Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

Xacə  Nəsirəddin Tusidir (1201-1274). Tusinin  əsərləri içərisində  “Əxlaqi-Nasiri” 
məzmununun ictimai, iqtisadi, siyasi, əxlaqi, fəlsəfi və  tərbiyəvi səciyyəsi 
baxımından xüsusi əhəmiyyətə malik olub, yeddi yüz ildən artıq bir müddət ərzində 
Orta və Yaxın  Şərq məktəblərində  əxlaq dərsliyi kimi şöhrət tapmışdır. O, ailədə 
övladın bir çox müsbət keyfiyyətlərə yiyələnməsi üçün valideynlərin necə olmasını 
göstərir, ilk əvvəl ananın ailədə tərbiyəlilik səviyyəsindən başlayır. Ilk növbədə uşağa 
yaxşı bir ad qoyduqdan sonra onun tərbiyə olunması üçün sağlam və ağıllı bir dayəni 
tapmağı  məsləhət görür. O, deyir ki, “Uşaq süddən ayrıldıqdan sonra hələ  əxlaqı 
korlanmağa vaxt tapmamış onu tərbiyə etməyə, nizam-intizama öyrətməyə başlamaq 
lazımdır. Uşaq təbiətində olan fitri nöqsanlara görə, pis adətlərə meyl edə 

---

 
61
biləcəyindən vaxtından  əvvəl onun qarşısını almaq, təbiətini nəzərdə tutmaqla 
əxlaqını saflaşdırmaq gərəkdir, yəni hansı  təmiz qüvvə  uşaqda özünü əvvəl biruzə 
verirsə, onun da təkmilləşdirilməsi əvvələ salınmalıdır” (47, səh.156). 
  Nəsirəddin Tusi qeyd edir ki, uşaqda təmiz, idraki qüvvələrdən  ən  əvvəl 
utanmaq, həya əlamətləri özünü göstərir. Deməli, diqqət edilməli, fikir verilməlidir: 
əgər uşaq həyalıdırsa  əksər halda başını  aşağı salıb sırtıqlıq etmirsə, bu onun 
nəcibliyinə sübutdur; bu o deməkdir ki, onun nəfsi çirkin əməllərdən ikrah edib, 
gözəl işlərə meyl göstərir, bu əlamət həmin istedadın uşaqda olduğuna dəlalət edir. 
Belə isə  həmin uşağın tərbiyəsinə xüsusi fikir verilməli, heç bir şeyi  əsirgəməməli, 
istedadın sönüb getməsinə yol verilməməlidir. Tərbiyənin birinci şərti budur ki, uşağı 
onun təbiətini korlaya biləcək adamlarla və  şeylərlə oturub-durmağa və oynamağa 
qoymayasan, çünki uşaq nəfsi sadə olar, ətrafdakıların xasiyyətini tez götürər.  
Nəsirəddin Tusi xeyirli işləri uşağın yanında tərifləməyi, zərərli  şeyləri 
pisləməyi məsləhət görür. O, göstərir ki, uşaqda pis adətlərə, bəd  əməllərə nifrət 
yaratmaq lazımdır. Uşaq inkişafın ilk anlarında çoxlu səhvlərə yol verərsə, qəbahətli 
iş görər, çox zaman yalançı, paxıl, oğru, xəbərçi, tərs və inadkar olar, füzulluq edər, 
dediyindən  əl çəkməz, başqalarını da zərərli və xoşagəlməz iş tutmağa vadar edər, 
sonra isə  tənbeh və  tərbiyə yaşı keçər. Deməli, uşağı körpəlikdən tərbiyə etmək 
lazımdır. Sonra dərs öyrətməyə, təlimə başlarlar. Hikmətli kəlamlar, tərbiyəvi şerlər 
əzbərlədərlər ki, öyrətmək istədikləri şeylər yadında qalsın (48, səh.158-159).  
Nəsirəddin Tusi göstərirdi ki, uşaqda hamıya qarşı  təvazökarlıq, yaxın 
adamlara hörmət qoymaq təlqin edilməli, özündən zəiflərə  əl qaldırıb özündən 
güclülərə boyun əymək, tay-tuşlarına paxıllıq etmək qadağan olunmalıdır. Uşaq 
özündən böyüklərə, tərbiyəçisinə, özünə hörmət və xidmət etməyi bilməlidir. Xüsusi 
səbəb olmadıqda başqa uşaqları danlamağa qoymamalı, günahları olduqda isə təhrik 
etməli, yaxşı  iş gördükdə, kömək göstərdikdə  tərifləməli, mükafat verilməlidir ki, 
insanlara yardım etmək onun qanına işləsin, adətə keçsin (48, səh.160). 
Ümumiyyətlə, Nəsirəddin Tusi uşaqlarda xeyirxah olmaq, insanlarla oturub-
durmağı, həmişə  bəd  əməllərdən uzaq olmağı, böyüklərə, kiçiklərə, həmyaşıdlarına 
və özünə hörmət etməyi, əlindən gələn yaxşılığı kimliyindən asılı olmayaraq etməyi, 
pislikdən uzaqlaşmağı, tamahkarlıqdan, xəsislikdən uzaqlaşmağı da məsləhət görür. 

