Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13.24. Müxtəlif heyvanların mədə həzminin xüsusiyyəti
- 13.27. Onikibarmaq bağırsaqda həzm
- 17 - onikibarmaq bağırsağın aşağı üfüqi hissəsi; 18 - onikibarmaq bağırsağın acıbağırsağa keçən hissəsi; 19 - acı bağırsaq.
- 13.28. Mədəaltı vəzinin həzmdə rolu Pankreas və ya mədəaltı vəzi
- 13.29. Mədəaltı vəzinin şirəsinin tərkibi
- 13.30. Mədəaltı vəzinin şirə ifrazının fazaları
- 13.31. Mədəaltı vəzinin şirə ifrazının mexanizmi
|
237 downloaded from KitabYurdu.org əsasən hormonal təbiətə malikdir. Bunun fəal hormonu başqa sekresiyasında inqibirəedici təsirdə mühüm rol oynayır. Antral şöbədəki turş mühit (pH 3,O-dan aşağı) mədə fazasında qasti- rini sıxışdırır. Nazik bağırsaq əhəmiyyətli inqibitor təsiri göstərir. Burada təzyiqedici mexanizmlər turşular, yağlar və hi- pertonik məhsul indusirə edir, hansı ki, onun təsirindən mədənin şirə ifrazına mane olan hormon sekretin və bulboqastro- nun vasitəsilə sekresiya olunur. Yağlar mədənin şirə ifrazına ləngedici təsir edir. Sekresiyanın induksiyasında birinci vasitəçi rolu oynayan mediatorlara asetilxolin, histamin və qastrin aiddir. Hormonların və ya effektor maddələrin hüceyrənin səthində yerləşən spesifik reseptorla (asetilxolin-muskarin, his- taminin- H 4 və qastirinin) qarşılıqlı təsiri zamanı hüceyrənin spesifik fəallığını induksiya edən ikinci vasitəçi- SAMF və Ca 2+ əmələ gəlir. Mədə hərəkətlərinə təsir göstərən hər iki siniri kəsdikdə, mədə əzələlərinin tonusu zəifləyir, hərəkətlər müvəqqəti itir, lakin sinirləri kəsdikdən bir-iki saat sonra hərəkətlər yenidən bərpa olunmağa başlayır. Aparılan tədqiqat- lardan məlum olmuşdur ki, mədənin divarlarında sinir hücey- rələrinin yığıntısından əmələ gəlmiş sinir düyünləri vardır. Həmin düyünlər yerli təsir göstərməklə, yəni, bu düyünlərdə periodik şəkildə baş verən oyanmalar mədənin hərəkətlərinə səbəb olur. Bu kimyəvi maddələrin bir qismi mədə hərəkətlərinə oyandırıcı, digər qismi tormozlayıcı təsir göstərir. Oyandırıcı maddələr: qastrin, histamin, xolin, ionları tormozlayıcı təsir göstərən maddələrə: adrenalin, entroqastron, noradrenalin və Ca ionları daxildir. Mədənin əzələləri xaricdən qıcıq vermədən belə öz- özünə hərəkət etmək, yəni avtomatizm qabiliyyətinə malikdir. Bədəndən ayrılmış mədəni 37-38 -li Rinker məhlulu içərisində saxladıqda bir neçə saat onun avtomatik hərəkətləri mühafizə olunur. Bu hərəkətlər bilavasitə mədənin divarlarında yerləşən sinir hüceyrələrinin yığıntısından əmələ gəlmiş Averbax sinir düyünlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
