m i l l ə r i ə s a s ə n o r q a n i z m ə p o s t e m b r i o n a l d ö v r d ə n ə z ə r ə ç a r p a c a q d ə r ə c ə d ə t ə s i r g ö s t ə r i r . 179 Mühit amilləri bir qayda olaraq heyvan və bitkilərin kəmiyyət əlamətlərinə təsir edir. Canlı orqanizmlərin bütün fərdlərinin ontogenezi Miller-Hekkelin biogenetik qanununa əsasən davam edir. Bu qanuna görə orqanizmlərin embrional inkişafı dövründə əlamətlərin oxşarlığı müxtəlif formaların qohumluq dərəcəsini əks etdirir. Belə ki, bütün çoxhüceyrəli heyvanlarda embrional inkişaf zamanı ziqotanın bölünməsi embriogenezin ilkin
və
qastrula mərhələlərini keçir və həmin qanunauyğunluğa tabe olur. Quruda yaşayan və ağciyər tənəffüsünə malik olan bütün onurğalılarda embrional inkişafın bəzi mərhələlərində balıqlardakı kimi qəlsəmə qövsləri müşahidə olunur. Bu qanunauyğunluq ilk dəfə rus alimi A.A.Zavarin tərəfindən (1886-1945) aşkar edilmişdir. Həmin qanunauyğunluğa əsasən bir-birindən çox uzaq olan orqanizmlərdə (məməlilərlə həşəratların hüceyrələrində) genetik determinasiya mövcuddur. Filogenetik sıraların bəzi fərdlərinin müəyyən toxumalarının (əzələ, birləşdirici, epiteli, sinir və s.) histoloji quruluşunda və onlann funksiyalarında xarakterik paralellik və determinizm vardır. Embrional inkişaf dövründə heyvanların hüceyrələri forma və kimyəvi tərkibinə (xüsusilə zülala) görə nisbətən bir-birinə uyğun olur, sonralar isə onlarda müəyyən ixtisaslaşma prosesi gedir və
adlanır. Hüceyrələrin differensiasiyası zamanı ayn- ayn üzəvlərin formalaşmasına və spesifik zülalların sintezinə nəzarət edən genlər çox fəallaşırlar. Heyvanların yumurta hüceyrəsinin sitoplazmasında mayalanma prosesi başlamamışdan əvvəl mövcud olan hər üç RNT tipi (mRNT- məlumat, rRNT-ribosomal və nRNT-nəqliyyat RNT-si) qeyri-fəal formada olur. Lakin bir neçə dəqiqədən sonra ziqotanın inkişafi üçün lazım olan bəzi zülalların sintezi başlayır. Bu proses hər iki valideyinin genlərinin nəzarəti altında baş verir.
olması həmişə embrioloqla- nn və genetiklərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, onto genezin ilk mərhələlərində embrionlar xarici mühit amillərinin təsirinə həddindən çox həssas olmaqla, onlann normal inkişafi pozulur, orqanlar zədələnir, zülal sintezi güclənir, hüceyrələrdə maddələr mübadiləsi dəyişilir, nəticədə embrion ya məhv olur, ya da müxtəlif eybəcərliklər baş verir. Böhran mərhələləri əsasən blastula mərhələsinin sonunda (embrionun inkişafının valideyinlərin genetik məlumatlannın nəzarəti altında olduğu dövrdə) başlayır. Xarici mühit amillərinin ontogenezə təsiri quşlarda, amfibilərdə, reptililərdə və balıqlarda daha geniş və müfəssəl öyrənilib. Ontogenezin inkişafında böhran mərhələsi heyvanların iri buynuzlu heyvanların embrionlannın ən çox ziqotanın inkişafının ilk günlərində ölüm faizinin yüksək olması ilə nəticələnir. İnkubasiya zamanı temperaturun və mikroiqlim göstəricilərinin böyük tərəddüdü toyuqların embrional inkişafında olduqca neqativ təsir göstərir. Orqanizmin fərdi inkişafi
