Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ağciyər arteriyası və qulaqcıqlardan reflekslər.
- Böyrəklərin fəaliyyətini fəallaşdıran qulaqcıq refleksləri.
- Ürək döyünmələrinin sayına (ÜDS) nəzarət edən qulaqcıq refleksləri.
- 12.1. Tənəffüs orqanları Tənəffüs sistemi
- Şəkil 1. Ağciyərlərin havadaşıyan bronxları və respirator (tənəffüs) şöbələri. A. Ağciyər
- Laminar axın zamanı havanın hərəkət sürəti çox olmur, yerini sakit dəyişir və kiçik havadaşıyıcı yollarda müşahidə edilir. Hava axınının turbulentliyi (iri
- Surfaktant
- 12.2. Oksigenin mənbəyi
|
138 downloaded from KitabYurdu.org ionlarının çoxluğunu kimyəvi hissedici hüceyrələri - karotid və aorta cisimlərində yerləşir. Müəyyən edilmişdir ki, aorta qövsü refleksogen zonasında təzyiqə həssas baroreseptorlar yerləşir. Aortada qan təzyiqi yüksəldikdə aortanın divarları genəlir, buradakı baroreseptorlar oyanır. Əmələ gəlmiş oyanma depressor sinir vasitəsilə uzunsov beyinə verilərək yayılır, ürək fəaliyyətini tənzim edən damarın hərəki mərkəzlərini əhatə edir. Nəticədə ürək fəaliyyəti ləngiyir və damarlar genəlir. Xemoreseptor sinir lifləri karotid və aorta cisimlərdən baroreseptor liflərlə bir yerdə uzunsov beynin damar hərəki mərkəzinə gedir. Arterial təzyiqin səviyyədən aşağı olmasını xemoreseptorlar hiss edir, nəticədə qan cərəyanının azalması O 2
miqdarının azalmasına və CO 2 və H + qatılığının artmasına səbəb olur. Beləliklə, xemoreseptorlardan daxil olan impulslar damar hərəki mərkəzini oyadır və arterial təzyiqin yüksəlməsinə səbəb olur. Təcrübə ilə müəyyən edilmişdir ki, ümumi yuxu arte- riyasının xarici və daxili yuxu arteriyasına şaxələndiyi yerdən (şəkil 12) sinokarotid və ya herinq siniri dil-udlaq sinirinin tərkibində beyinə daxil olur. Qan təzyiqinin artması ilə sinokarotid refleksogen zo- nadakı baroreseptorlar oyanır. Oyanma uzunsov beynə verilir, buradan əvvəlcə ürək fəaliyyətini idarə edən mərkəzə, sonra isə damarın hərəki mərkəzinə yayılır, nəticədə damarlar genələrək qan təzyiqinin enməsinə səbəb olur. Ağciyər arteriyası və qulaqcıqlardan reflekslər. Hər iki qulaqcığın divarı və ağciyər arteriyalarında gərginlik reseptor- ları vardır (aşağı təzyiqi hiss edən reseptorlar). Aşağı təzyiqi hiss edən reseptorlar arterial təzyiqin dəyişməsi ilə eyni vaxtda baş verən dəyişikliyi qəbul edir. Bu reseptorlarm oyanması ba- roreseptorlarm refleksi ilə paralel reflekslərə səbəb olur. Böyrəklərin fəaliyyətini fəallaşdıran qulaqcıq refleksləri. Qulaqcıqların gərginləşməsi böyrəklərin afferentgətirici yu- maqcıq arteriollarının reflektoru genişlənməsinə səbəb olur. Eyni vaxtda siqnallar qulaqcıqlardan hipotalamusa daxil ola 139 downloaded from KitabYurdu.org raq, antidüaretik hormonun (ADH) sekresiyasını azaldır. İki amilin kombinasiyası - yumaqcıq fıltrasiyanın artması və mayenin reabsorbsiyanın azalması - qanın həcminin azalmasına və onun normal səviyyəyə qayıtmasına səbəb olur. Ürək döyünmələrinin sayına (ÜDS) nəzarət edən qulaqcıq refleksləri. Sağ qulaqcıqda təzyiqin artması reflektoru olaraq ürək döyünmələri tezliyinin artmasına səbəb olur (Beyn- brincin refleksi). Qulaqcıqların reseptorların gərginləşməsinə səbəb olan Beynbincin refleksləri, azan sinir vasitəsilə afferent siqnalları uzunsov beynə verir. Sonra oyanma simpatik yolla ürəyə qayıdaraq, ürəyin yığılmasının tezliyini və qüvvəsini artırır. Bu ref- leks sağ qulaqcığa açılan boş venalarda və ağciyərlərin venalarında durğunluğunun həddindən artıq olmasının qarşısını alır.