downloaded from KitabYurdu.org 13.22. Qidanın mədədən bağırsağa keçməsi Mədə ilə onikibarmaq bağırsaq arasında həlqəvi əzələlərin qalmlaşmasmdan əmələ gələn büzücü əzələ-sfmktor vardır. Bu sfinktorun periodik daralıb və boşalması sayəsində qida kütləsi hissə-hissə mədədən bağırsağa keçir. Mədədə qida olduqda sfinktor periodik daralır və boşalır. Mədədə olan qida mədə turşusu ilə qarışıb, humus halına keçir, turşu ilə hopdurulmuş belə qida mədənin girəcəyindən çıxacağına doğru hərəkət etməyə başlayır, turş qida mədə çıxacağının selikli qişasında yerləşən həssas sinir uclarını qıcıqlandırır. Qıcıqlar sinir oyanmalarına çevrilir. Oyanmalar afferent sinirlərlə uzunsov beyindəki mədənin boşalması mərkəzinə verilir. Efferent sinirlərlə gələn sinir impulslarınm təsiri altında sfinktor boşalır, bir hissə turş qida onikibarmaq bağırsağa keçir. Pankreas, bağırsaq şirəsi və ödün təsiri ilə qələvi mühit yaranır. Onikibarmaq bağırsağa turş qida keçdikdə onun divarında yerləşən həssas sinir uclarını qıcıqlandırmaqla reflek- toru yol ilə sfinktoru büzür, qida mədədən bağırsağa keçə bilmir. Reflektoru yoldan başqa mədənin hərəkətləri və qidaların mədədən bağırsağa keçməsi humoral yol ilə tənzim olunur. Nazik bağırsaq divarlarında yerləşən hüceyrələr tərəfindən hazırlanan entroqastron yağ və yağ turşularının təsirindən fəallaşıb, qana sorulur, qan vasitəsilə mədənin hərəkətlərinə və mədənin boşalmasına tormozlayıcı təsir göstərir. 13.23. Qusma Yeyilən qidaların əks istiqamətdə geri qayıtmasına qusma deyilir. Qusma hadisəsi orqanizmin müdafiə reaksiyası olub, yararsız zəhərli maddələrin qana daxil olmasının qarşısını alır. Dilin kökünün, udlağm, mədənin, bağırsaqların selikli qişasının, qaraciyər, uşaqlıq və digər qarın boşluğu üzvlərinin reseptorlarının qıcıqlanması reflektoru yolla qusma hadisəsinə səbəb olur. Qusma hadisəsinin mərkəzi uzunsov beyində 239 downloaded from KitabYurdu.org dördüncü mədəciyin dibində yerləşir. Reseptorların qıcıqlandı- rılması ilə əmələ gələn oyanmalar azan və dil-udlaq sinirlərinin tərkibində yerləşən sinir lifləri vasitəsilə mərkəzə verilir. Ref- leksin efferent hissəsini azan siniri və simpatik sinirlər təşkil edir. Efferent sinirlərlə gələn impulsların təsiri altında əvvəlcə nazik bağırsaq əzələləri yığılır, bu zaman qida bağırsaqdan mədəyə keçir. Təxminən 10-20 saniyədən sonra mədə əzələləri yığılır. Mədənin girəcəyi və yemək borusunun tonusu zəifləyir. Qarın basması əzələlərinin və diafraqmanm güclü yığılması nəticəsində qida mədədən sürətlə yemək borusuna, oradan da ağız vasitəsilə xaric edilir.
