Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

182 

downloaded from KitabYurdu.org

onurğa və baş-beyində yerləşmişdir. Qabırğaarası əzələləri onurğa 

beyninin döş hissəsindən hərəki sinirlə innervasiya edir. Diafraqma 

əzələsi  onun  boyun  seqmentləri  ilə  innervasiya  olunur. 

Qabırğalararası əzələləri innervasiya edən moto- neyronlar onurğa 

beyninin  döş  qəfəsi  nahiyəsinin  ön  buynuzlarında,  diafraqmal 

sinirinin  motoneyronları  isə  onurğa  beyninin  II-IV  boyun 

seqmentlərinin ön buynuzlarında yerləşirlər. 

Baş-beynin  tənəffüs  mərkəzi  inspiratorlu  mərkəz  (nəfə- 

salma),  ekspiratorlu  mərkəz  (nəfəsvermə)  və  pnevmo-taksik 

mərkəz (inspiratorlu və ekspiratorlu mərkəzlərin işi tənzimləyir) ilə 

təmsil olunur. Tənəffüs mərkəzləri uzunsov beyində, pnevmotaksik 

mərkəz  isə  orta  beynin  varol  körpüsü-nün  yuxarı  hissəsində 

yerləşirlər. Pnevmatik mərkəz tənəffüs aktlarının bir-birini ritmik 

şəkillə əvəz olunmasını təmin edirlər. 

Uzunsov beynin tənəffüs mərkəzində meydana çıxan sinir 

impulsları onurğa beynin mərkəzlərinə daxil olur. Normal tənəffüs 

tənzimi  zamanı  impulslar  tənəffüs  mərkəzindən  qabırğaarası 

əzələlərə və diafraqmaya daxil olaraq, onların tə- qəllüsünə səbəb 

olur. Bu döş qəfəsinin həcminin artması və havanın ağciyərə daxil 

olması ilə nəticələnir. Ağciyərlərin həcminin artması ağciyərlərin 

divarlarında  yerləşmiş  gərilmə  re-  septorlarını  oyadır.  Onlardan 

çıxan  impulslar  azan  sinirlər  vasitəsilə  ekspirator  (nəfəsvermə) 

mərkəzə daxil olurlar. 

Ekspirator mərkəzin neyronlarının fəallaşması inspira- tor 

tənəffüs  mərkəzinin  neyronlarını  ləngiməsinə,  nəticədə  sinir 

impulslarının  tənəffüs  əzələlərinə  nəqli  dayanır.  Qabırğaarası  və 

diafraqma  əzələləri  boşalır,  döş  qəfəsi  boşluğunun  həcmi  azalır, 

havanın  təzyiqi  atmosfer  havasından  yüksək  olduğu  üçün 

ağciyərlərdəki hava xaricə çıxır. Nəticədə nəfəsvermə baş verir. 

Orqanizmdə tənəffüs hərəkətlərinin səviyyəsini təyin edən 

əsas amil C02-nin qanda miqdarıdır. Onun miqdarının çoxalması 

tənəffüs  və  pnevmotaksiki  mərkəzlərin  oyanmasına  səbəb  olur. 

Bunun  nəticəsində  tənəffüs  güclənərək  ritmik  şəkil  alır.  Yeni 

doğulmuş  körpənin  ilk  nəfəsi  körpənin  ana  bətnindən 

ayrılmasından sonra onun qanında C

02

-nin qatılığının 

183 

downloaded from KitabYurdu.org

artması  ilə  əlaqədardır.  Eksperimental  tədqiqatlar  tənəffüs 

mərkəzinin strukturunun fəaliyyətini stimullaşdıran əsas amilin 0

2

-

nin  miqdarının  azalması  deyil,  qanda  C0

2

-nin  miqdarının  artması 

olduğu sübuta yetirmişdirlər (hiperkampaniya vəziyyəti). 

