Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

 İnsanın qidanı udma aktı. 

226 

downloaded from KitabYurdu.org

olar  ki,  udma  reflektoru  bir  hadisədir.  Bu  hadisə  dilin  kökündən 

başlayır (şəkil 

8

). 

Udma mərkəzi uzunsov beyində, tənəffüs mərkəzindən bir 

qədər yuxarı, IV mədəciyin dibində yerləşir. 

Ağız boşluğuna düşən qida dişlər vasitəsilə mexaniki işdən 

çıxır, tüpürcək vasitəsilə islanıb sürüşkən hala düşür. 

Bu  işdə  dilin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Belə  ki,  dil  öz 

hərəkəti  vasitəsilə  qidanı  dişlərin  arasına  verir,  ağız  boşluğunda 

çeynənmiş  qidanı  çevirir,  qida  qırıntılarını  bir  yerə  toplayır  və 

qidanın udulmasında iştirak edir. Loxma halına düşmüş qida dilin 

üst səthinə doğru yönəlir, bu zaman çeynəmə hərəkətlərində pauza 

yaranır,  tənəffüs  müvəqqəti  təxirə  salınır,  dil  qalxıb  yumşaq 

damağa söykənir, qidanı dilin kökünə itələyir. Bu hadisədə çənəaltı 

və eləcə də dilaltı əzələnin yığılması dilin geriyə çəkilməsinə səbəb 

olur və qidanın geri qayıtmasına imkan vermir. Bu zaman qida ağız 

boşluğundan ud- lağa keçir. 

Dil  kökünün  qıcıqlandırılması  yumşaq  damağın  və  dil 

kökünün  əzələlərinin  təqəllüsü  sayəsində  yumşaq  damaq  yuxarı 

qalxıb  burun  dəliklərini  qapayır,  qidanın  burun  boşluğuna 

düşməsinin qarşısını alır. Dil hərəkət etməklə qidanın udlağa doğru 

hərəkəti  üçün  şərait  yaradır.  Elə  bu  vaxt  dilin  kökü  aşağı  enir, 

qırtlaq qapağını aşağı basıb qırtlaq dəliyini qapayır. Beləliklə, qida 

udlaqdan yemək borusuna keçir. 

13.16.  Qidanın yemək borusu ilə hərəkəti 

Yemək  borusunun  vəzifəsi  qidanı  udlaqdan  mədəyə  öt-

ürməkdir.  Orta  yaşlı  şəxslərdə  22-25  sm  uzunluqda  olub,  daxili 

selikli,  orta-əzələ,  xarici  birləşdirici  toxuma  qişasından  təşkil 

olunmuşdur. 

Yemək  borusunun  aşağı  2/3  hissəsi  saya  əzələ  toxuma-

sından;  yüxarı  1/3  hissəsi  eninəzolaqlı  əzələ  toxumasından  təşkil 

olunmuşdur (şəkil 

1

). 

Qeyd etdiyimiz kimi, yemək borusu ilə qidanın hərəkəti 

227 

downloaded from KitabYurdu.org

reflektoru hadisə olub, mərkəzi uzunsov beyində yerləşir. 

Yemək  borusu  azan  siniri  və  simpatik  sinirlərlə  inner- 

vasiya  olunur.  Azan  siniri  yemək  borusunun  hərəkətlərini 

sürətləndirir, simpatik sinirlər əksinə, bu hərəkətləri tormoz- layır. 

Azan sinirin gətirdiyi impulsların təsirindən həlqəvi əzələlər yığılır, 

boylama  əzələlərin  boşalması  sayəsində  qida  yemək  borusunun 

daralmış  hissəsindən  aşağıya  düşür.  Qida  həmin  nahiyəyə  düşən 

kimi, yaranan refleks sayəsində yuxarı yemək borusunun daralması 

qidanı aşağıya doğru itələyir. Belə reflekslər ardıcıl olub, biri digəri 

üçün  refleks  yaradaraq  zəncir  təşkil  edir.  Nəhayət,  yemək 

borusunun  qarın  hissəsi  boşalır,  qida  yemək  borusundan  mədəyə 

düşür. 