Təkamül prosesində yeyilən qidalar mədənin quruluşunda və onda gedən həzm prosesinin gedişində çox mühüm dəyişikliklər əmələ gətirmişdir. Ən tipik, bir gözlü mədə ətye- yən heyvanların mədəsidir. Bu heyvanların mədə şirəsinin tərkibi, başqa heyvanlara nisbətən zülal fermentləri ilə daha zəngin və turş olur. Otyeyən heyvanların qidalarının əsas tərkib hissəsini sellüloza təşkil etdiyi üçün bu qidalar çox çətinliklə həzm olunduğundan onların mədəsi bir neçə gözlü olub, mədə həzmində də bəzi dəyişikliklər əmələ gətirmişdir. Əsas etibarilə otyeyən heyvanların mədəsi sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə ayrılır. 1. Birgözlü - sadə mədə. 2. Çoxgözlü - mürəkkəb mədə. Atın mədəsi. Atm mədəsi birgözlü olub, çox mürəkkəb quruluşa malikdir. Atm mədəsinin sağ hissəsində şirə ifraz edən vəziləri vardır. Sol hissəsi mədənin girəcəyini və geniş ki- səyəoxşar hissəni əhatə edir. Mədənin sol hissəsinin selikli qişasında şirə ifraz edən vəzilər olmur. Atın mədəsi heyvanın boyundan asılı olaraq 6- 15 litrə qədər qida tutur. 240 downloaded from KitabYurdu.org 13.25. Gövşəyən heyvanlarda mədə həzminin xüsusiyyətləri Gövşəyən heyvanlarda mədəsi öz quruluşuna və mədə həzminin xüsusiyyətlərinə görə başqa heyvanların mədəsindən kəskin surətdə fərqlənir. Bu heyvanların mədəsi 4 hissəyə ayrılır: I. işkənbə, II. tor, III. qat-qat və ya kitabça, IV. qursaq və ya şirdan. I, II, III hissələrin daxili selikli qişasında həzm vəziləri olmur. Əsl mədə IV hissə qursaq və ya şirdan adlanır. Bu hissənin selikli qişasında şirə ifraz edən vəzilər vardır. Başqa heyvanların birgözlü mədəsinə oxşayır. Bu heyvanların mədəsinin təxminən 80- 100 litrə qədər tutumu vardır. Ön mədəyə düşmüş qida arasıkəsilmədən II, sonra III gözə, oradan arasıkəsilmə- dən IV kameraya - şirdana keçir. Burada yerləşən mədə vəzilərinin fasiləsiz şirə ifrazı üçün şərait yaradır. Bakteriyalarla yanaşı işgənbədə küllü miqdarda infu- zorlar vardır. Burada infuzorların olması işkənbəyə quru qidaların düşməsi ilə əlaqədardır. İnfuzorlar qidaları mexaniki dəyişikliyə uğradır, onları didib dağıdır, fermentlərin təsiri üçün şərait yaradır. Bakteriya və infuzorlar həm də həyat fəaliyyətləri zamanı yaşamaq üçün zəruri olan zülal, qlükogen sintez etməklə heyvanların zülal və şəkərlərə olan ehtiyacını müəyyən qədər təmin etmiş olurlar. İşkənbədən bakterioloji dəyişikliyə uğramış qida tora keçir. Məlum olmuşdur ki, işkənbə ilə tor arasında selikli qişadan əmələ gəlmiş büküşlər vardır. Bu nahiyənin əzələləri yığıldığı zaman büküş işkənbənin tora açılan dəliyini qismən qapayır, dar yarıq şəklində olan dəlikdən yalnız xırdalanmış qidalar tora keçə bilir. Tordan qat-qata keçən qida bir qədər də yumşaldıqdan sonra nəhayət IV kamera şirdana və ya qursağa keçir.
downloaded from KitabYurdu.org 13.26. Nazik bağırsaq Nazik bağırsaq 3 şöbədən ibarətdir. 1. Onikibarmaq bağırsaq (20-30 sm); 2. Acı bağırsaq (1,5-2,5 m); 3. Qalça bağırsaq (2-3 m). Nazik bağırsaqlar tonik gərgin vəziyyətdə 4 m, atonik vəziyyətdə (öləndən sonra) isə 6-8m qədər ola bilir. Nazik bağırsaq bir neçə mühüm funksiya yerinə yetirir. 1) Mədədən daxil olan himusu və mədəaltı vəzinin şirəsini, qaraciyərin ödünü, bağırsağın seliyi ilə birlikdə yerləşdirmək; 2) Qidanın həzmi; 3) Homogenezasiya və həll olunmuş maddənin sorulması; 4) Nazik bağırsaqlarda sorulmamış qida qalıqlarının yoğun bağırsağa doğru sonrakı hərəkəti; 5) Hormonların ifrazı; 6) İmmunoloji müdafiə. 13.27. Onikibarmaq bağırsaqda həzm Mədədən sonra onikibarmaq bağırsaq başlayır. Təxminən 25- 30 sm uzunluğunda olub nazik bağırsaqların başqa şöbələrinə nisbətən bir qədər genişdir. Onikibarmaq bağırsaq nalşəkilli olub, pankreas vəzisinin başını əhatə edir. Başqa bağırsaqlar kimi onikibarmaq bağırsağın divarı da üç qişadan təşkil olunmuşdur. Selikli qişada külli miqdarda şirə ifraz edən Brünner və Liberkün vəziləri yerləşir. Onikibarmaq bağırsağ vəzilərinin hazırladığı şirə zəif qələvi xassəyə malikdir. Turş qida bağırsağa keçdikdə mühitin turşlanmasına səbəb olur. Bağırsaq şirəsi öd və pankreas şirəsinin təsiri ilə turş mühitdə neytrallaşır. Bu vaxt pH-qələviliyə doğru meyl edir. Qeyd etmək lazımdır ki, onikibarmaq bağırsağın şirəsinin tərkibində üzvi və qeyri-üzvi maddələr vardır. Onikibarmaq bağırsağın orta hissəsinə pankreas axarı ilə öd axarının birləşməsindən əmələ gələn ümumi axacaq açılır (şəkil 12).