(ana bətni dövrü) və postembrional (ana bətnindən xarici-doğumdan sonrakı-dövr) dövrlərə bölünməklə genotiplə idarə olunur, müəyyən funksiyaları yerinə yetirən genlər isə valideynlərdən övladlara yalnız cinsiyyət hüceyrələri vasitəsilə keçir. Cinsiyyət hüceyrələrinin genləri həm də bəzi zülalların sintezini təmin edir. Müxtəlif irsi əlamətlərinə görə orqanizmlərin bir - birindən 180 fərqlənməsi məhz zülalların tərkibinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Ontogenez və onun bütün mərhələləri orqanizmin inkişaf dövrlərinin onun genotipində proqramlaşmasından ibarətdir. Bu prosesdə xarici mühit amilləri də olduqca böyük rol oynayır. Çünki orqanizmin böyüməsi və inkişafı üçün lazım olan bütün maddələrin hamısı xarici mühitdən alınır. Yəni orqanizmlərin fərdi inkişafı həmişə xarici mühit amilləri ilə, o cümlədən heyvanların saxlanma, bəslənmə, yemləmə şəraiti ilə fəlsəfi bir vəhdət təşkil edir və məhsuldarlığın kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə müxtəlif xarakterli təsir göstərir. Orqanizmin fərdi inkişafının əsas mahiyyətini
və
inkişaf təşkil edir. Böyümə - orqanizmin canlı kütləsinin orqan, toxuma və hüceyrələrinin artmasından ibarət olub inkişafla qırılmaz sürətdə dialektik vəhdət təşkil edir. Hücyerələr orqanizmin xarici mühitdən qəbul etdiyi müxtəlif qida maddələrinin hesabına çoxalır və inkişaf edir. Müxtəlif fermentlər katalizator rolu oynamaqla hüceyrədə metabolizm prosesinin baş verməsini təmin edir, onun böyüməsi və inkişafına zəmin yaradır. Böyümə və inkişaf prosesləri qeyri-bərabər formada davam edir ki, bu da inkişafın genetik proqramlaşdınlmasının əsasən üç səviyyədə həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır: 1. Xromosomlann üzərində yerləşən genlərin eyni vaxtda təsir göstərməsi. 2. Fəal böyümə və differensiasiya zamanı genlərin təsirinin müxtəlif olması. Bu zaman əvvəlcə hüceyrənin böyüməsini və bölünməsini idarə edən genlər, sonra isə ayn - ayn orqan və toxumaların formalaşmasım və spesifik zülalların sintezi prosesini tənzimləyən genlər təsir göstərir. 3. Əcdadlarda olan əlamətlər orqanizmin qeyri-mütənasib inkişafi səviyyəsində gələcək nəsil törəmələrində biruzə verir. Bəsit orqanizmlərdə (viruslar, mikroorqanizmlər, ibtidailər) əlamətlərin nəslə verilməsi bir gen DNT- nin bir hissəsində gedən ferment sintezini idarə etdiyi halda, kənd təsərrüfatı heyvanlarında təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərin irsi olaraq nəslə keçməsi daha mürəkkəb xarakter daşıyaraq hər bir əlamətə bir neçə gen təsir göstərir və onu idarə edir (polimer təsir): AA
BB CC Bir neçə əlaməti yalnız bir genin idarə etməsi və ona təsir göstərməsi isə pleyotropiya təsiri adlanır: 181 АА Süd canlı kütlə süddə yağlılıq faizi Göründüyü kimi, bütün ali orqanizmlərdə, o cümlədən kənd təsərrüfatı heyvanlarında və quşlarda irsi əlamətlərin nəslə verilməsi embrional inkişaf dövründə formalaşır və genotipik xarakter daşımaqla bu zaman xarici mühit amillərinin təsiri mühüm əhəmiyyət kəsb etmir. Fərdi inkişafın embrional mərhələsindən sonra isə xarici mühit amilləri əlamətlərə fenotipik təsir göstərir. Məsələn, Yeni Zelandiyada quzular otlaq şəraitində Günəş altında bəsləndikdə onların baş nahiyyəsinin dərisində dermatit xəstəliyi baş verir və nəticədə isə quzularda korluq müşahidə olunur. Bunun əsas səbəbi bəslənmə və saxlanma şəraitinin dəyişilməsi nəticəsində quzularda mutasiyalann yaranmasıdır. Resessiv mutasiya nəticəsində böyrəklərin süzmə-filtirasiya qabiliyyəti pozulduğundan yaşıl otların tərkibindəki xlorofil maddələri parçalanır və sintez olunan birləşmələr böyrəklərlə xaric olunmur, nəticədə quzuların baş nahiyyəsinin dərisində dermatit əmələ gəlir, sonda isə korluq baş verir. Kənd təsərrüfatı heyvanlarında, quşlarda və digər ali orqanizmlərdə irsi əlamətlərin nəslə verilməsi aşağıdakı kimi ifadə edilir: Çox genlər— ►çox fermentlər — *çox əlamət İrsi əlamətlərin nəslə verilməsi genotipik xarakter daşıyır və çoxlu sayda genlər yığımı tərəfindən idarə olunur (genotipin diskretliyi). Genotip - orqanizmin xüsusi reaksiya forması olmaqla əsasən 2 xüsusiyyə ti-müxtəlif genlərdən ibarət olub müəyyən əlamətin inkişafina təsir göstərməsi və genlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində fərdi inkişaf zamanı gedən prosesləri tənzimləməsi ilə səciyyələnir. Heyvandarlıqda və quşçuluqda çarpazlaşdırma işləri apanlarkən fərdlər, bir qayda olaraq, genotipinə və fenotipinə görə qiymətləndirilir: Qara
