Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

6.2. Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı  

6.2.1 Landşaftşunaslıq  

Fiziki  coğrafiya  elminin  muhum  sahələrindən  biri  olan  landşaftşunaslıq  Azərbaycanda  əsasən  60-cı  illərdən 

inkişaf  tapmağa  başlamışdır.  Aparılan  tədqiqatlar  muasir  landşaft  ortuyunun  yaranması,  tipləri,  novləri,  amilləri, 

elementləri  və  qarşılıqlı  əlaqələri,  bu  prosesdə  yeni  tektonik  hərəkətlərin  rolu,  zaman  və  məkan  daxilində 

diferensiasiyası və s. oyrənilmişdir.  

Sonrakı  illərdə  M.A.Museyibovun  landşaftşunaslığa  aid  apardığı  tədqiqatlar  tam  yeni  istiqamət  aldı  və  landşaftın 

ərazi  diferensasiyasına,  ufuqi  və  şaquli  strukturuna,  dinamikasına,  ekologiyasına,  antropogen  transformasiyasına  dair 

yuksək  elmi  səviyyələrdə  sayılan  və  monoqrafiyalarda  əks  olunan  diqqətəlayiq  nəticələrə  nail  olundu.  Bu  tədqiqatlar 

Azərbaycan Respublikasının orta miqyaslı, zəngin məzmunlu landşaft xəritəsinin tərtibinə imkan verdi.  

M.Ə.Suleymanov,  İ.S.Əliyevanın  «Landşaftşunaslığın  əsasları»  (Bakı,  1998)  dərs  vəsaitini  bu  elmin  son 

illərinin təqdirəlayiq nailiyyəti hesab etmək olar.  

Monoqrafik  məzmunda  yazılmış  bu  əsərdə  landşaftşunaslığın  nəzəri  məsələləri,  strukturu,  dinamikası, 

təkamulu,  antropogen  təsirin  altında  dəyişməsi  və  s.  ilk  dəfə  azərbaycan  dilində  aydın  və  səlist  şəkildə  oz  əksini 

tapmışdır.  

Azərbaycan  fiziki  coğrafiyasının  və  landşaftlarının  oyrənilməsində  prof.  Q.K.Gulun,  prof.  N.K.Kərimovun, 

akad. B.Ə.Budaqovun və prof. M.A.Museyibovun boyuk xidmətləri olmuşdur.  

6.2.2 Paleocoğrafiya  

Olkə paleocoğraflarının qiymətli tədqiqatları nəzəri cəlb edir. Azərbaycan təbiətinin IV dovrdə dinamikası və Xəzər 

dənizinin  ən  yeni  geoloji  tarixi  uzrə  bir  sıra  tədqiqatlar  başa  catdırılmışdır.  Bu  tədqiqatların  nəticəsində  1978-ci  ildə 

capdan  cıxmış  Azərbaycanın  dorduncu  dovr  cokuntuləri  xəritəsi  Dovlət  mukafatına  layiq  gorulmuşdur.  Bundan  başqa, 

Azərbaycanın IV dovr cokuntuləri, bu dovr cokuntulərinin oyrənilməsinə aid qiymətli tədqiqatlar aparılmışdır.  

Dorduncu  dovrun  tədqiqi  ilə  yanaşı,  Azərbaycan  paleocoğrafları  ibtidai  insanın  ekologiyası,  Cənubi  Qafqaz 

ərazisində  Pliosenin  xronologiyası  və  təbii  şəraiti  kimi  problemlər  uzrə  diqqətəlayiq  elmi  nəticələr  əldə  etmişdir. 

Azıx qədim Daş dovr duşərgəsi sakinlərinin ekologiyasının tədqiqi nəticəsində ən qədim mədəni təbəqələrin mutləq 

yaşı muəyyənləşdirilmiş və həmin dovrun təbii şəraiti bərpa edilmişdir.  

Paleocoğrafiya  sahəsində  qazanılmış  nailiyyətlərdən  biri  də  Pliosen  iqlim  optimumu  dovrundə  Azərbaycan 

ərazisində  yaranmış  təbii  şəraitin  bərpa  edilməsidir.  Gozlənilməz  qlobal  istiləşmənin  bu  və  ya  digər  olkənin  təbii 

şəraitinə necə təsir gostərəcəyini qabaqcadan muəyyənləşdirməkdə bu tədqiqatların boyuk əhəmiyyəti vardır.  

Azərbaycanın paleolandşaftının yaranması və son 13 mln. ildə onda baş verən dəyişiklikləri M.A.Museyibov ozunun 

fundemental tədqiqatlarında ətraflı təhlil etmişdir. (M.A.Museyibov «Azərbaycanın landşaftları», Bakı, 1981, rus dilində). 