120/80 mm. Hg.st. təşkil edir. Sistolik təzyiq 140 mm. Hg.st., diastolik təzyiq isə 90 mm. Hg.st. yüksək olduqda, bu vəziyyətə arterial hipertenziya deyilir. İ.P.Pavlov müxtəlif şəraitdə qan təzyiqinin dəyişilməsini öyrənərkən müəyyən etmişdir ki, qan təzyiqinin yüksəlməsi və ya enməsi baro və ya xemoresep- torları qıcıqlandırır, bunun nəticəsində reflektor sürətdə yenidən normal qan təzyiqi bərpa olunur. Yəni qan təzyiqinin öz- özünə tənzimi baş verir. İ.P.Pavlovun müəyyən etdiyi öz-özünə tənzim prinsipi yalnız qan dövranına deyil, orqanizmin başqa funksiyalarına da aiddir.
.
nəzarət edən bütün mexanizmlər, bu və ya başqa ölçüdə ürəyin ritmini dəyişdirir. Ürəyin ritmini dəyişdirən stimullar, həmçinin arterial təzyiqi də artırır. Ürəyin yığılma ritmini dəyişən stimullar arterial təzyiqi də aşağı salır. Belə ki, qulaqcıqların gərginlik reseptorlarının qıcıq- landırılması ürək döyünmələrinin tezliyini artırır və arterial hipotenziyaya səbəb olur, amma beyin daxili təzyiqin artması bradikardiya və arterial təzyiqin yüksəlməsinə səbəb olur. Ar- teriyalarda, sol mədəcik və ağciyər arteriyasında baro-resep- torlarm fəallığının azalmasına, qulaqcıqlarda gərginlik re- 140 downloaded from KitabYurdu.org septorlarmın fəallığının artması, nəfəsalma, emosional oyanma ağrı qıcığı, əzələ işi, noadrenalin, adrenalin, qalxanvarı vəzi hormonları, Beynbricin refleksi və qəzəb hissi ürəyin Rit- mini artırır, nəfəsvermə uculu sinirin ağrı lifinin qıcıqlanması və beyin daxili təzyiqin artması; arteriyalarda baroreseptorla- rın fəallığının artması, sol mədəcik və ağciyər arteriyalarında fəallığın artması ürəyin ritminin azalmasına səbəb olur.