Qırmızı -homoziqot homoziqot aa
Fı Qara heteroziqot (T.M.Turabov, 1997) Kənd təsərrüfatı heyvanlarında mövcud olan bəzi əlamətlər (rəng, buynuzun, qulağın olması, qan qrupları, zülalların biokimyəvi polimorfızmi və s.) yalnız genotiplə idarə olunur və tənzimlənir. Bəzi təsərrüfat əhəmiyyətli kəmiyyət-miqdar əlamətlərin (canlı kütlə, ət çıxan, sağım, süddə yağ, kazein və laktozamn faizi və s.) isə formalaşmasına və inkişafına xarici mühit amilləri, yemlənmə və saxlanma şəraiti çox böyük təsir göstərir. Qeyri - rasional yemləmə və bəsləmə şəraiti yüksək məhsuldar heyvanlann məhsuldarlığını azaldır, nəticədə sürüdə seleksiya olunan əlamətlərin fenotipik müxtəlifliyi və fərqliliyi müşahidə olunur. Əlverişsiz mühit, xüsusilə pis yemləmə və saxlanma şəraiti zamanı yüksək məhsuldar genotipli heyvanlar məhsuldarlıq əlamətlərini gələcək nəslə ötürə bilmir, az məhsuldar fərdlər almır, beləliklə də genotipik disbalans yaranır. Göründüyü kimi, heyvanlar arasında mövcud olan genetik fərqlər xarici mühitin təsirindən genotipcə pis və yaxşı olan fərdlərin məhsuldarlığı proporsional xarakter alır. Buna görə də genotipcə daha yüksək məhsuldar heyvanların seçilməsi, yalnız rasional və səmərəli yemləmə şəraitində aparılmalıdır. Əks təqdirdə arzu olunan və gözlənilən müsbət nəticələrə nail olmaq qeyri-mümkün və səmərəsiz olur. Fərdi inkişaf zamanı hüceyrənin
ilə onun sitoplazması arasında qarşılıqlı təsir xüsusi dialektik vəhdət formasında təzahür edir. Belə ki, hüceyrənin irsi əlamətlərinin və informasiyaların formalaşmasında sitoplazmanın müstəsna rolu vardır. Son zamanlar müəyyən edilmişdir ki, sitoplazmanın orqanoidlərindən mitoxondrilər və plastidlər bəzi əlamətlərin inkişafına və formalaşmasına təsir etmək xassəsinə malikdirlər. Sitoplazma vasitəsilə əlamətlərin nəsildən nəsilə irsən keçməsi prosesi sitoplazmatik, yaxud nüvədən kənar irsiyyət
adlanır. Sitoplazmatik irsiyyətin barama qurdlan üzərində daha ətraflı öyrənilməsinə baxmayaraq hazırda bu məsələnin kənd təsərrüfatı heyvanları üzərində öyrənilməsi sahəsində də alimlər tərəfindən fundamental axtanş və tədqiqatlar aparılır.
5.1.5. Ontogenezin qlobal şərtləri Qeyd olunduğu kimi kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlarının fərdi inkişafının genotipik və fenotipik cəhətdən tənzimlənməsi və ona ciddi nəzarət olunması heyvandarlıqda və quşçuluqda qlobal problemlərin səmərəli həll olunması işində olduqca önəmli rol oynayır. Bunun nəticəsində isə təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərin gələcək nəsil törəmələrində formalaşmasına nail olunur. Ontogenez zamanı orqanizmin genotipində baş verən hər hansı bir arzu olunmaz proses və pozğunluq yüksək məhsuldar yeni nəsil törəmələrinin alınması işinə olduqca neqativ təsir göstərir və seçmənin səmərəsiz olmasına zəmin yaradır. Qeyd olunanları nəzərə alaraq kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlarının fərdi inkişafında aşağıdakı qanunauyğunluqlara ciddi riayət olunmalıdır: 1 . Genetik qanunauyğunluq.