---

 
62
Bundan savayı o, uşaqların tərbiyə olunmasında tərbiyəçinin hansı xüsusiyyətlərə 
malik olması haqqında da çox qiymətli fikirlər söyləmişdir. Tərbiyəçinin ağıllı, 
vicdanlı,  əxlaq normalarına, uşaq ruhiyyəsinə  bələd,  şirin danışıqlı, insaflı  rəftarlı, 
pak və təmizlikdə məşhur olmaq kimi tələblər qoyurdu (48, səh.161-162). 
Pedaqogikanın bir elm kimi formalaşmağa başladığı XVII əsrdən etibarən 
uşaqlarda bir sıra əxlaqi keyfiyyətlərin, o cümlədən xeyirxahlıq və humanist hisslərin 
formalaşmasına mühüm diqqət verilmiş  və ayrı-ayrı pedaqoqların  əsərlərində  və 
pedaqoji fikirlərində bi məsələ xüsusi qeyd edilmişdir.   
Nəsirəddin Tusi “Əxlaqi-Nasiri”  əsərində  əxlaq məsələlərinin dərin təhlilini 
verir, təhlil etdiyi əxlaqı insanların ictimai münasibətlərini tənzim edən ölçü 
olduğunu göstərir. O, insan, onun şəxsiyyəti və onun şəxsiyyətinə  təsir edən  əxlaqı 
şərh etməklə  uşaqların tərbiyəsində  tərbiyənin həlledici  əhəmiyyətini açıb 
göstərmişdir. Bu işdə valideynlərin, tərbiyəçilərin, müəllimlərin böyük məsuliyyət  
daşıdığını qeyd etmişdir. O, mənəvi təmizliyə,  əxlaqi saflığa böyük əhəmiyyət 
verərək uşaqların və  gənclərin mənəvi tərbiyəsi ilə  məşğul olmalarını  məsləhət 
görürdü.  
Tusi uşaqların tərbiyəsində ailənin roluna diqqət verir. O qeyd edirdi ki, 
mənzil dedikdə, palçıq, daş, kərpicdən tikilən bina nəzərdə tutulmur, burada həmçinin 
ərlə arvad, valideynlə övlad münasibətləri də olmalıdır. Ailə başçısı ailə üzvlərinin 
yerini və  vəzifəsini bilməlidir. Təbiətdə olduğu kimi insan orqanizmində  də  hər 
üzvün öz vəzifəsi var. Ümumi mənafe üçün bu vəzifələr birləşəndə  bədənə xidmət 
edir. Ailə üzvləri də belə olmalıdır. Ailə üzvləri ayrılıqda fərddir, hər birinin öz 
xarakterik xüsusiyyəti var. Lakin onlar birlikdə bir məqsədə xidmət etməlidirlər ki, 
ailədə iş düzgün getsin. Ailə münasibətlərində kişi, qadın münasibətlərini geniş təhlil 
edir və göstərir ki, yaxşı qadın, yaxşı ana yaxşı  uşaq tərbiyə edə bilər. Dahi alim 
adqoyma məsələsinə də toxunaraq söyləyir ki, ailə uşağa yaxşı ad qoymalıdır ki, o, 
gələcəkdə öz adından xəcalət çəkməsin. Yaxşı ad xoşbəxtlik nişanəsidir. Bundan 
sonra uşağın fiziki sağlamlığı  və  tərbiyəsi ilə maşğul olmaq lazımdır. Uşaqlara 
rəngarəng yeməklər verməklə onları yeməyə  şirnikləndirmək lazım deyil. Onu orta 
bir xorəyə alışdırmaq lazımdır. Arabir yavan çörək də yemək lazımdır. O, səhərlər az 
yeməyi məsləhət görür. Səhərlər çox yemək insan zehnini kütləşdirir. Az yemək isə 