downloaded from KitabYurdu.org XII FƏSİL TƏNƏFFÜS Bəzi anaerob mikroorqanizmləri istisna etmək şərtilə, demək olar ki, bütün canlı orqanizmlər aerob tənəffüs edirlər. Tənəffüs funksiyası əsasən xarici və daxili tənəffüs mərhələsində baş verir. Xarici tənəffüs orqanizm ilə xarici mühit arasındakı qazlar mübadiləsini, daxili tənəffüs isə qanla orqanizmin toxuma və hüceyrələri arasında C> 2 -dən istifadə və C02-nin ifraz olunması prosesini təmin edir. Deməli, orqanizm tərəfindən ətraf mühitdən oksigen qazının mənimsənilməsi və özündə əmələ gələn karbon qazının xaric edilməsi proseslərinin məcmusu tənəffüs adlanır. Tənəffüs canlı Varlıqlara xas olan ən ümdə həyat xassələrindən biridir. Yer üzündə yaşayan bitki və heyvan orqanizmlərinin demək olar ki, hamısı (çox az sayda orqanizmlər istisna olmaqla) tənəffüs üçün zəruri olan sərbəst molekulyar oksigenin (O 2 ) olduğu hava, su və torpaq şəraitlərində yaşamağa uyğunlaşmışdır. Onlara aerob orqanizmlər deyilir. Orqanizmlərdə gedən maddələr mübadiləsi proseslərində, üzvi maddələrin ok- sidləşib parçalanması reaksiyalarının son məhsullarından biri kimi karbon qazı (CO 2 ,
orqanizm tənəffüs prosesində ondan azad olur. İnsan və ya heyvan orqanizmi tənəffüs etməzsə tez tələf olar. Xarici mühitin heç bir fiziki, mexaniki, kimyəvi və qida faktoru orqanizm üçün tənəffüs qədər əhəmiyyətli ola bilməz. Oksigen orqanizmin hüceyrələrində üzvi maddələrin tez «yanması» - oksidləşməsi və bioloji enerjinin daşıyıcıları olan makroergik biomolekulların (ATP) əmələ gəlməsi üçün zəruridir. Bioloji enerji olmasa orqanizmin həyat fəaliyyəti sönür. Ona görə də orqanizmlərin oksigenə olan tələbatları böyükdür. Oksigen çatışmayanda orqanizmin enerjiyə olan ehtiyacı azacıq da olsa oksigensiz yolla - anaerob qlükoliz deyilən biokim- yəvi prosesin nəticəsində ödənilə bilər. Lakin bu proses çox az 142 downloaded from KitabYurdu.org hallarda, özü də bəzi orqanlarda (əzələ, qaraciyər və b.) təzahür edir.
Tənəffüs funksiyasının daha sadə forması canlı hüceyrə divarları vasitəsilə qazların bilavasitə diffuziya yolu ilə qaz mübadiləsidir (birhüceyrəli orqanizmlərdə). Heyvan orqanizminin quruluşunun mürəkkəbləşməsi ilə tənəffüs orqanlarının xüsusi sistemi formalaşır. Müxtəlif növlərə aid olan heyvan orqanizmləri havadan və sudan Ch-ni mənimsəmək və onu hüceyrələrə çatdırmaq üçün müvafiq orqan və mexanizmlərə malikdir. Orqanizmdən C 02 -nin
çıxarılması prosesləri də onların funksiyasına aiddir. Xarici mühit ilə orqanizm arasında qazlar mübadiləsi bədənin səthi, dəri örtüyü (dəri tənəffüsü), traxeyalar sistemi (traxeya tənəffüsü), qəlsəmələr (qəlsəmə tənəffüsü) və ağciyərlər (ağciyər tənəffüsü) vasitəsilə həyata keçə bilər. Onurğalı heyvanların böyük əksəriyyəti üçün ağciyər tənəffüsü xarakterikdir. İnsan orqanizmi də bu yolla tənəffüs edir. Aşağıda insanaməxsus ağciyərlərdə tənəffüsün morfo-fizioloji xüsusiyyətlərinin qısa (səh. 3-10) izahı verilmişdir. 12.1. Tənəffüs orqanları Tənəffüs sistemi - tənəffüs yollarından, ağciyərlərin res- pirator şöbəsindən, döş qəfəsindən (onun sümük-qığırdaq karkası və sinir-əzələ sistemi daxil olmaqla), ağciyərlərin qan- damar sistemi və həmçinin tənəffüsü tənzim edən sinir mərkəzlərindən təşkil olunmuşdur.
oksigen və karbon qazının mübadiləsi aşağıdakı mərhələlərdən keçir: 1) xarici tənəffüs (tənəffüs orqanlarında baş verir), 2) orqanizmin daxili mühitində qazların qanla nəql olunması və 3) toxuma və ya daxili tənəffüs.