downloaded from KitabYurdu.org Şəkil 12. Onikibarmaq bağırsaqda gedən həzm prosesini əks etdirən sxem. 1 - orağabənzər bağ; 2 - qaraciyərin sol payı; 3- qaraciyərin sağ payı; 4 - qaraciyərin kvadrat payı; 5 - sağ boylama şırım; 6 - sol boylama şırım; 7 - öd kisəsi; 8 - öd kisəsinin axacağı; 9 - qaraciyərin axacağı; 10 - ümumi öd axacağı; 11 - mədəaltı vəzi; 12 - mədəaltı vəzin başı; 13 - mədəaltı vəzin quyruğu; 14 - mədəaltı vəzin axacağı; 15 - onikibarmaq bağırsağın yuxarı üfüqi hissəsi; 16 - onikibarmaq bağırsağın enən hissəsi; 17 - onikibarmaq bağırsağın aşağı üfüqi hissəsi; 18 - onikibarmaq bağırsağın acıbağırsağa keçən hissəsi; 19 - acı bağırsaq. Həzm üçün son dərəcədə əhəmiyyəti olan pankreas vəzinin və qaraciyərin hazırladıqları həzm şirələri bu axacaq vasitəsilə onikibarmaq bağırsağa açılır. 13.28. Mədəaltı vəzinin həzmdə rolu Pankreas və ya mədəaltı vəzi. Bu vəzi əsas etibarilə mə- dənin alt və arxa hissəsində yerləşir (şəkil 12). Çəkisi təxminən 70- 100 qr-a qədərdir. Xaricdən seroz qişa ilə örtülmüşdür. Vəzi əmələ gətirən hüceyrələr 2 qrupa ayrılır. Axacağı olmayan iri hüceyrələr zəngin qan kapillyarları ilə əhatə olunmuşdur. Adi gözlə baxdıqda belə bu hüceyrələr nöqtələr şəklində görünür. Bu hüceyrələrə insulyar hüceyrələr və ya Langer-Hans adacıq- ları deyilir. Hazırladıqları bioloji fəal maddəyə hormon deyilir. Hüceyrələrin hazırladığı hormonlar hüceyrələrin divarlarından qana keçir. Qan vasitəsilə bədənə yayılır. Bu vəzin 243 downloaded from KitabYurdu.org hüceyrələri insulin və qlükoqon, lipokain, sentropenin, vaqar- tonin, retardin və s. hormonları hazırlayır. Bu hormonlar insulin və qlükoqon şəkər mübadiləsini nizama salır. İnsulin sadə şəkərlərin hüceyrələr tərəfindən mənimsənilməsinə və onların mürəkkəb şəkərə çevrilməsinə səbəb olduğu halda, qlükoqon hormonu əksinə, mürəkkəb şəkərləri sadə şəkərlərə qədər parçalayır, axarı olan kiçik hüceyrələr isə pankreas şirəsi hazırlayır. Hüceyrələrdən başlayan kiçik axarcıqlar birləşərək böyük axarcıqlara keçir və onikibarmaq bağırsağa açılır. İtlərdə başqa heyvanlardan fərqli olaraq pankreasm iki axarı olur. Bunlardan əsas axar onikibarmaq bağırsağın orta hissəsinə açılır. İkinci əlavə axar nisbətən qısa olub, öd axarı ilə birləşərək, onikibarmaq bağırsağın yuxarı hissəsinə açılır. Bağır- sağa açılan nahiyələrində axar divarlarının həlqəvi lifləri və bağırsaq əzələləri birlikdə qalınlaşaraq, büzücü əzələ -sfinktor əmələ gətirir. 