---

 
63
insanda çeviklik, cəldlik əmələ gətirir. 
N.Tusi həyatı uşaqlarsız təsəvvür etmir və bütün əsər boyu uşaqların tərbiyəsi 
alimin diqqət mərkəzində olduğu açıq-aydın görünür. Əsərdə bu məsələyə xüsusi 
fəsil həsr edən alim uşaqların gələcəkdə necə olacaqlarını lap ilk südəmər çağlarından 
veriləcək tərbiyəsindən asılı olduğunu göstərir. Bu məsələdə o yazır: “...ata-ananın 
borcudur ki, hər şeydən əvvəl övladlarını vicdanlı olmağa öyrətsinlər, sonra müxtəlif 
tərbiyə və təlim işlərinə başlasınlar” (62, səh.74). 
N.Tusinin fikrincə  uşaqlarda özünü göstərən “həya” hissinin tərbiyəsi ilə 
birinci növbədə məşğul olunmalıdır. O, həya hissinin böyük əhəmiyyətini göstərərək 
yazır: “...uşaq həyalıdırsa əksər halda başını aşağı salıb durursa, sırtıqlıq etmirsə, bu 
onun nəcibliyinə sübutdur, bu o deməkdir ki, onun nəfsi çirkin əməllərdən çəkinir və 
onlara ikrah hissi ilə yanaşaraq  gözəl işlərə meyl göstərir, bu əlamət həmin istedadın 
uşaqda olmasına dəlalət edir”. Bununla da o, uşağın gələcək xoşbəxtliyini böyük 
istedadın nəticəsi hesab edir.  
Dahi alim uşaqlarda yalana, böhtana, iftiraya, kədər və  qəmlərə biganə 
qalmağa, xudpəsəndliyə nifrət hissi oyatmağı  uşaq tərbiyəsinin  əsası sayır və bunu 
tərbiyəçilərin  ən ümdə  vəzifəsi hesab edir. N.Tusi göstərir ki, uşaq inkişafının ilk 
anlarından yalançı, paxıl, tərs və inadkar ola bilər. Bu, vaxtında tənbeh edilməzsə, 
gec olar. Buna görə də uşaq körpəlikdən belə əməllərdən uzaqlaşdırılmalı və vaxtında 
tərbiyə edilməlidir.  
N.Tusi uşaqların tərbiyəsində onların böyüklərə hörmət ruhunda tərbiyəsinə 
xüsusi  diqqət  vermişdir. Bu hissin tərbiyəsi  əsasına özünə hörməti qoyur, yəni 
yalnız özünə hörmət olduqda bu hiss başqalarına da rəva görülür. 
N.Tusi uşaqları pis təsirlərdən qorumağı, əxlaq normaları pozulmuş mühitdən 
uzaqlaşdırılmağı, nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu vaxtında uşaqlara başa salmağı 
tövsiyə edir. O uşaqlarda, doğruçuluq, düzlük tərbiyə etməyi məsləhət görür və yazır: 
“...elə etmək lazımdır ki, uşaq heç bir şeyi gizlətməsin, bir şeyi gizlətmək onun qəbih 
iş olduğunu başa düşməyi göstərir, bir qəbih iş gizlədildimi, başqa qəbih işləri də 
gizlətməyə cəsarət edər” (62, səh.75). 
Dahi mütəfəkkir alim, müəllim məsələsinə  də toxunmuş, onun uşaqların 
tərbiyəsində böyük roluna xüsusi əhəmiyyət vermişdir. O, özünün nümunəvi olması, 

---

 
64
peşəsinin isə son dərəcə məsuliyyətli olması qeyd etmişdir, müəllimi ata ilə bərabər 
tutur və yazır: “Müəllimlərin ədəb və tərbiyə öyrətmələri əsl vücuda nisbətən ikinci, 
ata-babaların tərbiyəsinə nisbətən isə şərəflidir və həqiqətən müəllim cismani atadır”. 
Mütəfəkkir müəllim şərəfini yüksəldən belə hikmətli ifadəyə müraciət edərək yazır: 
“İskəndərdən soruşurlar: “atanı çox sevirsən, yoxsa müəllimi?” – dedi: “Müəllimi. 
Atam məni dünyaya gətirmişdir, müəllimim isə mənə əbədiyyət bəxş etmişdir”.  
Beləliklə, N.Tusi müəllimin uşaq  üzərindəki əzab və əziyyətini ata zəhmətinə 
bərabər tutmaqla öz fikrini belə ümumiləşdirir: “Müəllimin tələbəyə olan məhəbbəti 
xeyirxahlıq məhəbbəti nöqteyi-nəzərindən də atanın oğula onan məhəbətindən üstün 
olar, çünki onun tərbiyəsi tam fəzilət, mənəvi qida, xalıs fikmət əsasında olar.” Ona 
görə  də o uşaqların tərbiyəsini, onların tərbiyəsinin düzgün, qüsursuz aparılması 
üçün, dunu saf, pak tərbiyəçilərə tapşırılmasına tövsiyə edir. 
Bununla da N.Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsərinin övladların tərbiyəsinə həsr etdiyi 
fəslin uşaqların mənəvi təmizlik,  əxlaqi saflıq ruhunda tərbiyə olunması ilə yekun 
vuraraq bunu valideyn, tərbiyəçi və müəllimin ən ümdə vəzifəsi hesab edir. 
N.Tusi doğulan uşaq üçün ağıllı və sağlam bir dayə tapmağı məsləhət görür. 
Çünki pis adət və xəstəliyin çoxu süd vasitəsilə uşağa keçir. 
 Südəmər bir uşaq tutmamış maya 
                         Tutmayın siz axmaq, xəstə bir dayə, 
                         Süd ilə bədənə girərsə zəhər 
                         O, bədəndən yalnız öləndə çıxar. 
Uşaq süddən ayrıldıqdan sonra onu tərbiyə etmək, nizam-intizamı öyrətmək 
lazımdır. 
Uşağın təbiətində həmişə fitri nöqsanlar var, tərbiyə vasitəsilə vaxtından əvvəl 
onun qarşısını almaq lazımdır ki, onun əməlləri pis vərdişə çevrilib, qəlbində kök 
salmasın. Onun əxlaqını saflaşdırmaq üçün uşaqda özünü biruzə vermək istəyən 
nəcib keyfiyyətləri təkmilləşdirmək, inkişaf etdirmək lazımdır. 
Uşaqda təmiz, idraki qüvvələrdən  əvvəl utanmaq, həya  əlaməti özünü 
göstərir. Uşaqları erkən yaşdan mehribanlıq, məhəbbət doğuran kəlamlarla tərbiyə 
etmək lazımdır - xüsusilə ağıla, idraka, şüura təsir edən başa salmaq yolu ilə, yəni, 
inandırma yolu ilə. Tusi qeyd edirdi ki, elə valideynlər var ki, uşağı düzgün tərbiyə 