ağciyərlərin respirator şöbəsinə qazların daxil olması (nə- fəsalma) və xaric olması (nəfəsvermə) və aerohematik baryerdən (yəni alveol boşluğu ilə və kapillyarların arasında yer 143 downloaded from KitabYurdu.org ləşən alveollararası arakəsmədən qan ilə) qazların ikitərəfli diffuziyası. Tənəffüs funksiyasını tənəffüs yolları və 100m 2 tənəffüs səthinə malik olan ağciyərlər həyata keçirir. Tənəffüs yollan (şəkil İA) burada havanın fəal olaraq konveksiya (təzyiqlərin müxtəlifliyi hesabına) yolu ilə atmosferdən tənəffüsün respirator səthinə və əks istiqamətdə keçməsi baş verir. Tənəffüs yollarının boruları traxeyalardan başlayaraq dixotomik (iki yerə) ayrılaraq bronxları (və bronxiol- ları) əmələ gətirir. 1 dəqiqə ərzində 12-16 dəfə fəal nəfəsalma tənəffüs əzələlərinin işi hesabına yerinə yetirilir. Sakit tənəffüs zamanı normada nəfəsvermə passivdir. Aviol Kapilyar toru Şəkil 1. Ağciyərlərin havadaşıyan bronxları və respirator (tənəffüs) şöbələri. A. Ağciyər paycıqlarının bronxial və damar şaxələrinin sxemi. Şəklin üst hissəsində - havadaşıyıcı yol, aşağı hissəsində isə - 2 asinusu olan respirator (tənəffüs) şöbə. Kiçik qan dövranının arteriya və venalarının şaxələnməsi praktiki olaraq havadaşıyıcı yolun şaxələnməsini təkrar edir. B. Çoxlu elastiki strukturların və kiçik qan dövranı sisteminin ka- pillyarlarının əhatəsində olan asinusun tərkibində olan alviol qrupu. 144 downloaded from KitabYurdu.org
V. Alviolarası arakəsmədə yerləşən alviol qan kapill- yarlarından keçən 5 kəsiyin əhatəsindədir. Aerohematik baryerin tərkibində olan alviolun üst səthi yastı hüceyrələrdən (respirator alviolisitlər) əmələ gəlir. Çoxlu respirator alviositlərdən əlavə (alviositlər 1 tip), surfaktant (alviolisitlər II tip), komponentlərini sintez edən vahid epitel hüceyrələri alviolun divarında yerləşir, aliviolun üst səthində isə alviol makrofaqı olur. Q. Aerohematik baryer (soldan sağa - alviol boşluğundan qan kapillyarla- rın mənfəzinə qədər) surfaktantın pərdəsindən, respirator alviolisitdən, onun bazal membramndan və endotelial hüceyrələrdən əmələ gəlir. Endo- telin və alviositlərin bazal membranları arasında hüceyrəarası matriksin komponentləri iştirak edir, o cümlədən elastiki strukturlar), lakin qazların diffuziyası aerohematik baryerdə daha təsirli baş verir, onun qalınlığı minimal variantda 0,5 mkm təşkil edir. Nəfəsalma - (ingiliscə inspirption-inspirasiya) sakit və- ziyyətdə orta hesabla 2 saniyə davam edir. Nəfəsalma zamanı tənəffüs əzələləri həm döş qəfəsi strukturu, həm də tənəffüs yollarındakı müqavimətə qarşı iş görərək atmosfer havasını tənəffüs yollarına çəkir. Nəfəsalma zamanı döş qəfəsi boşluğunun aktiv və ağciyərlərin passiv genişlənməsi baş verir. Nəfəsvermə (ingiliscə expiration - ekspirasiya) sakit və- ziyyətdə orta hesabla 3 saniyə davam edir. Sakit vəziyyətdə nəfəsvermə passiv olaraq həyata keçir (o cümlədən gərilmiş elastik strukturların hesabına). Orqanizm fiziki iş görərkən onun oksigenə olan tələbatı artır, bu zaman tənəffüs əzələlərinin əlavə işi zəruri olur. Nəfəsvermə zamanı döş boşluğunun və ağciyərlərin həcminin kiçilməsi müşahidə olunur.