^  Deməli,  orqanizmdə  C0

2

-nin  fizioloji  əhəmiyyəti  nəinki  onun 

tənəffüsün reflektoru özünütənzimləmə mexanizmində iştirakı, həm 

də  tənəffüs  mərkəzi  strukturlarının  bilavasitə  fə-  allaşmasındakı 

vacib rolu ilə müəyyən olunur. 

Tənəffüsün reflektoru tənzimlənməsində tənəffüs ritmi- nin 

özünütənzimlənməsində  iştirak  edən  ağciyər  reseptorları-  nın 

qıcıqlanması müəyyən rol oynayır. Alveolların divarlarında yerləşən 

reseptorlarda  tənəffüs  aktı  zamanı  tənəffüsü  reflek-  tor  nöqteyi-

nəzərdən ləngidən və stimullaşdıran azan sinir ilə nəql olunan sinir 

impulsları meydana çıxır. 

Tənəffüsün  özünü  reflektoru  tənzimlənməsi  tənəffüs 

mərkəzlərinin neyronları və tənəffüs əzələlərinin onurğa beynində 

yerləşən mərkəzləri vasitəsilə həyata keçirilir. Belə ki, güclü ağrının 

hiss  olunması,  bir  qayda  olaraq  tənəffüsün  tezliyini  reflektor 

sürətləndirir.  Qırtlaq  ilə  udlağın  selikli  qişa  re-  septorlarının 

qıcıqlanması tənəffüsün reflektor şəkildə ləngiməsi ilə nəticələnir. 

Tənəffüs  mərkəzi  strukturlarının  fəallığı  praktiki  olaraq 

reflektor  nöqteyi-nəzərdən  hər  hansı  bir  həssas  onurğa-beyin  və 

yaxud  kəllə-beyin  siniri  vasitəsilə  dəyişilə  bilər.  Tənəffüsün 

tənzimlənməsində  vacib  rol  böyük  yarımkürələrin  qabığına 

məxsusdur.  Onun  şərti  reflektor  fəaliyyəti  heyvan  orqanizmində 

tənəffüsünün müvafiq şəkildə dəyişilməsinə səbəb olur. Tənəffüsün 

şərti-reflektor dəyişilməsi idmançılarda tənəffüsün dərinləşməsi və 

sürətlənməsi faktını izah edir. 

Tənəffüsün  tənzimlənməsində  əhəmiyyətli  rolu  müda- 

fiəedici  tənəffüs  refleksləri  oynayırlar.  Onlar  burun,  udlaq  və 

qırtlağm  selikli qişa reseptorlarının qıcıqlanması  zamanı meydana 

çıxırlar. Müdafiə refleksinin əsas məqsədi - ağciyərlərə zərərli qaz 

şəkilli  maddələrin  daxil  olmasının  qarşısını  alan  tənəffüsün 

dayandırılmasından ibarətdir. Asqırma və öskür 

184 

downloaded from KitabYurdu.org

məyin  müdafiəedici  refleksləri  sayəsində  orqanizmin  tənəffüs 

sisteminə  düşən  yad  mənşəli  cisimləri  və  yaxud  orada  toplanan 

seliyi xaric olur. Öskürmək zamanı ilk öncə dərin nəfəs alınır, daha 

sonra isə səs dəliyinin qapanması baş verərək, havanı daralmış səs 

dəliyi  vasitəsilə  xaricə  doğru  güclə  çıxardan  kəskin  tənəffüs 

hərəkəti  müşahidə  olunur.  Müdafiə  reflekslərinin  affe-  rentli 

halqası  yuxarı  tənəffüs  yollarında  yerləşən  reseptorların 

qıcıqlanması  zamanı  oyanmış  dil-udlaq  və  üçlü  sinir  lifləri  va-

sitəsilə  təşkil  olunur.  Tənəffüsün  reflektor  şəkildə  durğunluğu 

udma  hərəkətləri  zamanı  başlanır.  Bu,  tənəffüs  yollarına  qida 

tikələrinin daxil olmasından qoruyur. 

Tənəffüs rit minin təbiəti. Tənəffüs mərkəzi strukturlarının 

əhəmiyyətli  fəaliyyət  xüsusiyyətlərindən  biri  də  onların  ritmik 

fəallığının 

mütəmadi 

xarakteridir. 