Nəhayət,  paleocoğrafi  tədqiqatların  ən  gorkəmli  nailiyyəti  1992-ci  ildə  iki  cildlik  «Avrasiya  şelfləri  Mezozoyda  və 

Kaynazoyda»  adlı  paleocoğrafi  atlasın  nəşr  olunmasıdır.  Bu  atlasda  129  xəritədən  19-u  bilavasitə  Xəzər  dənizinə  həsr 

olunmuş və respublikamızın paleocoğrafları tərəfindən (Ə.V.Məmmədov, İ.S.Həsənov, B.C.Ələsgərov) tərtib olunmuşdur. 

Bu  xəritələr  Xəzər  dənizinin,  onun  regional  və  lokal  tektonik  strukturlarının  əmələ  gəlməsi  və  inkişafı  məsələlərinin 

araşdırılması, Xəzərin perspektivli neft-qaz ehtiyatlarının aşkar edilməsi baxımından muhum əhəmiyyət kəsb edir.  

Paleocoğrafiyacı alimlərimizin Fransa alimləri ilə  birgə  apardıqları  «Təbii  muhitin ibtidai  insan cəmiyyətinin 

inkişafında  rolu»na,  Amerika  alimlərilə  «Yerin  iqliminin  inkişaf  tarixi»  problemlərinə  dair  tədqiqat  işləri 

diqqətəlayiqdir və beynəlxalq miqyasda onların tanınmasını gostərir.  

Azərbaycanda  paleocoğrafi  tədqiqatlara  respublika  Dovlət  mukafatı  laureatı,  prof.  Ə.V.Məmmədov  rəhbərlik 

edir. Onun calışdığı şobə beynəlxalq əhəmiyyətli paleocoğrafiya işlərini davam etdirir.  

6.2.3 Geomorfologiya elminin inkişafı  

Azərbaycan coğraflarının  ən sanballı işləri arasında geomorfoloji tədqiqatlar xususilə fərqlənirlər. Azərbaycan 

EA-nın  Coğrafiya  İnstitutunda  və  Bakı  Dovlət  Universitetində  uzun  illərdir  ki,  Azərbaycanın  geomorfoloji

 

tədqiqatları aparılmaqdadır. Bu tədqiqatlar nəticəsində: Azərbaycan relyefinin xususiyyətləri; onun mənşəyi və geoloji quruluşla 

əlaqəsi;  ekzogen  proseslərin  və  zəlzələlərin  relyef  əmələgətirməsində  rolu;  aerokosmik  metodlarla  Boyuk  Qafqazın  şərq 

hissəsinin  morfostrukturlarının  tədqiqi;  paleogeomorfoloji  tədqiqatlar  əsasında  qovşaq  zonalarında  formalaşan  muasir  relyefin 

yeni tektonik mərhələdə inkişafı; cənubi Xəzərin morfostrukturu və s. oyrənilmişdir. Son dovrlərdə geomorfologiyaya aid cıxan 

fundemental  əsərlərindən  Turkmənistan  alimləri  ilə  muştərək  hazırlanın  «Cənubi  Xəzərin  neftli-qazlı  vilayətlərinin  yeni 

tektonikası və inkişaf tarixi»,  «Azərbaycanın relyefi» (Bakı, 1994)  monoqrafiyalarını  gostərmək olar.  Sonuncu monoqrafiyada 

relyefin  genetik  formaları  və  ərazidə  paylanması  qanunauyğunluqları;  tektonik  hərəkətlərin  zaman-məkan  daxilində  surəti  və 

təzahur  formalarının  kəmiyyət  gostəricilərinin  muəyyən  edilməsi  və  onların  əsasında  morfostrukturların  ayrılması; 

geomorfologiyanın nəzəri məsələlərinin həllində və faydalı qazıntılar axtarışında onların rolu gostərilir.  

Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutu  və  Bakı  Dovlət  Universitetində  aparılan  geomorfoloji  tədqiqatların 

nəticəsində respublikanın geomorfoloji xəritəsi  tərtib edilmişdir. Azərbaycanın ayrı-ayrı  ərazilərinə aid daha dəqiq 

iri  miqyaslı  xəritələr  hazırlanır.  Belə  xəritələrin  bilavasitə  quruculuq  işlərində-  şəhərsalma,  kənd  təsərrufatı, 

nəqliyyat, sənaye tikintisi, yer quruluşu və meliorasiya tədbirlərinin həyata kecirilməsində boyuk əhəmiyyəti vardır.  

Azərbaycan  geomorpfoloqları  qonşu  respublikaların  alimləri  ilə  sıx  əlaqə  saxlayaraq,  Qafqaz  regionunun 

geomorfologiyasını oyrənmiş və onun xəritəsini tərtib etmişlər.  

Onlar  bu  sahədə  apardıqları  tədqiqatları  və  əldə  etdikləri  nailiyyətləri  ilə  dərin  məzmunlu  məktəb  yarada 

bilmişlər.  