downloaded from KitabYurdu.org Tənəffüs əzələlərini nəfəsalma (inspirator, nəfəsalma əzələləri) və nəfəsverməni (ekspirator, nəfəsvermə əzələləri) yerinə yetirən əzələlərə, inspirator tənəffüs əzələlərini isə əsas və köməkçi əzələlərə bölürlər. İnspirator əzələlər. Bura əsas sakit vəziyyətdə nəfəsal- manı təmin edən diafraqma, xarici, daxili qığırdaqarası əzələlər aiddir. Sakit vəziyyətdə nəfəsalma zamanı diafraqma- nın günbəzi vertikal olaraq təxminən 2 sm vəziyyətini dəyişir, sakit vəziyyətdə nəfəsalmadan fərqli dərindən nəfəsalma zamanı diafraqmanın günbəzinin yerdəyişməsi 10 sm çata bilir. Beləliklə, diafraqmanın yuxarı və aşağı hərəkəti döş boşluğunun ölçüsünü vertikal istiqamətdə böyüdür və ya kiçildir, qabırğaların qalxması və ya enməsi isə döş qəfəsinin dia- metrini ön, arxa və yan istiqamətlərdə böyüdür və ya kiçildir. Köməkçi əzələlər (pilləli, döş - körpücük məməyəbən- zər, trapesiyayabənzər, böyük və kiçik döş əzələləri və bir sıra digər) orqanizmin oksigenə olan tələbatı əhəmiyyətli dərəcədə artdıqda nəfəsalmanı təmin etmək üçün köməkçi əzələlər fəaliyyətə başlayırlar.
daxili və xarici çəp, düz və çəp qarın əzələləri aid edilir. Qarın əzələlərinin yığılması nəticəsində qarın boşluğunda təzyiq artır ki, bu da diafraqmanı qaldırır, nəticədə döş boşluğunun həcmi kiçilir. Axının xarakteri (şəkil 2) laminar, turbulent və ya bunun və digərinin xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən aralıq tip ola bilir. Təcrübədə hava seli (pnevmataxometriya, floumetriya) pnevmotaxometrin (floumetr) köməyilə ölçülür. Alveollar - 70 mkm-dan 300 mkm-a qədər diametrə malik yarımsferik strukturlardır. Bütün alveolların (təxminən 300 mln) tənəffüs səthi 50 m 2 -dən 100 m 2 qədər, maksimal həcmi 51-dən 61- ə qədər, hansı ki, ağciyərlərin həcminin ən azı 97%-ni təşkil edir.
downloaded from KitabYurdu.org Şəkil 2. Havadaşıyan bronx şaxələrində havanın hərəkətinin xarakteri.
ləri arasında qazlar mübadiləsi gedir. Aerohematik baryerin minimal qalınlığını əmələ gətirən strukturlar: I tip alveolyar hüceyrələr (0,2mkm), ümumi bazal membranı (0,1 mkm), ka- pillyarların endotelial hüceyrələrinin (0,2 mkm) qalınlaşmış hissəsi. Bunların hamısı 0,5 mkm təşkil edir. Real olaraq baryer tərkibinə alveolun səthini örtən surfaktant örtük və alveo- lositlərin bazal membranları və kapillyarların arasında qalan hüceyrəarası maddə (interstisiya) daxildir, hansı ki, bunlar qazlar mübadiləsi gedən yolun uzunluğunu bir neçə mikro- metr artırır. Surfaktant - fosfolipidlərin, zülalların və karbohidrat- ların emulsiyası; 80% qliserofololipidlər; 10% xolistrol; 10% 147 downloaded from KitabYurdu.org zülal təşkil edir. Ağciyərlərdə surfaktantın ümumi miqdarı o qədər də böyük deyil. 1 m 2 alveolyar səthə 50 sm 3 surfaktant düşür. Onun örtük qatı aerohematik baryerin ümumi qatının 3%-ni təşkil edir. Emulsiya alveol səthində monomolekulyar qat əmələ gətirir. Surfaktant bir neçə funksiya yerinə yetirir. 1. Nəfəsalınan hava ilə alveolllara düşən yad hissəciklər və infeksion agentlərlə alveolsitlərin səthinin kontaktının qarşısını alır. 2. Surfaktantla örtülü olan aerozol hissəcikləri alveol- lardan bronxial sistemə nəql olunur, oradan isə mikosiliar nəqliyyat yolu ilə kənarlaşdırılır. 