Bərk  qidalar  duru  qidalara  nisbətən  ağız  boşluğundan 

mədəyə  nisbətən  gec  keçir.  Orta  hesabla  bərk  qidalar  8-10,  duru 

qidalar 

1-2

 saniyə müddətində mədəyə keçir. 

Yemək borusunda nəinki bərk qida, həm də su kimi duru 

maddələr də yemək borusunda qala bilər. Su qurtum- qurtum içilsə 

də yemək borusundan arası kəsilməz maye sütunu şəklində mədəyə 

axır.  Mayelər  içildiyi  zaman  yemək  borusu  peristaltik  hərəkət 

etmir. Bu içməni ani dayandırıb, sonra da içdikdə içilən su yemək 

borusunda ilişib qalır. Buna səbəb maye su sütununun qırılmasıdır. 

Bu  zaman  bərk  qidalar  qəbulunda  olduğu  kimi  mayedən  yuxarı 

yemək borusu daralır, sonradan içilən su daralmış hissədə qalır və 

ağrı hissi törədir. Belə vəziyyətdən bir qədər keçdikdən sonra udma 

refleksləri bərpa olur və adi vəziyyət yaranır. 

13.17.  Mədədə həzm 

Mədə  qarın  boşluğunun  sol  tərəfində,  diafraqmanın  sol 

günbəzi altında yerləşir. Nazik bağırsağın genişlənməsindən əmələ 

gəlmişdir. Forması onun dolu və boş olmasından asılı olaraq dəyişir 

(şəkil 

1

). 

Mədənin 5/6 hissəsi solda, 1/6 hissəsi sağda yerləşir. Mə-

dənin sol tərəfdə dibi, dibinin üst-daralmış hissəsi onun kürəci- yin, 

sağ tərəfə çevrilmiş çıxacağı-pilorisi, aşağı çıxıq hissəsi - 

228 

downloaded from KitabYurdu.org

böyük  əyriliyi,  yüxarı  kiçik  basıq  hissəsi  -  kiçik  əyriliyi  vardır. 

Mədənin divarı dörd qişadan təşkil olunmuşdur (şəkil 

8

). 

1.  Daxili  -  selikli  qişa,  şilindir  formalı  epitel  hüceyrələ-

rindən əmələ gəlmişdir və büküşlərlə zəngindir. 

Selikli  qişada  saysız-hesabsız  boruşəkilli  vəziləri  vardır. 

Bunların axacaqları mədənin selikli qişasında yerləşən bü- küşlərin 

arasına açılır. Mədənin selikli qişasında 3 növ hüceyrələrə təsadüf 

edilir: (

1

) əsas-baş hüceyrələr (

2

) əlavə və yaxud örtük hüceyrələri 

(3)  selik  hüceyrələri.  Örtük  hüceyrələr  xlorid  turşusu,  baş 

hüceyrələr  ferment  ifraz  edir.  Selik  hüceyrələri  isə  selik 

hazırlayırlar.  Mədənin  dibində  həm  turşu,  həm  də  fermentlər 

hazırlayan hüceyrələrə təsadüf edilir. Çıxacağında baş hüceyrələr 

daha çoxdur. 

II  selikaltı qişa boş birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş, 

qan  damarları  və  sinirlərlə  zəngindir.  Selikaltı  qişamn  hesabına 

selikli qişa üzərində külli miqdarda büküşlər əmələ gəlir. 

III  əzələ qişası ən qalın qişa olub 3 istiqamətdə - həlqəvi, 

çəp və böyləmə gedən əzələ liflərindən təşkil olunmuşdur. 

Bu  əzələlərin  yığılması  sayəsində  mədənin  hərəkətləri 

peristaltik, rəqqası şəkildə təzahür edir. 

IV  xarici-seroz  qişa  mədəni  xaricdən  əhatə  edib  xüsusi 

bağlar  əmələ  gətirir  və  mədəni  qarının  arxa  divarına  və  qonşu 

üzvlərə fıksə edir. 

Mədə qidaların toplanması  üçün  bir anbar vəzifəsi  görür. 

Məsələn,  atın  mədəsi  6-15  litrə,  gövşəyən  heyvanlarınkı  50-100 

litrə qədər qida tutur. 