Uzun  illərdən  bəri  apardığı  geniş  geomorfoloji  tədqiqatlara  və  xəritələrin  tərtibinə  gorə  Azərbaycan 

coğraflarından akad. B.Ə.Budaqov kecmiş SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin M.P.Prjevalski adına Qızıl medal ilə təltif 

olunmuşdur.  

İlk geomorfoloji tədqiqatların başlanğıcını professor B.A.Antonov qoymuşdur. Azərbaycan EA-nın Coğrafiya 

İnstitutunda  uzun  illərdən  bəri  geomorfoloji  tədqiqatlar  aparan  respublika  Dovlət  mukafatı  laureatı  professor 

N.Ş.Şirinov,  BDU-da  isə  professor  M.A.Museyibov  olmuşdur.  Onların  layiqli  ardıcılları  (R.Y.Quliyev, 

A.A.Mikayılov, X.K.Tanrıverdiyev, E.K. Əlizadə və b.) yetişmişdir.  

6.2.4 İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyaların inkişafı  

Olkədə aparılan coğrafi tədqiqatların ən muhum sahələrindən biri iqlimşunaslıq olmuşdur. N.M.Fiqurovski tərəfindən 

əsası  qoyulmuş  Azərbaycan  iqlimşunaslığı  həm  olkənin,  həm  də  ona  qonşu  olkələrin  iqliminin  oyrənilməsində  bir  sıra 

muvəffəqiyyətlər  əldə  etmişdir.  İqlim  qurşaqlarına,  gunəş  radiasiyasına,  istilik  balansına,  Olkədə  baş  verən  sinoptik 

proseslərə,  hava  axınlarının  xususiyyətlərinə,  Xəzər  dənizinin  iqliminə  və  s.  həsr  edilmiş  sanballı  tədqiqat  işləri 

aparılmışdır.  

Azərbaycan  Respublikasının  istilik  balansı  atlasını  tərtib  edən  muəlliflər  olkənin  Dovlət  mukafatına  layiq 

gorulmuşlər. İqlimin təsərrufatla əlaqələrinə aid xeyli işlər aparılmışdır. Azərbaycan iqlimşunaslığına uzun muddət 

Azərbaycan EA muxbir uzvu Ə.M.Şıxlinski rəhbərlik etmişdir.  

Azərbaycanda aqroiqlimşunaslıq məktəbi 1960-cı ildən geniş inkişaf etməyə başlasa da, ilk sanballı əsər hələ 

1932-ci ildə İ.Fiqrovski tərəfindən («Aqrometeorologiya»)  yazılmışdır. Sonrakı illərdə bu sahə uzrə geniş tədqiqat 

işləri Ə.C.Əyyubov tərəfindən aparılmışdır.  

Meteoroloqlar,  iqlimşunaslar  iqlim  ehtiyatlarını  oyrənmiş  və  onlardan  kənd  təsərrufatında  istifadə  yollarını 

araşdırmışlar. Respublika ərazisində aqroiqlim rayonlaşdırılması aparılmışdır; muxtəlif kənd təsərrufatı bitkilərinin 

– pambıq, uzum, tutun, zeytun və s. inkişafı ucun iqlim ehtiyatlarından istifadə imkanları oyrənilmişdir.  

Olkəmizin subtropik iqlim zonasında bir ildə 2-3 dəfə məhsul goturməyin aqroiqlim xususiyyətləri muəyyən edilmiş, 

Azərbaycan  Respublikasının  aqroiqlim  rayonları  atlası  tərtib  olunmuşdur.  Ə.C.Əyyubovun  1960-70-ci  illərdə 

aqroiqlimşunaslıq  sahəsində  nəşr  etdirdiyi  fundamental  tədqiqatlar  kecmiş  SSRİ-nin  mukafatları  ilə  təltif  olunmuşdur. 

Onun  «Azərbaycan  SSR-nin  aqroiqlim  rayonlaşdırılması»  xəritəsi  1976-cı  ildə  olkə  xalq  təsərrufat  sərgisinin  burunc 

medalına,  1976-cı  ildə  cap  olunmuş  «Azərbaycan  iqliminin  bonitetləşdirilməsi»  monoqrafiyasına  gorə  SSRİ  Coğrafiya 

Cəmiyyətinin F.P.Litke adına Qızıl medalına layiq gorulmuşdur.  

Respublika  aqroiqlimşunaslıq  məktəbinin  nəticələrindən  biri  də  1994-cu  ildə  capdan  cıxmış  «Azərbaycan 

Respublikasının aqroiqlim atlası»dır. Bu atlas 125 rəngli  xəritədən, coxlu  əlavə  yardımcı  materiallardan ibarətdir. 