---

 
65
etmir, ən qorxulu vasitəyə - pul verməklə, onu başqa şeylər vəd edib, şirnikləndirmək 
yolunu seçirlər. Bu isə erkən yaşdan uşaqlarda riyakarlıq, yalançılıq tərbiyə edir. 
O, adət-ənənələri davranış qaydalarını, dini vəzifələri öyrənməyi zəruri sayır. 
Xeyirli işləri onun yanında tərifləmək, zərərli işləri pisləmək lazımdır. Uşaq yaxşı iş 
görəndə onu həvəsləndirmə yaxşı  nəticə verir. Onları sadə geyimə, sadə yeməyə 
öyrətmək lazımdır. Tusi yazır ki, kiçik yaş dövründə  uşaqlar çoxlu səhvlərə yol 
verirlər. Qəbahətli işlər görər, çox zaman yalançı və paxıl, oğru, xəbərçi və tərs ola 
bilər. Uşağı körpəlikdən tərbiyə etmək, sonra təlimə başlamaq lazımdır. Burada  
tərbiyəvi şerlər, kəlamlar öyrətmək lazımdır. 
Uşağı çoxlu danlamaq da olmaz. Uşağı çox danlayanda sırtılır, sonra qəsdən 
pis hərəkətlər edər ki, qarşısındakını əsəbiləşdirsin.  
Uşaqların tərbiyəsində  mədəni-gigiyenik adət və  vərdişlərin tərbiyəsinə 
xüsusi fikir verilməlidir. Uşağın xoşuna gəlsin deyə ona rəngarəng, ləzzətli xörəklər 
vermək lazım deyil. Bu uşaqda qarınqululuq və ləzzətli yeməyə hərislik tərbiyə edir.  
Onlara orta bir yemək vermək lazımdır ki, bu həm yoxsullara, həm də 
varlılara aiddir. Uşağa səhər yeməyini az və yüngül vermək lazımdır.  Əgər uşaq 
səhər-səhər çox yesə onu yuxu basar, zehni kütləşər. Bu yaşda uşağa az ət vermək 
lazımdır.  Əgər az ət yesə onda çeviklik, oynaqlıq,  şənlik meylləri daha güclü olar. 
Xörək arasında su içmək də olmaz. Uşağı nalayiq söz, şit zarafat olan yerdən uzaq 
saxlamaq lazımdır.  
Uşağı qorxu hissindən uzaq saxlamaq lazımdır. Qorxaq uşaqlar pis iş tutanda 
cəzalanacağından qorxub, əsil həqiqəti demir, uşağı elə etmək lazımdır ki, o, öz 
sirrini valideynlərindən gizlətməsin. Uşağı yatağanlığa öyrətmək lazım deyil, 
yatağanlıq insanda süstlük, tənbəllik yaradır. Uşaqlara yumşaq paltar geyindirməməli, 
onun bədəni möhkəm olsun deyə yatağı və paltarı cod olmalıdır. Böyüklərə tərbiyə 
hissi tərbiyə edilir ki, lovğalığa qarşı mübarizə aparılmalıdır. Az danışmağı erkən 
yaşdan uşaqda tərbiyə etmək lazımdır. Uşaq az danışsın, böyüklərin danışmağına 
qulaq assın. Nalayiq sözlər danışmaq, söyüş söymək, yersiz danışmaqdan 
çəkindirməli. 
N.Tusi cəza tədbirindən də istifadə etməyi lazım bilir. Uşaqları pula, qızıla, 
gümüşə hərislikdən qorumaq lazımdır. Bunlarda olan zəhər heç əfi ilanda da yoxdur. 