13.18.  Mədə vəzilərinin sekresiyasının 

tədqiqolunma üsulları 

Hələ qədim vaxtlardan alimlər mədə şirəsi almağa və mədə 

vəzilərinin  fəaliyyətini  öyrənməyə  çalışmışlar.  Heyvanlara  ipə 

bağlanmış  süngər  uddurub  həmin  süngəri  mədədən  geri  çəkib 

süngəri  sıxmaqla  mədə  şirəsi  əldə  etmişlər.  Eləcə  də  heyvanları 

yedirtdikdən sonra, onları öldürüb mədəsini çıxararaq onun selikli 

qişasından şirə almışlar. Lakin əldə edilən mədə 

229 

downloaded from KitabYurdu.org

şirəsi  nə  təmiz  olmuş,  nə  də  mədə  vəzilərinin  fəaliyyətini 

görünməyə imkan vermişdir. 

1825-1833-cü  illərdə  Amerika  həkimi  Bouman  öz  gülləsi 

ilə  özünü  yaralayan  Kanada  ovçusu  Sen  Martinin  yaralanmış 

mədəsini müalicə etmiş, yara bir müddətdən sonra sağalmış, lakin 

yaranın  ağzı  bitişməmişdir  dəlik  və  ya  fıstula  şəklində  açıq 

qalmışdır.  7  il  müddətində  xəstədən  ac  qarma  mədə  şirəsi  almış, 

lakin onu təmiz halda əldə edə bilməmişdir. 

İnsan  üzərində  belə  təcrübənin  aparılmasının  mümkün 

olmadığını görən alimlər itlər üzərində təcrübə aparmağa başladılar. 

Bununla əlaqədar olaraq itlər üzərində aparılan təcrübələrin 

nəticələri insanda mədə vəzilərinin fəaliyyətini tam aydınlaşdırmaq 

üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

1842-ci  ildə  rus  həkimi  Basov,  1843-cü  ildə  fransız  alimi 

Blondulo  biri  digərindən  xəbərsiz  itlər  üzərində  narkoz  altında 

təcrübələr  apararaq  itin  qarın  boşluğunu  açıb  mədəyə  metaldan 

düzəldilmiş fıstula borusunun bir ucu mədəyə keçirdilməklə oraya 

tikilmiş,  digər  ucu  xaricə  çıxardılmış  qarının  dərisinə  tikilmişdir. 

Yara sağaldıqdan sonra  heyvanlar uzun illər  yaşamış və istənilən 

vaxt mədə şirəsi almaq mümkün olmuşdur. 

Belə  operasiya  olunmuş  itlərə  qastrotomirə  edilmiş  itlər 

deyilir.  Yəni  qastro  -  mədə,  tomiyə  isə  dəlik  deməkdir.  Belə 

heyvanların  yarası  sağaldıqdan  sonra  heyvanı  ac  saxlamaqla 

bərabər  fıstul  vasitəsilə  mədə  bir  neçə  dəfə  ilıq  su  ilə  yuyulur. 

Bundan sonra heyvandan mədə şirəsi əldə edilir. Alınan mədə şirəsi 

tüpürcək ilə qarışdığı üçün təmiz olmur. 

1889-cu  ildə  İ.P.Pavlov,  E.O.Şumova-Simanovskaya 

birlikdə  külli  miqdarda  təmiz  mədə  şirəsi  alınması  üsulunu  kəşf 

edirlər.  Mədə  fıstulası  olan  itin  üzərində  ikinci  dəfə  cərra-  hi 

əməliyyat aparılır. Heyvanın boyun nahiyəsi orta xətt üzrə kəsilir, 

boyun əzələləri ayrıldıqdan sonra yemək borusu tapılır və kəsilir. 

Kəsilmiş yemək borusunun hər iki ucu xaricə çıxar- dılaraq boynun 

dərisinə tikilir. Belə əməliyyata qastroezofaqo- tomiya deyilir. Yara 

sağaldıqdan sonra belə heyvanları saat- 

230 

downloaded from KitabYurdu.org

larla yedizdirdikdə belə nə qida, nə də qida ilə qarışmış tü- 

pürcək mədəyə keçmir, kəsilmiş yemək borusundan xaricə tö- 

külür. Belə qidalandırmaya yalançı qidalandırma deyilir (şəkil 

9). Belə heyvanlar 

illərlə yaşayır və 

bunları 

qida- 

landırmaq lazım gəl- 

dikdə ya fıstula vasi- 

təsilə mədəyə qida 

daxil edilir, yaxud da 

kəsilmiş yemək bo- 

rusunun mədəyə tə- 

rəf olan ucundan 

zond vasitəsilə qida 

daxil edilir. 