Atlasın  elmi  əhəmiyyəti  onun  yetkin  proqram  əsasında  yazılması  bir  cox  xəritələrin  orijinallığı,  elmi-metodiki 

aparatının mukəmməlliyi, iqlim ehtiyatları haqqında geniş və obyektiv informasiya verməsindədir. Bu atlasın əməli 

əhəmiyyəti  isə  aqroiqlim  ehtiyatlarının  duzgun  qiymətləndirilməsi,  respublikanın  istənilən  rayonunda  aqroiqlim 

unsurlərinin  paylanması,  iqlimin  məhsuldarlığı  haqqında  kənd  təsərrufatında  calışan  işcilərə  dəqiq  sorğu  məlumatı 

verməsidir. Coğrafiya elmləri doktoru Ə.C.Əyyubovun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə hazırlanan bu atlas 1994-

cu ildə Zakir Tağıyev mukafatına layiq gorulmuşdur. Yenə də bu muəllifin iştirakı ilə Azərbaycan Respublikasının 

iqlim-kurort sərvətləri hərtərəfli oyrənilməyə başlanmışdır.  

Professor  Ə.A.Mədətzadənin  rəhbərliyi  ilə  olkəmizdə  uzun  muddət  sinoptik  meteorologiyaya  dair  tədqiqatlar 

aparılmışdır.  Azərbaycan  coğraflarının  respublika,  Şimali  Qafqaz,  Xəzər  dənizi  ucun  qısa  və  uzun  muddətli  hava 

proqnozlarının  verilməsində  əməyi  boyukdur.  Azərbaycandakı  sinoptik  proseslərin  tipləri,  sinoptik  iqlim  rayonları 

muəyyənləşdirilmişdir.  Meteoroloqlar  ekstremal  iqlim  hadisələri  torədən  atmosfer  proseslərini  və  onların  proqnozlarını 

oyrənmişlər.  Olkə  kurortlarının  mikroiqlimləri  tədqiq  edilmiş  və  onların  mualicə-sağlamlıq  işlərinə  təsiri  araşdırılmışdır. 

Respublika  sənaye  mərkəzlərinin  iqlim  şəraitinin  və  hava  hovzələrinin  cirklənmə  dərəcələrinin  oyrənilməsinə  xeyli  fikir 

verilmişdir.  

BDU-nun  coğrafiya  fakultəsində  Azərbaycan  ərazisində  meteoroloji  kəmiyyətlərin  muxtəlif  təminatlarının 

təyini,  aqroiqlim,  bioiqlim  və  konkret  ərazilərin  (Naxcıvan  MR,  Qarabağ  regionlarının)  kompleks  iqlim 

xarakteristikası,  atmosferin  muhafizəsi  və  iqlim  dəyişmələrinə  dair  sanballı  tədqiqatlar  yerinə  yetirilmişdir 

(V.A.Nadirov, B.H.Məmmədov, B.Ə.Məmmədov, Ə.S. Məmmədov).  

Əməkdar  elm  xadimi,  professor  S.H.Rustəmovun  rəhbərliyi  ilə  Azərbaycanda  geniş  hidroloji  tədqiqat  işləri 

aparılmışdır.  Ən  muasir  metodlarla  cay  və  gollərin  coğrafi  xususiyyətləri  oyrənilmişdir.  Cayların  su  rejimi,  balansı,  su 

ehtiyatları,  axımı,  enerji  ehtiyatları,  gollərin  xususiyyətləri,  onların  təsnifatı,  su  anbarları,  cay  və  gol  sahillərinin 

dinamikası və s. məsələlər dərindən tədqiq edilmiş və hidroloji xəritələr tərtib olunmuşdur. Hazırda institutun hidrologiya 

şobəsinə S.H.Rustəmovun tələbəsi R.N.Qaşqay rəhbərlik edir.  

Azərbaycanda axım proseslərinin oyrənilməsi uzrə son illər intensiv tədqiqatlar aparılmış, yeni təhlil metodlarından, 

o  cumlədən  riyazi  statistikadan  istifadə  edilməyə  başlanmışdır.  M.Ə.Məmmədov  statistik  sıranın  hər  birinin  təminatını 

hesablamaq  ucun  movcud  dusturlarda  səmərəli  duzəlişlər  etməklə  dağ  caylarının  maksimal  su  sərfinin  hesablanmasını 

aparmışdır. (M.Ə.Məmmədov «Dağ caylarının maksimal su sərfinin hesablanması» L.1989, rus dilində).  

Qurunun hidrologiyasına dair aparılan yeni aktual tədqiqatlar sırasına F.Ə.İmanovun «Qafqaz caylarının minimal su 

sərfi».  (Bakı,  2000),  M.Ə.Məmmədov,  F.Ə.Məmmədov,  N.Ş.Huseynovun  «Quraqlığın  meteoroloji  əsasları  və  hidroloji 

proseslər» (Bakı, BDU, 2000) M.Ə.Məmmədov, F.Ə.İmanov, R.N.Məmmədov «Hidrometriya» (dərslik, Bakı, 2000) və b. 

daxildir.  Bu  sahədə  aparılan  tədqiqatların  istehsalla  daha  sıx  əlaqələndirilməsi  işləri  (M.Ə.Məmmədov,  H.Y.Fətullayev 

«İnsanın təsərrufat fəaliyyətinin su sərfinə təsiri», Bakı, 1992) son illər xeyli genişləndirilmişdir.  