Tənəffüs 

mərkəzinin 

neyronlarınm ritmik şəkildə oyanması tənəffüs dövrünün ayrı- ayrı 

fazaları ilə əlaqədardır. Ekspiratorlu neyronlar tənəffüs fazalarında 

oyanıb,  tormozlanır, inspiratorlu neyronlar isə,  əksinə, nəfəsalma 

zamanı tormozlanıb oyanırlar. 

Tənəffüs  zamanı  tənəffüs  əzələləri  ilə  tənəffüs  neyronla- 

rınm elektrik fəallığının güclənməsi tənəffüs neyronlarınm elektrik 

fəallığının  azalması  ilə  müşayiət  olunur.  Tənəffüs  mərkəzlərinin 

neyronları  arasında  dəqiq  sərhəd  olmasa  da,  uzunsov  beynin  bir 

qisim  retikulyar  formasiya  sahələrində  inspiratorlu,  digər 

sahələrində isə ekspiratorlu sinir hüceyrələri üstünlük təşkil edirlər. 

Onlar  azan  sinirin  tərkibində  alveol  toxumalardan  sinir  lifləri 

vasitəsilə nəql olunan impulsların köməyilə fəallaşırlar. 

Nəfəsalma  zamanı  alveolların  gərilməsinə  nəfəsvermə 

prosesi şərait  yaradır. Onların nəfəsvermə zamanı  yığılmasını isə 

nəfəsalma  prosesi  fəallaşdırır.  Orta  beyin  varol  körpücüyünün 

yuxarı  hissəsində  yerləşən  pnevmataksik  mərkəzin  ney-  ronları 

ekspirator və inspirator tənəffüs mərkəzlərinin işinə nəzarət edərək, 

onların  fəaliyyətini  koordinasiya  edir  və  bununla  da  tənəffüs 

prosesinin  mütəmadi  ritmini  -  tənəffüs  aktlarının  bir-birini  əvəz 

etməsini təmin edirlər. 

Nəfəsalma və nəfəsvermə mərkəzləri arasında mürək 

185 

downloaded from KitabYurdu.org

kəb resiprok əlaqə vardır. Bu əlaqə ondan ibarətdir ki, nəfə- salma 

mərkəzi oyandıqda nəfəsvermə, nəfəsvermə mərkəzi oyandıqda isə 

nəfəsalma mərkəzinin fəaliyyəti ləngiyir. 

Sakit  vəziyyətdə  yaşlı  insan  1  dəqiqədə  16-18  tənəffüs 

hərəkətlərini  icra  edir.  Uşaqlarda  toxuma  mübadiləsinin  daha 

yüksək səviyyəsi ilə əlaqədar olaraq tənəffüs tezliyi dəqiqədə 20-

24-ə  qədər  təşkil  edir.  Yuxu  zamanı  tənəffüs  azalır.  Gərgin  iş 

zamanı tənəffüsün tezliyi iki dəfə və daha çox artır. 

12.18.  Baş-beyin sütununun tənəffüsdə rolu 

Baş-beynin  varol  körpüsü  və  uzunsov  beyin  şöbəsində 

yerləşən neyronların fəallığı nəfəsalma və nəfəsvermənin bir- birini 

əvəz etməsində əsas rol oynayır. Belə hesab edirlər ki, nəfəsalma 

və  nəfəsvermə  mərkəzləri  burda  yerləşir.  Onlar  ayrıca  bir 

neyrondan  deyil,  bir  neçə  qrup  neyronların  diffızion  yayılmış 

toplantısından  ibarətdir.  Beyin  sütununda  üç  əsas  qrup  neyronlar 

ayırd edilir: 