Bu zaman aşağıdakılar əsas götürülməlidir: - genetik cəhətdən ontogenezin məhdudlaşması və heyvan orqanizminin spesifik xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması; - ontogenez zamanı heyvanlarda fenotipin formalaşmasının genotipdən asılı olmasının nəzərə alınması; - böyümə sürətinin və davamiyyətin irsiyyətdən asılılığına diqqət verilməsi; - mutasiyanm (mutagen amillərin) təsirindən ontogenez prosesi zamanı orqanizmdə irsiyyətin dəyişilməsinin nəzərə alınması.
- orqanizmin böyümə və inkişafının mərhələli xarakteri və gedişi; - fərdi inkişaf prosesində orqanizmin əlamət və xassələrinin mərhələlər üzrə dəyişilməsinin gedişi; - inkişafın ayn-ayn mərhələlərində gedən fizioloji proseslərin və funksiyaların xarakteri; - orqanizmin ayrı-ayrı orqan və toxumalarının uyğunlaşma və həyat fəaliyyətinin qocalma dövründə dəyişilmə dinamikası. 3. Biokimyəvi qanunauyğunluqlar: - metabolizm prosesi zamanı anabolizm və katabolizmin dəyişilmə dinamikası; - ontogenez prosesində orqanizmin böyümə və inkişafının mərhələləri zamanı zülalın azalma və xolisterinin artması dinamikası; Kənd təsərrüfatı heyvanlarının ontogenezinin prioritet istiqamətlərinin və şərtlərinin də həmişə nəzərə alınması vacib məsələ hesab edilir: 1. Orqanizmin hüceyrə, toxuma, orqan və orqanlar sisteminin funksiyasının yerinə yetirilməsi prosesinin differensiallaşması. 2. Hücyerə, toxuma, orqan və orqanlar sisteminin differensiasiya təliminin və ayn-ayn hüceyrə tipi üçün müəyyən əlaməti nəslə ötürən uyğun genlərin yaranması. 3. Qan, sinir və endokrin sisteminin və fermentlərin yerinə yetirdiyi funksiyalar nəticəsində müxtəlif toxuma və orqanlann birləşməsi və qarşılıqlı əlaqəsi.
4. Ontogenezin postembrional dövründə orqanizmin xarici mühit amillərinin təsirinə qarşı adaptasiya olunması. 5. Ontogenez prosesinin heyvanlarda dövriyyəsinin xarakterik xüsusiyyətləri. 6. Fərdi inkişaf prosesində güclü differensiasiya zamanı böyümənin sürətinin zəifləməsi, bəzi halda isə güclənməsi nəticəsində orqanizmin inkişafinın ləngiməsinə səbəb olması hadisəsinin müşahidə edilməsi. 5.2. Populyasiyanın genetikası
5.2.1.
Populyasiya («populus»-latınca əhali, xalq) - hər hansı bir növə mənsub olan və müəyyən coğrafi ərazi tutan, orada məskunlaşan orqanizmlər qrupundan ibarət olub, onun ümumi xassələrinə törəmə, məhvolma, ərazi üzrə yerləşmə, sıxlıq, çoxalma, inkişaf, yaş tərkibi və s. aiddir. N.V.Timofeyev - Resovskiyə görə populyasiya -uzun müddət müəyyən ərazidə məskunlaşan, çoxlu sayda nəsil verən, təkamül keçən, bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşan, cütləşən müəyyən növün fərdlərinin məcmusudur. Populyasiya - geniş mənada bioloji növlərin müəyyən qrup fərdlərinin konkret arealda məskunlaşan yığımından ibarətdir. Genetik populyasiya isə eyni növə mənsub olan, konkret ərazidə yaşayan, müəyyən ekoloji şəraitə uyğunlaşan, bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşan heyvan və bitki qrupudur. Populyasiyanın bu növü mühit amillərinin, irsiyyətin, dəyişkənliyin və seçmənin təsiri əsasında formalaşır. Heyvandarlıqda popul yasiya mahiyyətcə müəyyən miqdara və areala malik olan eyni növə mənsub heyvanların təşkil etdiyi qrupdan ibarətdir. Həmin heyvan qrupları genetik quruluşu, eksteryeri, interyeri, fizioloji və biokimyəvi xüsusiyyətləri və məhsuldarlıq keyfiyyətinə görə digər populyasiyaya mənsub olan qruplardan tamamilə fərqlənir. Heyvandarlıqda populyasiya sürü, cins və s. formasında olur. Ümumi formada populyasiya başqa qruplardan təcrid olunan, qapalı yaşayış tərzi keçirən qruplardan ibarətdir. Başqa populyasiyaya mənsub olan heyvan növlərinin mövcud populyasiyaya gətirilməsi və digərinə aparılması yolverilməz hal sayılır. Buna görə də yalnız populyasiya daxilində mövcud olan erkək və dişi fərdlərin seçmə yolu ilə çoxaldılması populyasiyanın davamlı saxlanmasının ən başlıca şərti sayılır. Hər bir populyasiya özünə məxsus olan müəyyən genefondu (allellərin məcmuu) ilə səciyyələnir. Populyasiya məvhumundan başqa 185