---

 
66
Tusi uşaq oyununa da böyük əhəmiyyət verir. Uşaq hər vaxt oynamaq istəsə, ona 
icazə verilməlidir. Lakin oyun gözəl olmalıdır. Onun uşağa xeyri olmalıdır. Oyun 
yorucu olmamalıdır. Oyun uşağı yorub əldən salmamalı, qanını qaraltmamalı, zehnini 
kütləşdirməməlidir. Tusi oğlanlarla bərabər qızların da tərbiyəsinə xüsusi fikir verir, 
onların həyalı, ismətli, vüqarlı böyüdülməsini zəruri sayır.  
Hərəkət qaydalarından danışarkən qeyd edir ki, çox yüngül yeriyib tələsmək 
yelbeyinliyə  dəlalət edir. Çox ağır yerimək tənbəlliyə  dəlalət edir. Təkəbbürlü 
adamlar kimi özünü çəkə-çəkə yeriyəndə o tərəf bu tərəfə baxmamalı, bu gözü 
dağınıq, huşu özündə olmayan adamlara aiddir, həmişə başı  aşağı getməməli, orta 
həddi gözləmək lazımdır. Oturaq qaydaları da belədir, başı dizi üstə qoymamalı, 
burnunu qurtdalamamalı, bərkdən  əsnəməməli, adamların qabağında uzanmamalı, 
tüpürməməli, məclisdə öz yerini tanımalıdır.  
Yemək qaydalarından danışarkən məsləhət görür ki, əl-üzü yuyandan sonra 
süfrə başına gəlməli, yeyərkən üst-başını bulamamalı, ağzını çox iri açmamalı, 
barmaqlarını yalamamalıdır. Xörəyin rənginə diqqətlə baxmamalı, onu iyləməməli, 
seçməməli, ləzzətli xörək azdırsa, ləlöyünlük etməməli,  əli yağlı çörəyə-duza 
vurmamalı, çörək yeyəndə başqasının üzünə baxmamalı, əgər xörəkdən tük çıxarsa, 
onu elə etməlidir ki, heç kim görməsin. 
Adamların yanında dişində qalmış əti çıxarmamalı. Bu qaydalar bu günümüz 
üçün də zəruridir.  
N.Tusinin tərbiyə-təlim və  əxlaq məsələlərinin izahına dair maraqlı fikirləri 
bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmiş, uzun illər keçməsinə baxmayaraq, xüsusi məna 
kəsb edərək müasir olaraq qalmışdır.  
O, uşaqların inkişafında irsiyyət, mühit və tərbiyə amillərini əsas götürür. 
Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu  Məhəmməd Füzulinin (1498-1556) də 
əsərlərində təlim-tərbiyə məsələləri öz ifadəsini geniş təzahür edir. Füzulinin zəngin 
və qiymətli əsərləri insanı yoldaşlığı, yaxşılıq və pisliyi, ədalət və ədalətsizliyi, haqq 
və haqsızlığı dərindən duymağa, hiss etməyə, düşünməyə yönəldir. Onları oxuduqca 
insan düşüncəsi və hissləri nəcib, yüksək bir istiqamət alır. 
M.Füzuli bildirir ki, elm, hikmət, şərəf, qüvvət – hamısı insana cəm halında 
verilmir. Bu keyfiyyətlər insana ardıcıl, sistemli və inadla aşılanmalıdır, yəni insan 

---

 
67
tərbiyə olunmalıdır. O, tərbiyənin ecazkar qüvvəsini, onun böyük rolunu xüsusi 
olaraq göstərir. Insanın tərbiyəsində  təlim, elm böyük rol oynayır. Tərbiyə düzgün 
verildikdə insanı kamil edir, onu həqiqi insan mövqeyinə qaldırır. Buna görə  də 
insana təhsil vermək, onun əqlini inkişaf etdirmək lazımdır. Tərbiyəçi insan qəlbini 
dərindən hiss etməli, onun qəlbinin gizli sirlərini duymalı, bütün elmlərdən və 
sənətlərdən xəbərdar olmalıdır ki, onun dükanına gələn müştərilər orada hər  şey 
tapsınlar, yəni onun təlim-tərbiyəsinə möhtac olanlar, ona müəyyən süallarla müraciət 
edənlər ondan razı qalsınlar (45, səh.45-50). 
Füzuli yaradıcılığında tərbiyə  məsələləri mühüm yer tutur. Humanizm, 
vətənpərvərlik, xəlqilik, nikbinlik, əməyə və əmək adamlarına dərin məhəbbət, Füzuli 
yaradıcılığının, eləcə  də onun tərbiyə haqqında fikirlərinin metodoloji əsasını  təşkil 
edir. Onun tərbiyənin məqsədi haqqındakı fikirlərini belə xülasə etmək olar: 
tərbiyənin məqsədi elmli, pak, əxlaqlı, zəngin mənəvi həyata malik, insan həyatını 
dərin hiss edən, şəxsi mənafeyini xalqın mənafeyi ilə, sözünü, fikrini işlə bağlamağı 
bacarmaq, sözündə,  əhdində  vəfalı, sədaqətli və  səmimi bir insan yetişdirməkdir. 
Təbiət aləminə arası  kəsilməyən yağışların köməyilə biyabanlar, çöllər bağ-bostana 
çevrilir, ruzigarın uzun  müddətli təsirləri nəticəsində daş rəngini dəyişdirib ləl olur, 
su  qiymətli incilərə çevrilə bilir, zərrələrin günəşlə birləşməsi ona parlaqlıq verir, 
arası kəsilməyən damcılardan dərya əmələ gəlir. Füzuli bununla da, insan da insana 
düzgün münasibət göstərərsə, onu lütf ilə, nəvaziş ilə  tərbiyə etsə, ondan yüksək 
mənada insan olacağını göstərir. 
Füzuliyə görə yalnız gözəl insani rəftar nəticəsində insanı  tərbiyə etmək 
mümkündür. Tərbiyəni mümkün qədər aşağı yaşlardan başlamalı, ağıl və  zəka 
sahiblərinin söhbətlərindən elm və  mərifətin bu yaşlarda kəsb edilməsinə çalışmaq 
lazımdır. Tərbiyə vaxtında, düzgün verilməsə insan ağlının ayinəsini pas basar və 
həmin  şəxs sərt daşa, zərərli tikana çevrilər, hamı  təlim-tərbiyə görməlidir. Yalnız 
gözəl  əxlaqlı adamlar hörmətə, qayğıya, tərifə layiqdirlər. Cəmiyyətin faydalı üzvü 
olmaq üçün insanın üzərində  zəhmət çəkməli, çətinlikdən qorxmamalı, arzu olunan 
məqsədə çatmaq üçün məhrumiyyətə dözməlidir. 
O, uşaqların tərbiyəsi ilə  təcrübəli  şəxslərin məşğul olmasını göstərir və 
tərbiyəçilərdən yüksək təcrübə  tələb olunduğunu bildirir. Füzuli tərbiyədə mühitin, 