1879-cu ildə İ.P.Pavlov və ondan bir il sonra Hayden- Hayn xroniki şəraitində pankreas şirəsini əldə etməklə bərabər, həm də şirə ifrazı mexanizmini tədqiq edə bilmişlər. Qida mədədən nazik bağırsağa evakuasiya olunduqdan sonra intensiv həzmə məruz qalır və bu prosesdə həlledici rolu mədəaltı vəzinin, öd kisəsinin və nazik bağırsağın özünün sek- resiyası oynayır. Mədəaltı vəzinin şirəsinin mühütin komponenti olan - biokarbonatları turş himusu neytralaşdırmaqda, həzm fermentləri isə qidanın tərkibində olan əsas maddələri parçalamaqda mühüm rol oynayır. Mədəaltı vəzinin şirəsinin ifrazını əsasən sekretin və xolisistokinin hormonu, həmçinin azan sinir tənzim edir. Pankras şirəsi bir sıra elektrolit və duzlara malikdir. Onun tərkibində olan əsas anionlara Ch və HCO-3,
kationları - Na + və K +
aiddir. Mədəaltı vəzinin şirəsinin zülallarının 90%-ni həzm fer- mentləri və müxtəlif qidaları parçalayan hidrolazalar təşkil edir. Lipaza, amilaza və ribonukluaza fəal formada sekresiya olunur. Onikibarmaq bağırsağın selikli qişasından ifraz olunan entroginaza-entopeptidaza mədəaltı vəzin şirəsində
downloaded from KitabYurdu.org passiv halda olan tripsinogeni trpisinə katalizə edir. Patoloji vəziyyətdə (pankratit) mədəaltı vəzinin fermentləri onun özünü həll edərək dağıdır və bu hal onun parçalanmasına və ölümə səbəb olur. Mədəaltı vəzinin ekzokrin hissəsi üçün daha təsirli stimulyator sekretin və xolesitokinin hormonları hesab edilir. Sekretin hormonu bikarbonat ionlar və su sekresiya edən hüceyrələri stimulyasiya edir. Xolesistokinin hormonu isə ferment sekresiya edən hüceyrələri stimulyasiya edir. Mədəaltı vəzinin polipeptidi samatostatin və qlükoqon mədəaltı vəzin şirə ifrazını ləngidir. Mədəaltı vəzinin sinir tənzimi azan sinir vasitəsilə həyata keçirilir. Neyromediator rolunu asetilxolin yerinə yetirir. Atropin vasitəsilə bu şirə ifrazı ləngidilir. Sağlam insanlardan təmiz pankreas şirəsi almaq mümkün olmur. Pankreas vəzin fəaliyyətini tədqiq etmək məqsədilə onikibarmaq bağırsağa nazik rezin zond daxil edirlər. Bundan ümumi klinikada geniş istifadə edilir. 1935-ci ildə pankreas fıstulası olan bir neçə xəstə üzərində təcrübə aparmışlar. Təmiz pankreas şirəsi alınmış və vəzin fəaliyyəti öyrənilmişdir. 13.29. Mədəaltı vəzinin şirəsinin tərkibi Mədəaltı vəzinin şirəsi rəngsiz, şəffaf, qələvi reaksiyaya malik bir mayedir. Bu şirənin PH-7,8-8,4 arasında dəyişir. Pankreas şirəsinin qələvi reaksiyaya malik olması onun tərkibində bikarbonat duzlarının olması ilə əlaqədardır. Şirənin tərkibində üzvi və qeyri-üzvi maddələr vardır. Üzvi maddələrin çox hissəsini zülallar və selikli maddə təşkil edir. Qeyri- üzvi maddələrdən şirənin tərkibində ən çox bikarbonat duzları və başqa duzlar olur. Üzvi maddələrin miqdarı müxtəlif şərtlərdən asılı olaraq 0,5-8 % arasında dəyişir. Bu şirənin tərkibində zülallar, şəkərlər və yağları parçalayan külli miqdarda fermentlər vardır. Zülalları parçalayan tripsin fermenti bir neçə ferment- dən ibarətdir.