1.  Uzunsov  beynin  retikulyar  törəməsində  medulyar 

tənəffüs mərkəzi yerləşir. Onlardan birinci uzunsov beynin dorzal 

nahiyəsində  yerləşən  inspirator  neyronlar  qrupundan,  ikinci  isə 

ventral  nahiyədə  yerləşən  ekspirator  neyronlar  qrupundan  təşkil 

olunmuşdur.  Birinci  zona  nəfəsalma  zamanı,  ikinci  zona  isə 

nəfəsvermə  zamanı  fəallaşır.  İnspirator  neyron-  lardan  verilən 

siqnalların  kəsilməsi  pnevmatik  mərkəzdən  gələn  ləngidici 

impulsların  hesabına  ola  bilər.  Bu  zaman'  nəfəsalma  qısalır, 

nəticədə tənəffüsün tezliyi artır. 

2.  Varol  körpüsünün  aşağı  nahiyəsində  apneye  mərkəzi 

yerləşir.  Bu  mərkəz  ona  görə  belə  adlandırılır  ki,  əgər  beyin 

sütununda  həmin  mərkəzdən  yuxarı  kəsik  aparılarsa,  onda 

heyvanda  uzunmüddətli  titrəmə  hərəkətləri  müşahidə  edilir 

(apnezis). Yəni nəfəsvermənin qısamüddətli dayanması müşahidə 

edilir. 

3.  Varol  körpüsünün  yuxarı  şöbəsində  pnevmataksis 

mərkəz  yerləşir.  Onun  siqnalları  tənəffüsün  dərinliyi  və  tezliyini 

tənzim etməklə nəfəsalmanı ləngitmə qabiliyyətinə malik 

186 

downloaded from KitabYurdu.org

dir. Bunu heyvan üzərində pnevmotaksis mərkəzini birbaşa elektrik 

stimulyatoru vasitəsilə qıcıqlandırmaqla müşahidə etmək olar. 

Baş-beyin  qabığı.  Tənəffüs  baş-beyin  qabığının  nəzarəti 

altında  düşüncəli  baş  verir.  Tez-tez  nəfəs  almaqla  arterial  qanda 

P

COı

 miqdarını iki dəfə azaltmaq olar (apnol). Tənəffüsü 

dayandırmaqla arterial qanda P

COı

 miqdarını artırmaq, P

Qı

 

miqdarını  isə  azaltmaq  olar.  Baş-beynin  digər  şöbələri,  məsələn, 

limbik sistem və hipotalamusda qəzəb, qorxu, kədər və s. zamanı 

tənəffüsün xarakterinə təsir edə bilər. 

12.19.  Tənəffüsün humoral tənzimi 

Alman alimi L.Frederik iki it üzərində cərahiyyə əməliyyatı 

apararaq  çarpaz  qan  dövranı  yaratmaqla  qanda  kar-  bonat 

turşusunun  artmasının  və  Ch-nin  azlığının  tənəffüs  mərkəzinin 

fəaliyyətinə oyandırıcı təsir etdiyini təcrübədə nümayiş etdi (şəkil 

16). 

 

Şəkil 16. L. Frederikin çarpaz qan dövranı təcrübəsinin sxemi. 

187 

downloaded from KitabYurdu.org

Bunun  üçün  itin  boyun  dərisini  kəsib  cərrahi  əməliyyatla 

yuxu arteriyalarını elə birləşdirirlər ki, birinci itin bədənindən qan 

ikinci itin başına, ikinci itin bədəninin qanı isə birinci itin başına 

axsın.  Bundan  sonra  itlərin  hər  birinin  ikinci  yuxu  arteriyalar 

difenbax  sıxıcısı  ilə  sıxılır  ki,  beyinə  qan  daxil  olmasın. 