---

 
68
şəraitin böyük təsir göstərdiyini qeyd etmişdir.  Əxlaq tərbiyəsi ilə  əlaqədar olaraq 
insan davranışı haqqında qiymətli fikirlər söyləmişdir. Övlad gözəl nemətdir, lakin 
onun həqiqi gözəlliyi öz ifadəsini onun gözəl  əxlaqında tapmalıdır. Gənc nəslə 
tərbiyə  məsələsinə aid oğlu “Fəzliyə  nəsihət”də  və “Rindü Zahid” əsərlərində öz 
fikrini aydın bildirmişdir. 
Füzuli insan əxlaqında olan riyakarlıq, paxıllıq, fitnəkarlıq, fəsad, yalançılıq, 
xudpəsəndlik, hərislik, tamahkarlıq,  şöhrətpərəstlik və s. bu kimi nöqsanları  tənqid 
edir. O, insanda humanizm, vətənə və xalqa sevgi, doğruçuluq, mərdlik, vəfa, sədaqət 
və s. müsbət əxlaqi keyfiyyətləri tərbiyə etməyi lazım bilir (47, səh.34-58). 
Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında tərbiyə məsələləri mühüm yer tutur. Onun 
tərbiyə haqqında fikirlərinin  əsasını humanizm, vətənpərvərlik, xəlqilik, nikbinlik, 
əməyə və əmək adamına dərin məhəbbət təşkil edir. Füzuli tərbiyənin məqsədini pak 
əxlaqlı, zəngin mənəvi keyfiyyətlərə malik sədaqətli bir insanlar yetişdirməkdə 
görürdü. Ona görə tərbiyə nə qədər tez, kiçik yaşlarından verilərsə, onun faydası daha 
yaxşı olur. Füzuli yazırdı ki, tərbiyə vaxtında verilməzsə, insan əqlinin aynasını pas 
basar və o şəxs sərt daşa, zərərli tikana çevrilər.  Əgər insan tərbiyə olmazsa o, nə 
qədər yüksəlib, əyan olsa belə, ən yüksək mövqe olan insanlığa yüksələ bilməz. Buna 
görə də tərbiyəyə məxsus olan əsas rola kiçik yaşlarından daha ciddi diqqət vermək 
lazımdır. O, bunu oğlu Fəzliyə  nəsihətində belə izah edir: “Bağda qoca bir bağban 
gördüm. Bir ağacdan meyvə almaq üçün vaxtını  sərf edib çalışırdı”. Bununla o 
demək istəyirdi ki, insandan meyvə almaq üçün onun üzərində də iş aparılmalı, onun 
tərbiyəsi ilə məşğul olmaq lazımdır.  
M.Füzuliyə görə insanın gələcəkdə cəmiyyətdə mövqeyi ondan ciddi hazırlıq 
tələb edir. Bu tələbi isə  tərbiyə  həll etməlidir. Füzuli tərbiyənin ecazkar qüvvəsini, 
böyük rolunu xüsusi ifadə edir.  
                        Feyz lütfilən əgər insana qılsa tərbiyət, 
                       Qədrilə insan-mələk nisbət əzimüşşan olur, 
                       Var mələk həm tapsa eyni iltifatından nəzər, 
                       Əql kamil kəsb edər, əlbəttə bir insan olur.   
Füzuliyə görə insan öz daxili aləminin zənginliyi ilə həmişə yüksəkdə durur, 
insana bunu nəsib edən isə onun tərbiyəsidir. Yeni nəslin tərbiyəsindən gələcək 