Qastroezofaqotomirə edilmiş heyvanlar üzərində aparı- 

lan tədqiqatlar qidanın ağız boşluğuna düşməsilə mədə vəzilə- 

rinin şirə ifrazı mexanizmini aydınlaşdırmışdır. 

Məlum olduğu kimi, qidalar mədədə saatlarla qalır. 

Normal həzm zamanı mədəyə düşən qidaların mədə vəzilərinin 

şirə ifrazı mexanizminə təsiri- 

ni qastroezofaqotomiyə edil- 

miş itlər üzərində öyrənmək 

mümkün olmadığını nəzərə 

alıb İ.P.Pavlov, eləcə də Hay- 

den-Hayn kiçik mədə əldə 

etməklə mədə vəzilərinin şirə 

ifrazı mexanizmini öyrənməyə 

nail olmuşlar. 

1878-ci ildə Hayden- 

Haynın təklifi ilə itlər üzərin- 

də əməliyyat aparılır. O, heyvanın qarın boşluğunu açıb mə- 

dənin böyük əyriliyi nahiyəsində 3 bucaq şəklində kəsik aparır 

və böyük mədədən kiçik mədə ayırır. 

Hayden-Haynın ayırdığı kiçik mədə əsas mədədə gedən 

normal həzm prosesini tamamilə əks etdirə bilmir. Hayden- 

 

Ş»kU  10.

  İ.P.  Pavlov  üsulu  ilə  təcrid  edilmiş  kiçik 

mədəciyin sxemi. 

1. Selikli qişa, 2. Əzələ qişa, 3. Serroz qişa, 4-5-6- 

fistula borusu, 7. Qarının divarının dərisi. 

Kiçik  mədəciyin  boşluğunu(a),  böyük  mədəcik 

boşluğundan (A) ayıran ikiqat selikli qişa. 

B - mədəyə giriş. C - mədənin piloris şöbəsi. 

 

Şəkil  9.

  Pavlovun  təcrübəsi  qida  borusu  və  mədəsində 

fıstula  olan  itdə  mərkəzi  sinir  sisteminin  mədə 

şirəsi ifrazına təsirini nümayiş edir. 

231 

downloaded from KitabYurdu.org

Hayn kiçik sinir liflərini kəsir, bu zaman kiçik mədənin inner- 

vasiyası pozulur. Bu üsul ilə əldə edilən kiçik mədə reflektoru 

şirə ifrazı mexanizmini aydınlaşdıra bilmədiyi kimi, sinir liflə- 

rindən təcrid olunmuş kiçik mədə vəziləri atrofıləşir, uzun 

müddət mədə şirəsi əldə etmək mümkün olmur. 

1894-cü ildə İ.P.Pavlov Hayden-Haynın kiçik mədəsin- 

dən fərqli olaraq, kiçik mədəyə gələn sinir liflərini mühafizə 

etmək şətrtilə xüsusi təcrid olunmuş mədəcik operasiya üsulu- 

nu təklif etmişdir (şəkil 9 və 11). Bu üsul ilə mədə və kiçik mə- 

dəciyin normal innervasiyası mühafizə olunmaqla mədə vəzilə- 

rinin sekretor fəaliyyətini fizioloji şəraitə mümkün qədər yaxın 

tərzdə müşahidə etməyə imkan yaratdı. 

İ.P.Pavlov üsulu ilə əldə edilmiş kiçik mədəcik təxmi- 

nən mədənin 

hissəsini təşkil edir. Heyvan qidalandığı 

zaman qida mədəyə düşür, lakin kiçik mədəciyə keçə bilmir. 