Əməliyyatdan  sonra  birinci  itin  nəfəs  borusuna  keçirilmiş  şüşə 

borunun  ağzını  bağlayırıq.  Nəticədə  nəfəs  verə  bilmədiyi  üçün 

qanda CCh-nin miqdarı artır. Lakin belə qan birinci itdən ikinci itin 

başına axır və onun tənəffüs mərkəzini oyadır və ikinci it tez-tez 

nəfəs  alıb  verir.  Nəticədə  ikinci  itin  qanında  oksigenin  miqdarı 

çoxalır,  CO

2

  isə  azalır.  Belə  qan  isə  birinci  itin  beyninə  yuxu 

arteriyası  ilə  axır.  Nəticədə  nəfəs  borusu  bağlanmış  it  təngnəfəs 

olmur  və  tənəffüs  dayanır.  Deməli,  nəfəsalma  və  nəfəsvermə 

mərkəzlərinin  fəaliyyəti  qanda  CO

2 

və  O

2

  gərginliyinin 

dəyişməsindən asılıdır. 

Karbon  qazının  tənəffüsün  tənzimindəki  rolunu  Xolden 

təcrübəsi ilə müşahidə etmək olar. Bunun üçün insan qapalı mühitə 

yerləşdirilir. Burada nəfəsalma havasında oksigenin miqdarı azalır, 

karbon  qazının  miqdarı  isə  artır,  nəticədə  təngnəfəslik  meydana 

çıxır. 

Tənəffüs  mərkəzi  bir  tərəfdən  karbon  qazının  bilavasitə 

neyronlara,  digər  tərəfdən  isə  refleksogen  zonalardakı  xemore- 

septorlara reflektor təsiri nəticəsində tənzim olunur. 

Digər  alimlərin  fikrinə  görə  isə  tənəffüs  mərkəzinin  oy-

anması  tənəffüs  mərkəzi  hüceyrələrində  hidrogen  ionlarının 

artması nəticəsində baş verir. Bu fikir ona əsaslanır ki, hər hansı bir 

turşu,  məsələn,  süd  turşusu  beyni  qidalandıran  arteriyaya 

yeridildikdə tənəffüs hərəkətləri sürətlənir. 

Beyin  yarımkürələrinin  tənəffüsə  təsiri  şərti  tənəffüs  ref- 

lekslərinin yaradılması təcrübələri ilə göstərilmişdir. Q.P.Kon- dari 

təcrübə aparılan insan və ya heyvana 7-8% karbon qazı olan hava 

ilə nəfəs almanı metranomun səsi ilə müşayiət edir. Bunu bir neçə 

dəfə təkrarladıqdan sonra təkcə metranomun  səsindən tənəffüsün 

sürətlənməsini  və  ağciyər  ventilyasiyasının  artmasını  müşahidə 

etmişdir.  Bu  təcrübədə  tənəffüsün  sürətlənməsi  şərti  refleks 

nəticəsində baş verir. Fiziki işdən və ya 

188 

downloaded from KitabYurdu.org

idman yarışlarından əvvəl işə başlamaq haqqında əmr verilən kimi 

tənəffüsün sürətlənməsi də beyin qabığının iştirakı ilə şərti reflektor 

olaraq  əmələ  gəlir.  Beyin  qabığının  tənəffüsə  təsirini  hipnotik 

yuxulu insana fiziki iş göründüyü təlqin etdikdə də aydın müşahidə 

etmək olar. 

Terminologiya  -  Hipoksiya  (oksigen  aclığı,  oksigen  ça-

tışmazlığı)  -  orqanizmin  lazımi  qədər  oksigenlə  təminatının 

pozulması  nəticəsində  və  toxuma  tənəffüsündə  oksigenin  mə-

nimsənilməsi  pozulduqda  yaranan  vəziyyətdir.  Hipoksemiya 

(qanda  oksigenin  miqdarının  və  gərginlik  səviyyəsinin  normal 

səviyyə  ilə  müqayisədə  aşağı  olması)  çox  vaxt  hipoksiya  ilə  əla-

qəlidir. Anoksiya (oksigenin olmaması və bioloji oksidləşmə pro-

seslərinin dayanması) və apoksemiya (qanda oksigenin olmaması) 

bu bütün canlı orqanizmdə müşahidə olunmur. 

Oksigen.  PO

2

  3000  mm  c.  s.  (təxminən  4  atm)  olduqda 

ümumi  Hb  birləşmiş  oksigenin  miqdarı  9ml/100ml  qanda  təşkil 

edir. Beyin xüsusilə yüksək oksigen zəhərlənməsinə həssasdır. 