---

 
69
cəmiyyətin asılılığını duyan Füzuli bu məsələyə “Fəzliyə nəsihət” və “Rindü Zahid” 
əsərlərində geniş toxunmuşdur.  
M.Füzuli tərbiyəsinin  ən aktual bir sahəsi olan ailə  tərbiyəsini də geniş 
işıqlandırmış, bu məsələyə bir sıra əsərlərində toxunmuşdur. Füzuli ata və ana olmağı 
şərəfli bir vəzifə sayır. Övladı isə heç bir ləl-cəvahirata bənzəməyən dünyanın  ən 
böyük neməti sayır və onsuz ad-sanın heç bir qiyməti olmadığını qeyd edir. Füzuliyə 
görə ata və ananın həyatının mənası övladdır. Övladın isə  gələcəkdə  təqdirə layiq 
olması üçün onun valideyn tərəfindən kiçik yaşlarından tərbiyəsi düzgün 
qurulmalıdır. Bu tərbiyə gələcəkdə öz səmərəsini göstərəcəkdir.  
Füzuli irsiyyət, mühit və tərbiyə məsələsinə də toxunmuşdur.  
O yazır:  
                       Hər kimin ki, zatında var şərafət nüfuzu, 
                       Istilahi ülum ilə müsəlman olmaz. 
Yəni kimin ki qəlbində yamanlıq, pislik etmək istəyi varsa, ondan 
müsəlmanlıq umma.  
                       Yaxud qara daşın qızıl qan ilə rəngin etsən, 
                       Təbə təğyir verib, ləli bədəxşan olmaz. 
                       Eyləsən tutiyə əzayi kəlamın,  
                       Nitqi insan olur, amma özü insan olmaz. 
                       Hər uzun boylu şücaət edə bilməz dəva 
                       Hər ağac kim boy ata, sərvi Xuraman olmaz. 
Füzuli insanda qabiliyyətin anadangəlmə olmasını, tərbiyədə imkan 
məsələsini irəli sürmüşdür. Çünki tuti danışar. Lakin onda insan olmaq qabiliyyəti 
yoxdur. Yaxud daşı  rəngləməklə ondan yaqut almaq olmaz, deməli, tərbiyə 
imkanlarını nəzərə almaq lazımdır. 
Füzuli ana ağuşunu cənnətə  bənzədir.  Əgər ana qucağı körpə  uşaq üçün 
cənnətdirsə, tərbiyəçinin ağzı bal arxıdır. Yəni ana qucağında uşaq rahatlıq tapır. 
Dayə isə şirin sözləri ilə, hərəkətləri ilə onu tərbiyələndirir.  
XIX əsrin əvvəllərindən başlamış, Azərbaycanın bir çox mütəfəkkir, yazıçı və 
pedaqoqlarının humanizmə, humanist tərbiyəyə baxışlarında və  uşaqların bu ruhda 
tərbiyə olunmasının zəruriliyinə aid bir sıra yeni fikirlər və diqqət özünü göstərir. 

---

 
70
XIX  əsrin birinci yarısında yaşamış  A.A.Bakıxanov  (1794-1847) təhsil, 
tərbiyə  və  təlimə dair bir sıra qiymətli fikirlər söyləmişdir. Hər  şeydən  əvvəl 
tərbiyənin məqsədini müəyyənləşdirmişdir. Bakıxanovun pedaqoji baxışlarında insan 
tərbiyəsinin əsas iki cəhəti: əxlaq tərbiyəsi və əqli tərbiyəyə daha mühüm yer verilir. 
O, yazır ki, hamının sənə qarşı dost olmasını istəyirsənsə, özün hamıya mehriban ol. 
O, uşağın yoldaşlıq mühitinin düzgün təşkilinə böyük əhəmiyyət verirdi. Uşaqların 
ancaq yaxşı adamlarla dostluq etməsini, rəzil, boşboğaz və  səfeh olmamaq üçün 
axmaq və boşboğazlardan uzaq olmasını lazım bilirdi.  
Bakıxanov insandakı kobudluq, tənbəllik, paxıllıq, yaltaqlıq, yalan danışmaq 
və s. kimi pis cəhətlərə qarşı mübarizə aparmağı tələb edir və uşaqlarda arzu olunan 
yaxşı keyfiyyətlərin tərbiyə edilməsini məsləhət görürdü. Müsbət keyfiyyət dedikdə, 
nəzakətli olmağı, təvazökarlığı, səmimiliyi, dostluğu, diqqətliliyi, düşüncəli hərəkət 
etməyi, dəqiqliyi, səliqəliliyi, dözümlülüyü, əməksevərliyi və s. nəzərdə tuturdu (51, 
səh.108-182). 
Tərbiyə  məsələlərinə böyük əhəmiyyət verən Bakıxanov, hər  şeydən  əvvəl 
tərbiyənin məqsədini müəyyənləşdirir. Onun fikrincə, tərbiyənin məqsədi həqiqi 
insan yetişdirməkdir. Bu ideyaya həm Rusiyanın, həm də  Qərbi Avropanın bütün 
maarifpərvər pedaqoqlarının yaradıcılığında da təsadüf edilir.  
Bakıxanov göstərir ki, insan orqanizmində başlıca üzv ürək olduğu kimi, 
kainatda da insan ən yüksək varlıqdır. Onun fikrincə, insan bilmədiyi hər  şeyi 
öyrənməyə qadirdir, insanın mənəvi aləmi o qədər zəngin və tükənməzdir ki, onun 
təsviri üçün nə deyilsə azdır. Insanın mənəvi aləmi yerdən göylərə yüksələn günəşə 
bənzəyir. Bakıxanov özünün “Mişkatül-ənvar” adlı poemasında deyir ki, mən adamı 
öz yüksək insani mövqeyinə hazırlamaq üçün onun ruhi xəzinəsinin sərfini təsvir 
etmək istəyirəm.  
Insanın yetişməsində tərbiyənin böyük rolu olduğunu qeyd edən Bakıxanov, 
uşağın tərbiyəsinə lap kiçik yaşlardan başlamağı  tələb edirdi. O deyirdi ki, tərbiyə 
düzgün olmayan ənənə və adətlərin qarşısını alır, həm də uşaqlıqda verilən təlim, iti 
alətlə daş üzərində salınmış nəqş kimi möhkəm olur.  
Görkəmli maarifpərvər  M.F.Axundov  (1812-1878) insana bu dünyada 
azadlıq və xoşbəxtlik təmin edən əxlaq normaları olmasını arzu edirdi. Uşaqları şən 