Aparılan  tədqiqatlar  aşağıdakı  problemlərin:  su  anbarları  və  hidroelektrik  stansiyalarının  su  sərfi  və  səviyyə 

rejiminə olan tələbatının muəyyən edilməsi, tikilən iri su anbarlarının ətraf muhitə təsiri və su anbarları kadastrının 

tərtibi və s. həllində geniş istifadə olunur.  

Azərbaycanda  hidrologiya  elminin  əsas  istiqamətlərindən  biri  olan  dağ  caylarında  baş  verən  sel  hadisələri, 

ekoloji axım, məcra prosesləri və s. tədqiq edilməkdədir. Dağ caylarından ən narahatları olan Kişcay, Kumrukcay və 

Baş  Qafqazın  digər  belə  rejimli  cayları  uzərində  sel  hadisələrinin  oyrənilməsi  işləri  aparılmışdır.  Bu  tədqiqatlar 

nəticəsində  sellərin  formalaşma  xususiyyətləri,  təsərrufat  baxımından  ərazilərin  sel  təhlukəsizliyinin 

qiymətləndirilməsi  və  sel-təhlukəli  cay  hovzələrinin  təsnifləşdirilməsi  və  rayonlaşdırılması,  sellərlə  mubarizə 

tədbirləri işlənib hazırlanmışdır.  

6.2.5 Xəzər dənizinin oyrənilməsi  

Xəzər  dənizi  Azərbaycan  Respublikası  tarixi-coğrafiyasına,  təbiətinə  və  muasir  iqtisadi  həyatına  onəmli  təsir 

gostərir.  Ona  gorə  də  bu  unikal  dəniz-golun  oyrənilməsi  respublika  xəzərşunaslarının  daim  diqqət  mərkəzində 

olmuşdur.  

Xəzərin planlı və ardıcıl oyrənilməsinin əsasını professor Q.K.Gul qoymuşdur. Onun rəhbərliyi altında Xəzərə 

aid geniş tədqiqat işləri aparılmış və coxsaylı elmi əsərlər yazılmışdır.  

1972-ci  ildə  Xəzərin  acıq  hissəsində  tərpənməz  ozul  uzərində  dunyada  birinci  olaraq  dəniz  observatoriyası 

yaradıldı.  Bu  observatoriyanın  təşkilində,  umumiyyətlə  Xəzərin  bir  sıra  yeni  problemlərinin  tədqiq  olunmasında 

T.M.Tatarayevin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur.  

Muxtəlif adlar və tabeciliklər altında fəaliyyət gostərən və nəhayət 1988-ci ildən yenidən Azərbaycan EA Coğrafiya 

İnstitutuna verilən «Xəzər dənizi problemləri mərkəzi» dənizin hərtərəfli oyrənilməsinin əsl qərargahı rolunu oynamağa 

başladı. Bu mərkəzdə: Xəzərin rejimi, axımları, temperaturu və duzluluğun şaquli və ufuqi istiqamətdə paylanması, səth və 

daxili  dalğaları  atmosferlə  dənizin  qarşılıqlı  təması,  bioloji  aləmi,  dənizdəki  təsərrufat  fəaliyyətinin  hidrometeoroloji  və 

ekoloji şəraiti və s. muntəzəm olaraq oyrənilirdi.  

Sinoptik iqlim baxımından Xəzərin rayonlaşdırılması, onun uzərində hava şəraitini yaradan atmosfer prosesləri, 

kuləklərin qruplaşdırılması və s. Ə.A.Mədətzadə tərəfindən oyrənilmişdir.  

Olkə xəzərşunasları dəniz səviyyəsinin tərəddudləri və onun başlıca amillərinin tədqiq olunmasında yaxından iştirak 

edirlər.  Belə  tədqiqatlar  nəticəsində  muəyyən  olunmuşdur  ki,  Xəzərin  səviyyə  tərəddudləri  80-90  faiz 

hidroklimatoloji 10-20 faizi isə geoloji və antropogen amillərlə bağlıdır. 

Xəzərin  axınlarının  daxili  strukturunu,  onda  baş  verən  pulsasiyaların  olculməsi  işlərini  ilk  dəfə 

R.M.Məmmədov tədqiq etmişdir. Onun Xəzərlə bağlı son illər hazırladığı bir sıra beynəlxalq əhəmiyyətli layihələr 

həyata kecirilmişdir.  