Bu zaman mədəcikdən mə- 

də şirəsi ifraz olunur. Bu sa- 

hədə aparılan bir çox təcrü- 

bələrin nəticələrindən aydın 

olmuşdur ki, kiçik mədəcik 

mədənin fəaliyyətini dəqiq 

halda olduğu kimi əks etdi- 

rir. Xəstəyə ət suyu, kələm 

şirəsi, kofein və ya 5 faizli 

spirt məhsulu verdikdən 2-3 saat sonra zond vasitəsilə şirə alı- 

nır. Eləcə də yuxarıda qeyd olunan maddələri vermədən belə 

alim Kurtsinin təklifi ilə ikiqat zonddan istifadə edilir. 

Zondun bir qatı xaricdə rezin havaverici balon ilə birləşir. 

Bunun mədədə qurtaran o biri ucu rezin kisə ilə əlaqələnir. Buna 

söykənmiş zondun ikinci qatının ağzı açıq olur. Rezin kisəyə hava 

vurduqca şişir, bu, mədənin mexanoreseptorlarını qıcıqlandırır və 

ifraz olunan mədə şirəsi zondun ikinci qatı ilə xaricə verilir. 

Bu  üsul  ilə  təxminən  2  saat  müddətində  200-1000  ml-ə 

qədər mədə şirəsi almaq mümkündür. 

 

232 

downloaded from KitabYurdu.org

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  üsulla  alman  mədə  şirəsi  xəs-

tələrdən zond vasitəsilə alman mədə şirəsinə nisbətən təmiz olur. 

Son  illər  radioelektronikanın  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq 

mədə  vəzilərinin  fəaliyyətini  öyrənmək  üçün  radiotelemet-  rik 

üsuldan  istifadə  edilir.  Bu  məqsədlə  xəstəyə  diametri 

8

  mm, 

uzunluğu 15 mm olan radio həb uddurulur. Bu həb elektromaqnit 

dalğaları  verən  generatordan  və  çeviricidən  ibarətdir.  Çevirici 

vasitəsilə mədə şirəsinin tərkibindəki  hidrogen ionlarının qatılığı, 

mədə  daxili  təzyiqi,  hərarətin  dəyişməsi  qəbul  olunub  generatora 

verilir. Bu zaman əmələ gələn dalğalanmalar xəstə ilə birləşdirilmiş 

antenaya verilir və nəhayət radioqəbuledici tərəfindən əks olunur. 

13.19.  Mədə şirəsinin tərkibi və əhəmiyyəti 

Mədə  bir  neçə  funksiya  yerinə  yetirir.  Onda  udulmuş  qida 

toplanır  və  mədə  şirəsi  ifraz  olunur.  Bundan  başqa  qida  mədədə 

mexaniki  dəyişikliyə  uğrayır.  Bütün  bu  təsirlərdən  sonra  qida 

ximusa  çevrilir  və  mədədən  onikibarmaq  bağırsağa  daxil  olur  və 

sonra bağırsaqlarda sonrakı dəyişikliyə və sorulmaya məruz qalır. 

İnsanın, itin və bir sıra başqa heyvanların təmiz mədə şirəsi 

rəngsiz, şəffaf və turş reaksiyalı olur. İnsanın mədə şirəsinin xüsusi 

çəkisi  1,0083-1,0086  arasında  dəyişir.  Bundan  əlavə  mədə 

turşusunun aşağıdakı vəzifələri vardır: 1) Xlorid turşusu pepsinin 

maksimum  dərəcədə  təsir  etməsi  üçün  lazım  olan  hidrogen 

ionlarının qatılığmı yaradır. 2) Xlorid turşusu tripsi- nogeni tripsinə 

çevirir. 3) Zülalları pepsinin təsirinə məruz qalması üçün şişirdir. 4) 

Südün  laxtalanması  üçün  süd  zülalı  olan  prokazeinin  kazeinə 

çevrilməsi  üçün  pepsin  və  ximozin  fermentlərini  fəallaşdırır.  5) 

Mədə  turşusu  bakteriosit  təsirə  malikdir.  Belə  ki,  mədəyə  düşən 

mikroorqanizmləri təsirdən salır. 

6

) Mədə turşusu mədə bağırsaqlar 

üçün  hazır  şəklə  düşmüş  qidaların  hissə-hissə  onikibarmaq 

bağırsağa keçməsi üçün şərait yaradır. 7) Mədədən bağırsağa keçən 

xlorid turşu 

233 

downloaded from KitabYurdu.org

su mədəaltı vəzinin humoral yol ilə şirə ifrazı üçün əhəmiyyəti olan 

prosekretini sekretinə çevirir. 