genetikada təmiz xətt anlayışı da mövcuddur. Bu, yalnız bir valideyndən alınan və genotipik xüsusiyyətlərinə görə onun analoqu olan nəsildən ibarətdir. Populyasiya müxtəlif genotipə malik olan heyvan qrupundan təşkil olunur. Bu zaman aparılan seçmənin səmərəliliyi populyasiyada baş verən genetik dəyişkənliyin dərəcəsindən - dominant və resessiv genlərdən asılı olur. Populyasiya genetikasının əsasının Ç.Darvin və Q.Mendel tərəfindən qoyulmasına baxmayaraq, onun sərbəst elmi istiqamət kimi formalaşmasında danimarka fızioloqu V.İohansenin lobya bitkisi üzərində apardığı təcrübənin xüsusi rolu olmuşdur. O, öz təcrübəsinin nəticələrini 1903-cü ildə yazdığı «Populyasiyalarda və təmiz xətlərdə irsilik» adlı əsərində ətraflı şərh etmişdir. Genetik populyasiyalar aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir: 1. Təbii və süni seçmə nəticəsində populyasiyalann genetik quruluşunun plastik dəyişkənliyə malik olması. 2. Populyasiyalann genetik strukturunun yaşayış şəraitinin və mühit amillərinin dəyişilməsinə uyğunlaşması. 3. Mövcud mühit şəraitində genetik populyasiyalann özünə məxsus genetik quruluşunu və homeostazım (genetik sabitliyini) saxlaması. 4. Nəzərə çarpmayan dərəcədə təkamül qabiliyyətinə malik olması. Populyasiyalarda baş verən genetik dəyişikliklər müxtəlif növlərin spesifik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq baş verir, bəzi hallarda isə taksonomik yanm növlərinin yaranması ilə nəticələnir. Genetik populyasiya hər hansı bir yeni cinsin, xəttin, yaxud növün yaranmasının və təkmilləşdirilməsinin nəzəri əsasını təşkil edir. Heyvanlarda və quşlarda daimi olaraq təbii seçmənin təsiri altında olan
təbii (məsələn, su amurunun II yanm növü mövcuddur) və süni seçmə yolu ilə yaradılan
(naxırlar, cinslər) populyasiyalar mövcuddur. Çarpazlaşdırma apanlmadan müəyyən iqlim şəraitində hər hansı bir cinsin yetişdirilməsi xarakterik genetik quruluşa malik olan populyasiyanı xarakterizə edir. Bu cür populyasiyalarda çarpazlaşdırma apanlmadığı üçün
onlar panm iktiki populyasiyalar adlanır. 1908-ci ildə ingilis riyaziyyatçısı Q.Xardi və alman həkimi V.Vaynberq bir-birindən xəbərsiz sərbəst çoxalan populyasiyalann quruluşunu (Xardi-Vaynberq qanununu) kəşf etdilər. Həmin qanun panmiktiki populyasiyalann genetik quruluşunu xarakterizə edir. Alimlər riyazi analiz yolu ilə insan populyasiyasında homoziqot və heteroziqot genotiplərin nisbətini öyrənmiş və müəyyən etmişlər ki, homoziqot və heteroziqot genotiplərin nisbəti riyazi qanunauyğunluğa tabe olub binom əmsalının açılışına müvafiqdir: (a+b)2=a2+2ab+b2. Xardi-Vaynberq heç bir seçmə, mutasiya və xətti qanşıqlıq etmədən genlərin paylanmasının riyazi analizini aparmaqla müəyyən etmişlər ki, bu cür populyasiya genotiplərin nisbətinin sabit saxlanması üçün olduqca əlverişli sayılır və aşağıdakı disturla ifadə olunur: (PA+qa2)= P2AA+2p.qAa2+q2aa=l Burada, p-dominant A genlərinin, q-onlann a resessiv allellərinin sayını göstərir. Bu qanuna görə genlərin sayını dəyişən amillərin təsiri olmayan mühit şəraitində allellərin istənilən nisbətində populyasiyanın nəsildən nəsilə verilməsi allellərin sayını
həmişə sabit
saxlayır. Xardi-Vaynberq düsturu ilə
Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|