Xəzərin  dibinin  relyefi,  Abşeron  yarımadasının,  cənubi  Xəzərin  Azərbaycan  sahillərinin  geomorfologiyası  və 

dinamikası  ətraflı  oyrənilmiş  və  rayonlaşdırılması  aparılmışdır.  Umumiyyətlə,  Xəzər  dənizinin  sahillərinin 

formalaşmasında  təbii  amillərin  rolu  təhlil  edilmiş  və  morfometriyası  oyrənilmişdir.  (N.Ş.  Şirinov,  A.İ.Xəlilov, 

N.M.Mehdiyev,  X.Ə.Əliyev,  R.X.Priyev).  N.Ş.Şirinovun,  X.Ə.Vəliyevin,  Q.Q.  Əliyevin,  «Xəzərin,  onun  sahillərinin 

təbiəti və ekologiyası» (Bakı, 1998) kitabında Xəzərin mənşəyi, təbiəti, sahillərinin relyefi və onda baş verən dəyişikliklər, 

dəniz və sahillərinin ekologiyası ətraflı tədqiq edilmişdir.  

Xəzər  dənizinin  ekoloji  vəziyyətinin  oyrənilməsi  istiqamətində  son  illər  aparılan  tədqiqatların,  hazırlanan 

layihələrin  sayı  xeyli  artmışdır.  Dənizin  neft  məhsulları,  fenol  və  digərləri  ilə  cirklənməsinin  paylanması  təsnifatı 

verilmiş, Azərbaycanın sahil zonasına axıdılan cirkab sularının miqdarı və tərkibi haqqında ətraflı məlumat toplanıb 

təhlil edilmişdir (N.M.Ağalarova).  

Xəzərin  oyrənilməsində  aerokosmik  metodların  tətbiqi  xeyli  genişləndirilib  və  dəqiq  hesablamaların  sayı 

artmışdır.  

6.3 İqtisadi və sosial coğrafiya  

Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutunun  təşkili  (1945)  coğrafiya  elminin  butun  sahələri  kimi  iqtisadi 

coğrafiyanın da inkişafına guclu təkan verdi.  

Tədricən bu elmin ayrı-ayrı sahələrinə – məhsuldar quvvələrin, əhalinin, şəhərlərin inkişafı və yerləşdirilməsinə, təbii 

ehtiyatların  istifadəsinə,  iqtisadi-coğrafi  rayonların  səciyyəsinə  və  s.  aid  muntəzəm  elmi-tədqiqat  işləri  aparılmağa 

başlandı.  İlk  gundən  bu  işlərin  təşkilində  və  aparılmasında  professor  H.B.Əliyevin  mustəsna  xidmətləri  olmuşdur.  Ali 

məktəblərdə  iqtisadi  coğrafiya  kafedralarının  acılması,  tədris  kurslarının  təşkili  və  sistemli  elmi  tədqiqat  işlərinin 

aparılması  onun  adı  ilə  bağlıdır.  Azərbaycanda  iqtisadi  və  sosial  coğrafiya  elminin  aşağıdakı  istiqamətləri  uzrə  elmi-

tədqiqat işləri həyata kecirilmişdir.  

Azərbaycanın təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının əhatəli oyrənilməsi və ilk dəfə onun balla qiymətləndirilməsi işləri 

Ə.M.Hacızadənin  «Azərbaycan  SSR  sənayesinin  inkişafının  təbii  ehtiyat  potensialı»  (Bakı,  1983,  rus  dilində) 

monoqrafiyasında  verilmişdir.  Təbii  ehtiyatların  iqtisadi-coğrafi  qiymətləndirilməsi,  istehsalın  inkişafı  və 

yerləşdirilməsinin  təbii  zəmini,  ayrı-ayrı  təbii  ehtiyat  novləri  ilə  Azərbaycanın  təmin  olunması  və  ekoloji  muhitin 

qorunması  və  s.  məsələlər  N.A.Nəbiyevin  «İqtisadiyyat,  cəmiyyət  və  ekoloji  muhit»  (Bakı,  2000)  adlı  iri  həcmli 

monoqrafiyasında ətraflı şəkildə oyrənilmişdir.  

B.T.Nəzirovanın muştərək muəllifliyi ilə yazılan «Boyuk Qafqazın təbii ehtiyat potensialı» (Bakı, 1992, rus dilində) 

əsərində  bu  iri  regionun  təbii  ehtiyatları  umumi,  ayrı-ayrı  novləri  ilə  xususi  halda  dərin  təhlil  edilmişdir.  Azərbaycanın 

ayrı-ayrı  regionlarının  təbii  ehtiyatlarının  iqtisadi-coğrafi  baxımından  oyrənilməsi  istiqamətində  də  muhum  işlər 

gorulmuşdur. Naxcıvan MR (Z.S.Məmmədov, 1999), Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala və digər regionların təbii ehtiyatlarının 

iqtisadi-coğrafi səciyyəsi verilmişdir.  