Mədə şirəsinin tərkibinin 99,2-99,6 %-ni su, 0,4-0

,8

 %- ni 

bərk maddə təşkil edir. Bərk maddə üzvi və qeyri-üzvi maddələrdən 

təşkil olunmuşdur. Üzvi maddənin çox hissəsini zülali birləşmələr, 

sonra  süd  turşusu,  qlükoza,  kriatinfosfor  və  ade-  nozinfosfor 

turşuları, sidik cövhəri, sidik turşusu və s. təşkil edir. 

Qeyri-üzvi maddələrdən ən çox Na, K, ammonium, xlor, az 

miqdarda fosfor və sulfat duzlarına təsadüf edilir. 

Mədə  şirəsinin  tərkibində  zülalları  parçalayan  pepsin 

fermenti  vardır.  Bu  ferment  turş  mühitdə  mürəkkəb  zülalları  orta 

zülallara- albumoz və peptonlara qədər parçalayır. 

Mədə  şirəsinin  tərkibində  pepsindən  başqa  südü  laxta- 

landıran ximozin fermenti vardır. Bu ferment zəif turşu, zəif qələvi 

və neytral mühitdə südün tərkibindəki prokazini kazey- nə çevirir. 

Kazein isə pepsinin təsirindən parçalanır. Bununla da süd laxtalanır. 

Mədə şirəsi fermentlərinin təsirindən laxtalanmış süd həzm olunur. 

Mədə şirəsinin tərkibində yağları qliserin və yağ turşularına 

qədər parçalayan lipaza fermenti dəri vardır. Yaşlı adamların mədə 

şirəsinin  tərkibində  olan  bu  ferment  emulsiya  şəklinə  düşmüş 

yağlara əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Südəmər uşaqların və 

ya  cavan  heyvanların  mədə  şirəsinin  tərkibindəki  lipaza  fermenti 

süd  yağlarının  təxminən  25  faizini  parçalayır.  Ona  görə  də  bu 

ferment südlə bəslənən heyvanlar və uşaqlar üçün böyük əhəmiyyət 

kəsb edir. 

Selikli  hüceyrələr  daima  Na

+

,  K

+

,  Cf  və  HCO

3

,  örtük 

hüceyrələrə isə stimulyasiya zamanı H

+

, K

+

 və Cb ifraz edir. Mədə 

şirəsinin əsas komponenti olan selik, mədənin daxili səthini 

0,6

 mm 

örtərək  onu  mexaniki  və  kimyəvi  zədələrdən  qoruyur.  Mədə 

şirəsinin  digər  mühüm  komponenti  proteaza-  mn  sələfi  olan 

pepsinogendir.  Turşunun  təsirindən  pepsinogen  fəal  proteolitik 

fermen  pepsinə  çevirir  və  ancaq  turş  mühitə  təsir  edir.  Qələvi 

mühitdə  pepsin  geri  dönməyən  denaturasi-  yaya  uğrayır.  Mədə 

şirəsinin daxili amil adlanan üçüncü kom 

234 

downloaded from KitabYurdu.org

ponenti qlükoprteindir, örtük hüceyrələri ifraz edir. Bu vitamin Bi

2

-

nin nazik bağırsaqdan qana sorulmasına kömək edir. 

Mədə  şirəsinin  tərkibində  karbohidratları  parçalayan 

fermentlər  yoxdur.  Lakin  ağız  boşluğunda  tüpürcək  vasitəsilə 

islanan  qidalar  mədəyə  düşdükdə  tüpürcək  fermentləri  xeyli  vaxt 

karbohidratları parçalayırlar. 

Danilevskiyə görə mədənin selikli qişası xüsusi antipep- sin 

adlı maddə hazırlayır ki, bu da pepsini təsirdən salır. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  məsələnin  böyük  nəzəri  və 

təcrübi  əhəmiyyətə  malik  olmasına  baxmayaraq,  hələ  bu  vaxta 

qədər belə bir vacib məsələ aydınlaşdırılmamışdır. 