downloaded from KitabYurdu.org Polipeptidləri parçalayan ximotripsin, karbooksipoli- peptidaza, orta zülalları parçalayan erepsin, sulu karbonları parçalayan amilaza, maltaza, laktaza, nuklein turşularını par- çalayan nukleaza, yağları parçalayan lipaza fermentləri vardır. Bilavasitə pankreas axarından alınan şirənin tərkibində olan tripsinogen və ximotripsinogen qeyri-fəal formada olub, zülalları parçalaya bilmirlər. Bu fermentlər bağırsaq şirəsinin tərkibində enterokina- za fermenti ilə birləşir, qeyri-fəal formadan fəal tripsinə və xi- motripsinə çevrilir. Enterokinaza fermentini 1899-cu ildə I.P.Pavlovun laboratoriyasında N.l.Pavlenko kəşf etmişdir. Pavlov bu fermenti, «fermentlərin fermenti» adlandırmışdır. Tripsin və ximotripsin fermentləri zəif qələvi mühitdə uzun müddət təsirini saxlayır. Mədə şirəsinin tərkibində olan pepsin fermentindən fərqli olaraq tripsin və ximotripsin fermentləri mürəkkəb və orta zülalları amin turşusuna qədər parçalayır. Tripsin fermenti yalnız orta zülallara təsir edir, onları amin turşularına qədər parçalayır. 13.30. Mədəaltı vəzinin şirə ifrazının fazaları Qida haqqında fikirləşəndə, onun görünüşü qoxusu və s. nəticəsində əmələ gələn beyin fazasında 1) bikarbonatlar 10- 15% yüksəlir, fermentlər isə 25%-ə qədər çoxalır. Bu faza azan sinirin reflektoru oyanması ilə əlaqədar olur, ona görə də ancaq atropin və ya vaqotomiya vasitəsilə ləngidilə bilər. Qida mədəyə daxil olan zaman, 2) mədə fazası başlayır və azan sinir və qastirin təsiri ilə mədəaltı vəzinin şirə ifrazı daha da çoxalır. Mədəaltı vəzinin şirə ifrazı üçün daha mühüm olan, 3) bağırsaq fazasıdır. Bağırsaq fazası onikibarmaq bağırsağa himusin daxil olması ilə başlayır. Bu zaman nazik bağırsağın hüceyrələri sekretin, xolesistokinin ifraz edir. Mədəaltı vəzi çox böyük funksional fəallığa malikdir. O, fermentləri qidanın həzm olunmasına lazım olan miqdardan da 10 dəfə çox hazırlayır. Ona görə də vəzinin 90%-ni çıxardıqdan sonra belə, qalan
downloaded from KitabYurdu.org 10%-i qidanı həzm etmək üçün lazım olan fermenti hazırlamağa kifayətdir. Yağları parçalayan lipaza fermenti nisbətən qeyri-fəal formada olur. Öd turşusunun duzları ilə birləşdikdən sonra fəallaşır, yağları qliserin və yağ turşularına qədər parçalayır. Pankreas şirəsinin tərkibində sulukarbonları parçalayan fer- mentlər fəal olurlar. Amilaza fermenti mürəkkəb şəkərləri orta şəkərlərə qədər; maltaza, laktaza, fermentləri orta şəkərləri sadə şəkərlərə qədər parçalayır. İnsanın pankreas vəzi sutkada 600-800 ml, gövşəyən heyvanlarda 6-7 1, donuzlarda 8 1, itlərdə 200-300 ml-ə qədər şirə ifraz edir.