Təbii  fəlakətlər  və  onların  iqtisadi  coğrafi  qiymətləndirilməsinə  dair  Azərbaycanda  yazılmış  ilk  əsər 

N.B.Babaxanovun «Azərbaycanda təbii fəlakət və ona qarşı mubarizə tədbirləri» (Bakı, 1985, rus dilin) olmuşdur. Burada 

təbii  fəlakət  hadisələrinin  əsas  anlayışları  şərh  olunur,  təsərrufat  sahələrinə  və  əhaliyə  vurduğu  ziyanların  hesablama 

metodu gostərilir, təbii fəlakətlərin yayılması coğrafiyası, rayonlaşdırılması və ona qarşı mubarizə tədbirləri təhlil olunur. 

Gunun  cox  aktual  olan  bu  movzusu  oz  davamını  Boyuk  Qafqazın  təbii  fəlakətlərinin  iqtisadi-coğrafiya 

qiymətlənidirilməsində (N.A.Paşayev) tapmışdır  

Azərbaycan  Respublikasının  təsərrufat  sahələrinin  iqtisadi  coğrafi  oyrənilməsi  daim  diqqət  mərkəzində 

olmuşdur.  Belə  ki,  butun  mulkiyyət  novlərini  oz  əlində  cəmləşdirən  sosialist  iqtisadi  sistemi  buna  maraqlı  idi. 

Bununla  əlaqədar  olaraq  respublikanın  təsərrufat  sahələrinin-sənaye,  kənd  təsərrufat  və  nəqliyyatın  coğrafiyasına 

dair coxlu əsərlər yazmışdır.  

Ə.M.Hacızadənin «Azərbaycanın sənaye kompleksi, onun coğrafi problemləri» (Bakı, 1975, rus dilində) adlı 

iri  həcmli  əsəri  elmimizin  xəzinəsinə  sanballı  tədqiqat  numunəsi  kimi  daxil  edilmişdir.  Burada  Azərbaycan 

sənayesinin  inkişafının  təbii-iqtisadi  zəmini,  formalaşması  mərhələləri,  enerji-istehsal  silsilələri,  muxtəlif  sənaye-

ərazi qovşaqları və kompleksləri yaratması və s. kimi coğrafi problemləri geniş təhlil olunmuşdur.  

Məhsuldar  quvvələrin  yerləşdirilməsi  aspektində  akademik  A.A.Nadirov  tam  bir  məktəb  yaratmış  və  bu 

problemə aid geniş elmi tədqiqat işləri aparmış, monoqrafiyalar və elmi məqalələr yazmışdır. Bunların ən başlıcaları 

«Azərbaycanda  sənayenin  yerləşdirilməsinin iqtisadi problemləri» (1976),  «Naxcıvan MR» (1959, iqtisadi coğrafi 

ocerk), «Naxcıvan iqtisadiyyatı XX əsrdə» (2000) və başqalarıdır.  

B.T.Nəzirova tərəfindən yazılmış «Azərbaycanın kənd təsərrufatının coğrafiyası» (Bakı, 1975, rus dilində) kimi 

sanballı  tədqiqat  işində  kənd  təsərrufatı  coğrafiyası  daha  da  inkişaf  etdirilmiş,  kənd  təsərrufatı  rayonları  ayrılmış, 

torpaq  kadastrı  verilmişdir.  Respublikanın  ayrı-ayrı  regionlarının  kənd  təsərrufatı  coğrafiyasının  muxtəlif 

problemləri  uzrə  elmi  tədqiqat  işləri  aparılmışdır  (S.Qaramollayev,  A.Mirzəyev,  A.Qurbanov,  A.Q.Abdullayev  və 

b).  

Azərbaycan  nəqliyyatı  və  iqtisadi  əlaqələrinin  coğrafiyasına  və  son  illər  yaradılmaqda  olan  Avropa-Qafqaz-

Asiya  (TRASEKA)  nəqliyyat  dəhlizinə  dair  bir  sıra  elmi  tədqiqat  işləri  həyata  kecirilmiş,  (məqalələr  yazılmış  və 

dissertasiyalar mudafiə olunmuşdur (B.E. Əbdurrəhmanov, C.Məmmədov, Z.S.Məmmədov, T.Gərayzadə və b.).  

Rayon  istiqaməti  iqtisadi  coğrafiyanın  həmişə  mərkəzi  tədqiqat  obyekti  olmuşdur.  Belə  ki,  dovlətin  təsərrufat 

quruculuğunda,  məhsuldar  quvvələrin  səmərəli  ərazi  təşkilində  və  olkə  coğrafiyasının  əhatəli  oyrənilməsində  iqtisadi-

coğrafi rayonlar boyuk əhəmiyyət kəsb edirlər. Ona gorə də Azərbaycan Respublikasının iqtisadi rayon və zonaları uzrə 

muntəzəm  tədqiqat  işləri  aparılmışdır.  Bu  sahədə  son  illər  maraqlı  tədqiqatlar  aparılır,  sxemlər  və  layihələr  irəli  surulur 

(A.A.Nadirov, Ə.X.Nuriyev, T.G.Həsənov).  