12.20.  Qeyri-adi  şəraitdə  (yuxarı  atmosfer  təzyiqində) 

tənəffüs 

Bəzən  insanlar  tunel  və  körpülərin  tikilməsində,  suyun 

dərin qatlarında böyük təzyiq altında işləməli olurlar. 

Hündür  dağların  əksinə  olaraq,  daha  dərin  su  qatlarında, 

mağara və tunellərdə təzyiq artır. 10-13 metr dərinlikdə atmosfer 

təzyiqi 2-3 dəfə artır. Beyin qan damarları tutulduqda iflic, bəzən 

də ölüm baş verir. Yüngül hallarda dəri qaşınması oynaqlarda və 

əzələlərdə ağrı, baş gicəllənmə, bəzən qusma, hətta ürəkkeçmələr 

baş verir. Bu xəstəlik kesson və ya dalğıc xəstəliyi adlandırılmışdır. 

Helium  qarışıqlı  oksigenlə  tənəffüs  etməklə  dalğıc  xəstəliyinin 

qarşısını almaq olar. 

Oksigen  təzyiqi  4  atm  olan  mühitdə  30  dəqiqəlik  eks-

pozisiyadan sonra koma ilə nəticələnən qıdıq tutmaları baş verir. 

Sinir  sisteminə 

02

-nin  toksik  təsiri 

02

-nin  fəal  formalarının 

(superoksid  radikalı  -  0

_

2,  hidrogen  peroksid  -  H

2

O

2

,  hidroksil 

radikalı - OH-) təsiri nəticəsində yaranır. 

Azot. Vodolazların dərinə enməsi zamanı N

2

 parsial 

189 

downloaded from KitabYurdu.org

təzyiqi  artır,  nəticədə  toxumalarda  pis  həll  olan  qaz  toplanır. 

Yuxarıya qalxma zamanı azot yavaş-yavaş toxumalardan çıxmağa 

başlayır.  Əgər  dekompressiya  həddən  artıq  tez  baş  verərsə,  azot 

qovucuqları  əmələ  gəlir.  Çoxlu  miqdarda  qo-  vucuqların 

toplanması  ağrıya,  xüsusilə  oynaq  sahəsində  ağrıya  səbəb  olur 

(Kesson və ya dalğıc xəstəliyi). Ağır hallarda görmənin pozulması, 

karlıq və hətta paralic baş verə bilər. Bu xəstəliyin müalicəsi üçün 

zərər çəkən adamı yüksək təzyiqli kameraya yerləşdirirlər. 

Çikrlənmiş  atmosfer.  Avtomobillərin  və  sənaye  müəssi-

sələrinin  miqdarının  artması  çirkli  atmosfer  yaradaraq  bunu  adi 

yaşama şəraitinə çevirir. Havanı əsas çirkləndirənlərə müxtəlif azot 

oksidləri, kükürd, azon, dəm qazı və toz aiddir. Havanın daha güclü 

çirklənməsi temperatur inversiyaları zamanı artır, bu zaman qızmış 

səthi hava atmosferin yuxarı səthlərinə qalxa bilmir. 

12.21.  Tənəffüs orqanlarının digər funksiyaları 

Xarici tənəffüsdən başqa, tənəffüs orqanları bir sıra əlavə 

funksiyaları  da  yerinə  yetirir.  Bunlara  aiddir  qoxubilmə, 

səsəmələgətirmə, müdafiə və metobolik funksiyalar. 