13.20.  Mədənin motorikası 

Mədənin  ehtiyat  və  nəqliyyat  funksiyası.  Mədənin  əzələ 

fəallığı onun üç əsas funksiyasının yerinə yetirilməsini təmin edir: 

1)  Qidanın  qorunmasını,  2)  Onun  yerləşdirilməsi  və  xır- 

dalanmasmı  və  3)  Onikibarmaq  bağırsaqda  hərəkətini  -  eva- 

kuasiyasım təmin edir. 

Mədənin  əzələsi  üç  qatdan  ibarətdir:  xarici  uzunsov,  orta 

dairəvi  və  daxili  çəp  əzələ  qatlarından.  Əzələ  qatları  arasında  və 

onun  altında  mədənin  xüsusi  sinir  kələfi  -  Averbax  və  Meysner 

kələfləri  yerləşir.  Kələflərə  stimulyasiya  və  inqibirə  edən 

mediatorlar ifraz edən lifləri daxil olur. 

Mədənin  əsas  vəzifəsi  -  ona  daxil  olan  qida  üçün  anbar 

vəzifəsi yerinə yetirməkdir. Qida borusundan qida kütləsi mədəyə 

daxil  olana  qədər  onda  təzyiq  aşağı  düşür.  Belə  ki,  hormonların 

təsiri altında mədənin elastikliyi və həcmi artır. Mədənin tədricən 

tonik yığılması nəticəsində qida tədricən mədənin çıxacağına doğru 

yerini  dəyişir.  Mədənin  boşalması  vege-  tativ  sinir  sistemi, 

intramural sinir toru və hormonları tərəfindən tənzim olunur. Azan 

sinirin  kəsilməsi  zamanı  mədənin  pe-  ristaltikası  əhəmiyyətli 

dərəcədə  zəifləyir  və  mədənin  boşalması  ləngiyir.  Mədənin 

peristaltikası  xolesistokinin  hormonunun  və  xüsusi  ilə  qastirin 

hormonunun təsirilə qüvvətlənir. Lakin 

235 

downloaded from KitabYurdu.org

sekretin  qlükaqon,  samostatin  hormonlarının  təsirindən  isə 

sıxışdırılır.  Mədə  və  onikibarmaq  bağırsaq  arasında  təzyiq  fərqi 

hesabına qida bağırsağa daxil olur. 

Mədənin  şirə  ifrazı.  İonlar  və  makromolekullar  olan  mədə 

vəziləri sutka ərzində 2-3 litr mədə şirəsi ifraz edir. Bundan başqa 

mədə  qana  qastrin  ifraz  edir.  Mədə  şirəsi  ac  və  dolu  olanda  ifraz 

olunur.  Mədə  tərəfindən  ifraz  olunan  turşu  (HC1)  zülalları 

denaturasiya  edir  və  pepsinogeni  fəallaşdıraraq  onu  zülalları 

hidroliz edən və bakteriosid təsirə malik olan pepsinə çevirir. Mədə 

tərəfindən ifraz olunan selik mədənin  divarını örtür, selikli qişanı 

qoruyur və humusu əhatə edir. 

Nəhayət, mədə şirəsində vitamin Bi

2

-nin sorulmasına səbəb 

olan daxili amil olur (mikroprotein və foli turşusu), selikli mədəni 

az  miqdarda  maddələr,  məsələn,  alkoqol  (çox  hissəsi  mədədə) 

sorulur. 

Mədə üç şöbəyə: 1) kardial - mədənin girəcəyi, 2) Mədənin 

dibi və cismi - mədənin %-ni təşkil edir. Buranın örtük hüceyrələri 

HC1 turşu, əsas hüceyrələri pepsinogen I,II sekresiya edir; 3) Pilorik 

şöbə  -  mədənin  15-20%-ni  təşkil  edir.  Bo-  rulu  hüceyrələri  selik 

ifraz edir. Bu şöbənin xarakter xüsusiyyətini qastirin sekresiya edən 

G-hüceyrələrinin olmasıdır. 

13.21.  Mədə sekresiyasının tənzimi 

Azan  sinirin  cərrahi  yolla  kəsilməsi  və  ya  mədənin  G- 

hüceyrələri olan antral hissəsinin çıxarılması bazal sekresiyanın tam 

olaraq  dayanmasına  səbəb  olur,  buradan  belə  çıxır  ki,  o  qastrinlə 

stimulyasia  olunur  və  azan  sinirin  fon  tonsundan  asılı  olur. 