R.X.Şaulov ozunun dissertasiya işini («Azərbaycan SSR-nin iqtisadi rayonlaşdırılması problemləri», Bakı, 1987, rus 

dilində)  bilavasitə  rayonlaşdırmaya  həsr  etmiş  və  təsərrufat  sahələrinin  strukturunu,  ərazidə  yerləşdirilməsini,  daxili  və 

xarici istehsal əlaqələrinin sıxlığının nəzərə alaraq aşağıdakı iqtisadi rayonlara ayırmışdır: Abşeron, Xəzərsahili, Şəki, Kur, 

Gəncə,  Qarabağ,  Naxcıvan  MR.  Təklif  olunan  bu  şəbəkədə  Azərbaycanın  təzadlı  təbii  şəraitinin  təsərrufat  sahələrinin 

ixtisaslaşmasına və strukturuna guclu təsir etməsi zəif nəzərə alınmışdır və ona gorə də bu şəbəkə tətbiq edilmədi.  

Regional  tədqiqatların  ilkini  A.A.Nadirov  ozunun  «Naxcıvan  Muxtar  Respublikasının  iqtisadi-coğrafi  səciyyəsi»  (1957) 

əsərində qoymuşdur. Onun ardınca Muğan duzunun (E.Q.Mehrəliyev), Şirvan iqtisadi rayonunun (O.V.Vahabov) iqtisadi coğrafi 

tədqiqatları  aparılmışdır.  Regional  tədqiqatlar  arasında  M.A.Abramovun  «Abşeron  sənaye  qovşağı»  (Bakı,  1971,  rus  və 

azərbaycan  dillərində)  əsəri  xususi  qeyd  olunmalıdır.  Bu  əsərdə  Abşeron  sənaye  kompleksinin  tarixi,  təbii-iqtisadi  amilləri, 

movcud  sənaye-istehsal  strukturu,  onun  nəqliyyat  iqtisadi  əlaqələri  və  s.  təhlil  olunur.  Sonrakı  illərdə  Gəncə  sənaye  qovşağı 

(R.H.Məmmədov), Əli-Bayramlı – Salyan təsərrufat kompleksi (H.B.Ağayev), Mil-Qarabağ iqtisadi zonası (U.T.Həsənova) yeni 

yaradılan inzibatı rayonların məhsuldar quvvəsinin kompleks inkişafının coğrafi məsələləri (İ.İ.Əhmədova) və s. dair kompleks 

tədqiqat işləri aparılmışdır.  

Umumiyyətlə,  Bakı  və  Abşeron  regionunun  iqtisadi  və  sosial  coğrafiyası  bir  necə  nəsil  tərəfindən  geniş 

oyrənilmişdir və indi də davam etdirilir (Ə.M.Hacızadə, R.İ.Umudova, Z.Abdullayeva, V.Ə.Əfəndiyev və b.).  

Xəzərin  iqtisadi-coğrafi  cəhətdən  oyrənilməsi  olkə  alimlərinin  daim  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Onun  təbii 

ehtiyatlarına, nəqliyyat əhəmiyyətinə, muasir dovrdə Azərbaycanın həyatında oynadığı geosiyasi və iqtisadi roluna 

və s. həsr olunan coxlu elmi əsərlər və dissertasiyalar yazılmışdır, xəritələr cəkilmişdir. (Q.G.Gul, İ.H.Məmmədov, 

E.Q.Mehrəliyev, C.R.Abbasov, L.İ. Nəsibzadə, C.N.İsmayılov və b.).  

Beynəlxalq  şirkətlərin  Xəzərin  neft  ehtiyatlarından  istifadəyə  cəlb  edilməsi,  neft  kəmərlərinin  marşrutlarının 

secilməsi  son illər olkədə kompleks coğrafi tədqiqatlara tələbatı xeyli artırmışdır. Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa, 

Bakı-Ceyhan neft kəməri marşrutlarının kompleks fiziki və iqtisadi coğrafi oyrənilməsi işləri aparılır.  

Xarici olkələrin xususilə İran və Turkiyənin iqtisadi və siyasi coğrafiyası uzrə H.B.Əliyevin rəhbərliyi altında 

hələ  lap  əvvəllərdən  elmi-tədqiqat  işləri  aparılmağa  başlanılmışdır.  Bu  istiqamətdə  aparılan  muhum  işlərdən 

«Turkiyənin regional siyasəti» (A.İ.İbrahimov), Turkiyənin toxuculuq sənayesinin coğrafiyası» (O.Ə.Əliyev), «İran 

kənd təsərrufatının suvarma sistemi» (H.B.Soltanova) və bir sıra tədris vasitələrini gostərmək olar.