Tənəffüs  yollarının  selikli  qişası  müdafiə  immun  reak-

siyalarında iştirak edir. Epitelin tərkibində ayrı-ayrı limfositlər və 

antigen yaradan langerhans hüceyrələri yerləşir, belə ki, selikli qişa 

qatının  özündə  isə  nəzərə  çarpacaq  miqdarda  müxtəlif 

immunokomponent  hüceyrələr  vardır  (T-və  B-linifositlər: 

makrofaq  və  dentrit  hüceyrələri  sintez  edən  İg  plazmatik  hü-

ceyrələri).  Tənəffüs  yollarının  immun  sisteminin  xüsusiyyətləri 

aşağıdakılardır:  həmişə  epitelin  tərkibində  limfostlərin  olması 

daim,  epitel  səthinə  İgA  transepitelial  köçürülməsi,  allergik 

reaksiyaları  tez  özünü  büruzə  verən  tipi  (hiperhissiyatın  I  tip 

reaksiyası), bu zaman tosqin hüceyrələrin deqranulyasiyası gedir və 

onlardan  histamin  və  digər  mediatorlar  azad  olur,  bunlar  yüksək 

bronxoknostuktor effekt göstərir və vəz sekre- 

190 

downloaded from KitabYurdu.org

siyasmı əhəmiyyətli dərəcədə artırır. 

Təzyiq aşağı və yüksək olan mühitdə, həmçinin dölün ana 

bətnində inkişaf dövründə və anadan olan zaman tənəffüs necə baş 

verir. 

Ağciyərlər  orqanizmlə  onu  əhatə  edən  mühit  arasında 

fizioloji  əlaqəni  həyata  keçirən  ən  mühüm  struktura  malikdir. 

Bildiyimiz kimi, onun malik olduğu tənəffüs səthi bədən səthindən 

50 dəfə çoxdur. İnsanın daha hündür dağlar fəth etmək, okeanların 

dərinliklərinə enmək cəhdi normal şəraitlə müqayisədə güclü stresə 

səbəb olur. 

12.22.  Qeyri-adi  mühitdə  (aşağı  atmosfer  təzyiqində) 

tənəffüs. 

Yüksəklik 

Yer  səthindən  uzaqlaşdıqca  barometrik  təzyiq  atmosfer 

təzyiqi ilə (760 mm.Hg.st.) müqayisədə çox azalır (şəkil 17). 

 

191 

downloaded from KitabYurdu.org

Bu  hal  ağır  əzələ  işi  ilə  əlaqədar  olduğu  üçün  kəskin 

dəyişikliyə səbəb olur. Belə ki, insan ağır yük daşıyanda, su altında, 

tunellərdə  işləyəndə,  100-200  m  məsafəyə  sürətlə  qaçanda  ürək 

döyünmələrinin  sayı,  tənəffüs  fəaliyyətində  normaya  nisbətən 

kəskin dəyişikliklər baş verir. Belə vəziyyətə məşq etmiş adamlar 

daha asan uyğunlaşır. 

Adi  halda  ürək  döyünmələrinin  sayı  (nəbz)  70-75,  ağ-

ciyərlərin həyat tutumu 3,5-4,5-6, ürəyin sol mədəciyinin aor- taya 

vurduğu  qanın  həcmi  (sistola  həcmi)  dəqiqədə  5,6  /  təşkil  etdiyi 

halda,  gərgin  əzələ  işi  zamanı  vəziyyət  dəyişir.  Ürəyin  sistolik 

həcmi 70-80 ml-dən 200 ml yüksəlir. Ağciyərlərin ven- tilyasiyası 

isə  normada  6/  olduğu  halda,  gərgin  fiziki  iş  şəraitində  50-70 

litirdən çox olur. Nəbzin sayı normadan iki-üç dəfə çox olur. 

Şəkildən görünür ki, 1520 m hündürlükdə rütubətli havada 

P

0ı

 630 mm.Hg.st təzyiqində olduğu halda, Everestin zirvəsində isə 

48 mm.Hg.st. təşkil edir. 

Dəniz səviyyəsindən 5500 m  hündürlükdə o adi atmosfer 

təzyiqindən (760 mm.Hg.st.) iki dəfə az 380 mm.Hg. sütunu olur. 