Sekresiya  üçün  adekvat  stimul  rolunu  qidanın  qəbulu  oynayır. 

Qidanın  təsiri  onun  qəbuluna  qədər  başlayır  və  qurtarana  qədər 

davam edir. 

Sekresiya  prosesi  üç  fazada  baş  verir.  1.Beyin  fazası  və  ya 

mürəkkəb reflektoru faza. 2. Mədə fazası. 3. Bağırsaq fazası. 

Beyin fazası və ya mürəkkəb reflektorlu faza. Bu fazanın 

başlanması qidanın qəbulunu gözləmək, o haqda düşün 

236 

downloaded from KitabYurdu.org

mək, danışmaq, onun görünüşü və qoxusu, nəhayət, dad his- siyatı 

ilə  əlaqədar  olur.  Beynin  müxtəlif  nahiyələrində  sinir  impulsları 

mədəyə  azan  sinir  vasitəsilə  verilir.  Güman  edilir  ki,  azan  sinirin 

təsiri ilə xaric olan qastrin sekresiyaya səbəb olur, çünki mədənin 

antiral hissəsinin denervasiyası praktiki olaraq sekresiyanı blokada 

edir. Bu qarşılıqlı əlaqə 1899-cü ildə İ.P.Pavlov tərəfindən hərtərəfli 

öyrənilmişdir (şəkil 6). O öz təcrübəsini ezofaqotomiya edilmiş qida 

borusu  və  kiçik  mədə  fisiulası  olan  it  üzərində  aparmışdır.  Belə 

kiçik mədənin qan damarı və azan sinirlə əlaqəsi qalır, amma selikli 

qişanın  vasitəsilə  böyük  mədədən  təcrid  olunur.  Belə  heyvan 

üzərində  aparılan  təcrübələrdən  aşağıdakı  nəticələr  alınmışdır.  1. 

“Yalançı qidalandırma” hansı ki, bu zaman udulmuş qida mədəyə 

deyil, qida borusunun kəsilib boyunun dərisinə tikilmiş nahiyəsin-

dən  xaricə  tökülür.  Bu  proses  reflektoru  olaraq  təçrid  olunmuş 

mədədən çoxlu mədə şirəsi ifrazına səbəb olur (Beyin fazası şərtsiz 

reflektoru faza). 

2.  Əgər  itin  qidalanması  həmişə  zəng  səsi  ilə  müşayiət 

olunursa, onda bir neçə gündən sonra ancaq təkcə zəng səsi uyğun 

gələn fistuldan tüpürcək və mədə şirəsi ifrazına səbəb olur (beyin 

fazası  şərti  reflektoru  komponenti).  Bu  təcrübələr  şərti  refleksləri 

öyrənməyin əsasını qoydu. 

Mədə  fazası.  Mədə  şirəsi  ifrazına  ona  daxil  olan  qidanın 

təsirindən mədənin divarının gərilməsi və qidanın tərkibində olan 

kimyəvi  komponentlərin  təsiri  səbəb  olur.  Mədənin  gərilməsi 

nəticəsində  əmələ  gələn  siqnallar  sinir  yolu  ilə,  yəni  afferent  və 

efferent siqnallar - azan sinir və yerli intramural reflekslər vasitəsilə 

nəql  olunur.  Kimyəvi  stimulyasiya  qastri-  nin  ifrazı  ilə  həyata 

keçirilir.  Mədə  fazasında  şirənin  ifrazı  üçün  əsas  kimyəvi 

stimulyator  rolunu  zülalların  həzm  məhsulları  -  peptidlər, 

oliqopeptidlər və amin turşuları, xüsusilə trip- tofan və fenilalanin, 

həmçinin kalsi və digər maddələr, o cümlədən Mg

2+

 ionları, alkoqol 

və kofein oynayır. 

Bağırsaq fazası. Nazik bağırsağın gərilməsi və orda iştirak 

edən  zülalların  həzmolunma  məhsulları,  həmçinin  mədə 

sekresiyasını stimulyasiya edir. Stimulyasiyanın mexanizmi,