Qidanın çeynənməsi, udulması və yeyilməsi mədəaltı vəzinin şirə ifrazına səbəb olduğu kimi qidanın görünüşü, qoxusu, eləcə də qidalanma ilə əlaqəsi olan qıcıqlar vəzinin şirə ifrazına səbəb olur. Buradan aydın olur ki, mədəaltı vəzi mürəkkəb şərti, şərtsiz reflektorı yolu ilə oynayır və şirə ifraz edir. I.P.Pavlov pankreas axarı xaricə çıxardılmış itlər üzərində apardığı tədqiqatlardan aydın etmişdir ki, veğetativ sinir sistemi mədəaltı vəzinin fəaliyyətinə təsir göstərir. O, xroniki təcrübə şəraitində itin boyun nahiyəsinin bir tərəfindəki azan sinirini kəsib periferik ucunu dərinin altına tikib, onun digər ucunu zəif induksion cərəyan ilə qıcıqlandırdıqda, əvvəlcə şirə ifrazının tormozlandığını müşahidə etmişdir. Bu tədqiqatın nəticəsi göstərir ki, azan sinirin tərkibində tormozlayıcı və oy- andırıcı liflər vardır. Sekretor tormozlayıcı liflər oyandırıcı liflərə nisbətən tez oyanıb tez də yorulurlar. Bu sinir liflərinin degenerasiya müddəti də biri digərindən fərqlənir. Sekretor tormozlayıcı liflər sekretor oyandırıcı liflərə nisbətən tez degenerasiya edir. Buna görə azan sinirinin kəsilmiş periferik ucunu kəsdikdən 3-4 gün sonra qıcıqlandırdıqda həmin vaxtda sekretor tormozlayıcı liflər degenerasiyaya uğradığı üçün, qıcıqlandırma şirə ifrazına səbəb olur. Azan və simpatik sinir 247 downloaded from KitabYurdu.org lərlə mədəaltı vəziyə gələn impulsların təsiri altında vəzi oyanır, şirə ifraz edir. Azan sinir kimi simpatik sinirin də oyanması az miqdarda üzvi maddələrlə zəngin qatı şirə ifrazına səbəb olur. Bu sinirlər nəinki penkreasın şirə hazırlayan hüceyrələrinə, eləcə də vəziyə gələn qan damarlarına daxil olan liflər büzücü, oyandırıcı və genəldici təsir göstərir. Mədəaltı vəzi reflektoru olmaqla yanaşı humoral yol ilə də şirə ifraz edir. Humoral yol ilə mədəaltı vəzin şirə ifraz etməsi qidanın mədədən onikibarmaq bağırsağa keçməsilə başlayır. Bu zaman onikibarmaq bağırsaqda hazırlanan bioloji fəal maddələr sorulur, qan vasitəsilə mədəaltı vəzinin fəaliyyətinə təsir göstərir. Heyvanların üzərində aparılan təcrübələrdən aydın olmuşdur ki, onikibarmaq bağırsağa NaCl daxil etdikdə külli miqdarda pankreas şirəsi ifraz olunur. 1902-ci ildə ingilis fizioloqlarından Beylis və Starlink mədəaltı vəzinin humoral yol ilə şirə ifrazı mexanizmini öyrənə bilmişlər. Məlum olmuşdur ki, nazik bağırsağın yuxarı hissəsinin selikli qişasında yerləşən hüceyrələr istiyə davamlı pro- sekretin maddəsi hazırlayır. Bu maddə qeyri-fəal şəkildə olduğu üçün bağırsaqdan qana sorula bilmir. Mədədən bağırsağa keçən HCl-ın təsiri ilə bu maddə fəallaşıb, sekretinə çevrilir. Sekretin qana sorulur, qan vasitəsilə mədəaltı vəziyə oyandırıcı təsir göstərir. Bu yol ilə mədəaltı vəzi 4-9 saata qədər şirə ifraz edir. Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|