Ona görə də P

a

 nəfəs alman rütubətli havada 

(38047)x0,2093=70mm.  Hg.st.  təşkil  edir  (bədən  temperaturunda 

su  buzlarının  təzyiqi  47  mm.  Hg.st.  təşkil  edir).  Everest  dağının 

zirvəsində (dəniz səviyyəsindən 8848 m hündürlükdə) nəfəs alman 

havada P

0ı

 43 mm. Hg.st. təşkil edir. Dəniz səviyyəsindən 19200 m 

hündürlükdə barometrik təzyiq 47 mm. Hg.st. bərabər olur, başqa 

sözlə, nəfəs aldığımız havada P

Ch

 sıfıra qədər enir. 

Lakin  dəniz  səviyyəsindən  çox  yüksək  olan  yaşayış  yer-

lərində nəzərə çarpan hipoksiya müşahidə edilməsinə baxmayaraq 

dəniz  səviyyəsindən  3050  m  hündürlükdə  15  mln.  çox  adam 

yaşayır.  Ədəbiyyat  məlumatına  görə  And  dağlarında  dəniz 

səviyyəsindən  4900  m  hündürlükdə  daimi  yaşayış  yerləri 

məlumdur.  Məşq  etmiş  alpinistlərlə  müqayisədə  belə  yerlərdə, 

məşq  etməmiş  adamlar  huşlarını  tez  itirirlər.  Ona  görə  də  məşq 

etməmiş adamlar sağlamlıqlarını nəzərə alıb, mütləq ok- 

192 

downloaded from KitabYurdu.org

sigen balinandan tənəffüs etməlidirlər. 

Yüksək  dağlıq  şəraitdə  heyvan  orqanizminin  tənəffüs 

sistemində təzahür edən dəyişiklik nəinki O

2

 çatışmazlığı, həm də 

qan  və  toxumalarda  CO

2

  çatışmazlığı  ilə  də  əlaqədardır. 

Hipoaksiyanm inkişafı qanda O

2

 cüzi dəyişgənliyi karotidli sinisun 

xemoreseptorlarmı  qıcıqlandırmasına  səbəb  olur.  Bu  da  öz 

növbəsində tənəffüsün sürətlənməsinə şərait yaradır. 

Dağ  zirvələrinə  qalxdıqda  məşq  etməmiş  adamlarda  dağ 

xəstəliyi əmələ gəlir. Dağ xəstəliyinə səbəb hipoksiyadır. 

Oksigen çatışmazlığından başqa, yüksək yerlərdə qanda və 

toxumalarda  karbon  qazının  çatışmazlığı,  yəni  hipokapniya  da 

əmələ gəlir. Odur ki, nəfəsalma havasına müəyyən miqdar (3%-ə 

qədər)  C0

2

  əlavə  etdikdə,  yüksəklik  xəstəliyinə  tutulmuş  adamın 

vəziyyəti yaxşılaşır. 

Dağ  xəstəliyi  ilə  mübarizədə  hündür  dağlarda  yaşayan 

adamların qanında eritrositlərin miqdarı artır, tənəffüsü tezləşir və 

dərinləşir,  sürətlənir,  və  mərkəzi  sinir  sisteminin  oksigen 

çatışmazlığına həssaslığı azalır. 

Dağ  xəstəliyində  baş  ağrıyır  özündəngetmə,  eşitmə  və 

görmə pozğunluqları baş verir. 

Bəzi xəstəliklər qanda oksigenin hemoqlobinin miqdarının 

azaldığından  və  zəhərlənmələr  zamanı  baş  verir.  Məsələn, 

hemoqlobinin  miqdarı  azaldıqda  (anemiya)  anemik  hi-  poksiya 

müşahidə edilir. 

Ürək-damar xəstəliyi  zamanı kapillyarlarda qanın hərəkət 

sürətinin yavaşıması durğunluq hipoksiyasma səbəb olur. 

Histotoksik  hipoksiya  zəhərlənmələr  zamanı  (məsələn, 

sianidlə)  toxumaların  oksigenlə  təminatının  pozulmasına  səbəb 

olur. 

Bütün  bunlar  tənəffüs  mərkəzinin  oyanmasının  pozul-

masına səbəb olur.