3. Surfaktant mikroorqanizmləri opsonlaşdırır, bu da alveolyar makrofaqlarının onu faqositoz etməsini asanlaşdırır. 4. Surfaktant səthi gərilməni azaldır və bununla da kiçik tənəffüs yollarını stabilləşdirir. Ağciyərlərin qanla təchizatı 2 mənbədən - ağciyər kö- tüyünün ağciyər arteriyası, hansı ki, sağ mədəcikdən (kiçik qan dövranı) başlanğıc götürür və bronxial arteriyalar (böyük qan dövranı, aortanm döş şaxəsi) vasitəsilə baş verir. Dezoksigenləşmiş venoz qana malik olan ağciyər arteri- yalarının şaxələnməsi hava yollarının şaxələnməsi ilə bərabər gedərək, alveollararası arakəsmənin kapillyarlarına keçir. Qaz mübadiləsindən sonra qan ağciyər venasına toplanır. Bronxial arteriyalar oksigenləşmiş qana malik olaraq əsasən örtücü tənəffüs yollarını qanla təmin edir. Venoz qan ağciyər venalarının hövzəsinə axır, nisbətən az miqdarı isə cüt olmayan venaya tökülür. 12.2. Oksigenin mənbəyi Bitki və heyvan orqanizmləri arasındakı sıx qarşılıqlı münasibətlər bitkilərdə gedən fotosintez reaksiyası vasitəsilə təmin olunur. Bitkilərin yarpaqlarında günəş işığının iştirakı ilə baş verən fotosintez prosesi nəticəsində bitki orqanizmlə
downloaded from KitabYurdu.org rində üzvi maddələr sintez olunur, karbon dioksidi udulur və oksigen xaric olunur. Yaşılyarpaqlı bitkilərdə və su bitkilərində fotosintez donotoru kimi su çıxış edir, yəni onlar suda olan hidrogendən (oksigen isə mühitə verilir), fotosintezedici bakte- riyalar isə H 2 S-də olan hidrogendən istifadə edirlər, kükürd isə mühiti zəhərləyir. .
2 +H 2 0-^-(CH 2 0)n + 0 2 , xlorojıl 6C0 2 + 24H -> C 6 H ]2 0 6 + 6H 2 0 burada (CH 2 0)n - karbohidratlardır. Atmosferdə sərbəst oksigenin əsas mənbəyi fotosintez prosesləri, karbon dioksidinin mənbəyi isə heyvan orqanizminin tənəffüs prosesinin tərkib hisssini əmələ gətirən üzvü maddələrin oksidləşdirici məhsullarıdır. İnsanın tənəffüs orqanlarından keçən atmosfer havası toxuma və hüceyrələrdə dəyişkənliyə məruz qaldıqdan sonra ağciyərlərdən xaric olan havanın qanda tərkibi bu cürdür: N- 79,7%, 02-16,3%, C0 2 -4%.
Beləliklə, heyvan və bitki orqanizmləri arasında tənəffüs səviyyəsində qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Yer kürəsinin hava örtüyü - atmosfer təbəqəsi azot, oksigen və karbon dioksidi kimi qazların qarışığından ibarətdir. Burada ümumi hava kültəsinin 79,03%-i azot, 20,93%-i oksigen, 0,03- 0,04%-i karbon dioksidi təşkil edir. Bəzi hesablamalara görə atmosferdə 0 2 kütləsi 23,1%, həcm etibarıilə 20,5% qə- dərdir. Quruda yaşayan heyvanların nəfəs aldığı havanın hər bir litrində 210 ml oksigen vardır. Okean, dəniz, göl və çay sularında oksigen həll olunub. Dəniz suyunun 1 litrində 5 ml, göl suyunun 1 litrində isə 7 ml oksigen həll olur. 20° C temperaturda suda həll olan oksigenin miqdarı suyun kütləsinin 0,004%-nə qədər çata bilər. Yer üzündə canlı varlıqlar əmələ gəlməmişdən əvvəl ilkin atmosferdə oksigenin miqdarı olduqca az olub. İlkin su hövzələrində bu qazın miqdarı lap cüzi imiş. Lakin fotosintez edən yaşıl bitkilərin meydana gəlməsi atmosferin qaz tərkibini
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|