---

 
71
və gümrah tərbiyə etməyi və dünya zövqlərindən – musiqidən, rəsmdən, rəqsdən və s. 
məhrum etməməyi lazım bilirdi.  
M.F.Axundov uşaqlara nəcib  əxlaqi keyfiyyətlər aşılamağa, vətənpərvərlik 
tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verirdi. O, əxlaq tərbiyəsi haqqındakı fikirlərində 
yoldaşlıq, sədaqət, insanpərvərlik və dostluğu  əsas hesab edirdi. O, cəmiyyətin 
üzvlərinin xalqa, qadın hüququna hörmət bəsləyən, nəzakətli, mədəni, həqiqəti sevən, 
özünə  və başqalarına tələbkar adamlar olmalarını arzu edir və  həyatda da belə 
görmək istəyirdi (51, səh.268-276). 
M.F.Axundov deyirdi ki, yeni insan mətin iradəli, yeniliyi, azadlığı sevməyi, 
zülmə,  ədalətsizliyə nifrət etməyi bacaran mübariz qəhrəmanlar kimi yetişsin. O 
istəyirdi ki, yeni insan xalqın mənafeyini öz şəxsi mənafeyindən üstün tutan, 
dostluqda, yoldaşlıqda sədaqətli, möhkəm ideyalı, prinsipial olsun. O istəyirdi ki, 
cəmiyyətin üzvləri xalqa, qadın hüququna hörmət bəsləyən, nəzakətli, mədəni, 
həqiqəti sevən, özünə və başqalarına tələbkar adamlar olsun. 
Azərbaycanın görkəmli  şairi  Seyid  Əzim  Şirvani (1835-1888) gənc nəslin 
əxlaq tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verərək irəli sürdüyü əxlaq normalarında 
humanizmə, demokratizmə  və xeyirxahlığa geniş yer vermişdir. O, adamlarda 
müşahidə etdiyi kobudluğu, zorakılığı, paxıllığı, xəsisliyi, mənsəbpərəstliyi, özünü 
öyməyi, yaltaqlığı, qorxaqlığı, fırıldaqçılığı, iradə zəifliyi, boşboğazlığı, qayğısızlığı, 
fərdiyyətçiliyi və s. iyrənc keyfiyyətləri tənqid etmişdir.  
Seyid  Əzim gənc nəslə yoldaşlıq, təvazökarlıq, mərdlik, cəsarətlilik, 
işgüzarlıq,  əməksevərlik, təşəbbüskarlıq, açıqgözlülük, səmimilik, səxavətlilik, 
həssaslıq, nəzakətlilik və s. ən nəcib  əxlaqi keyfiyyətlər aşılamağı  tələb edirdi. O, 
bütün bu müsbət  əxlaqi keyfiyyətlərin tərbiyəsində ailənin, kollektivin, gözəl uşaq 
ədəbiyyatının böyük rolu olduğunu söyləyirdi. Gənc nəslin təlim-tərbiyəsində 
müəllimin, tərbiyəçinin roluna böyük qiymət verərək, yüksək ideyalılıq, hərtərəfli 
bilik və bacarıq, elmi dünyagörüş, təlim və tərbiyənin üsullarını bilmək, əxlaq saflığı, 
nəcib xüsusiyyətləri tələb edirdi. Ailə  tərbiyəsində zorakılığı  rədd etmiş  və  uşaq 
şəxsiyyətinə hörmət olunmasını tələb etmişdir (51, səh.277-278).  
Zəngin mədəni irsə malik olan Azərbaycan xalqının məktəb və pedaqoji fikir 
tarixinin müxtəlif dövrlərində ayrı-ayrı maarifçi ədiblər məktəbəqədər yaşlı uşaqların 

---

 
72
tərbiyəsinə aid maraqlı fikirlər söyləmişlər. Bu baxımdan Məhəmməd Tağı (Sidqi)