Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları
Yüklə 1,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2-“Hayatın Boyunca...”
MAIN hukuki olarak kapalı bir kurum olarak adlandırılabilirdi. Şirketin, 2 bin çalışanının kabaca %5’i şirketin sahibiydi. Bunlar ‘ortak’ olarak anılır, konumlarına gıptayla bakılırdı. Ortaklar diğer herkesten fazla hakka sahip olmakla kalmayıp, asıl parayı da kazanan gruptu.
Paylaştıkları en
önemli özellik
ketumluktu; önemli müşterileri olan devlet başkanları ve üst düzey şirket yöneticileri onlardan avukatlar ve psikiyatrlar gibi mutlak gizliliğe titizlikle uymalarını isterdi. Basına konuşmak kesinlikle yasaktı; öyle bir şey söz konusu bile olamazdı. Dolayısıyla rakiplerimiz olan Arthur D. Little, Stone&Webster ya da Brown&Root, Halliburton ve Bechtel gibi firmalara aşina pek çok insan varken, MAIN dışında çok az kişi bizden söz edildiğini duymuştu. Rakip lafını
biraz gevşek
anlamda kullanıyorum, çünkü MAIN aslında başka bir ligde oynuyordu. Personelimizin büyük
çoğunluğu mühendisti. Ama hiç ekipmanımız olmadığı gibi bir kulübe bile inşa etmemiştik. Çalışanların çoğu eski asker olmasına rağmen ne Savunma Bakanlığı ile iş yapmıştık, ne de başka herhangi bir askeri kurumla. Asıl güçlü olduğumuz alan alışılagelmişin o kadar
dışındaydı ki, şirketteki ilk aylarım boyunca ben bile ne yaptığımızı anlayamamıştım. Sadece ilk gerçek görevimin Endonezya’da olacağını ve Cava Adası için bir master enerji planı hazırlayacak on bir kişilik ekibin parçası olacağımı biliyordum. Anladığım bir başka şey de, o görev hakkında benimle konuşan Einar ve diğerlerinin, yörenin ekonomisinde bir patlama yaşanacağı, eğer iyi bir tahminci olarak sivrilmek (ve dolayısıyla terfi ettirilmek) istiyorsam, o yönde öngörüler üretmem konusunda beni ikna etmek için hevesli olduğuydu. “Yükseliş çizgisi, grafiği delip geçecek!” diyordu Einar, parmaklarını yukarıya doğru kaydırırken. “Bir kuş gibi süzülerek yükselecek bir ekonomiden söz ediyoruz!” Einar sık sık birkaç gün süren seyahatlere çıkardı. Kimse bunlar hakkında fazla konuşmaz, nereye gittiğini bilmez görünürdü. Ofiste olduğu zamanlar, beni bir kahve içip ayaküstü sohbet etmeye davet eder, Ann ile yeni dairemiz ve Ekvador’dan gelirken getirdiğimiz kedimiz hakkında sorular sorardı. Onu tanıdıkça daha da cüretkâr oldum, hem onun hakkında hem de işimde yapmam beklenenler konusunda bilgi edinmeye çalıştım. Ama hiçbir zaman tatmin edici cevaplar alamadım; lafı döndürmekte çok ustaydı Einar. Öyle bir konuşma sırasında bana garip bir ifadeyle baktı ve “Endişelenmene gerek yok,” dedi. “Senden çok şey bekliyoruz. Geçenlerde Washington’daydım...” Sesi hafifledi ve gizemli bir şekilde gülümsedi. “Her neyse... Kuveyt’te büyük bir projemiz olduğunu biliyorsun. Endonezya’ya gitmene de daha bir süre var. Bence zamanının bir kısmını Kuveyt hakkında okuyarak geçirmelisin. Boston
Halk Kütüphanesi bu konuda gayet iyi bir kaynaktır, ayrıca sana MIT ve Harvard kütüphaneleri için de giriş kartı çıkarabiliriz.” O günden sonra kütüphanelerde, özellikle de işyerimden birkaç blok ileride ve Back Bay’daki evime
çok yakın
olan Boston
Halk Kütüphanesi’nde uzun saatler geçirdim. Hem Kuveyt, hem de Birleşmiş Milletler, IMF ve Dünya Bankası tarafından yayınlanan ekonomik istatistikler üzerine birçok kitapla haşır neşir oldum. Benden Endonezya ve Cava için ekonometrik modeller üretmem isteneceğini bildiğim için, Kuveyt için öyle bir model oluşturarak başlamaya karar verdim. İş idaresindeki lisans derecem beni bir ekonometrisi olarak hazırlamadığından, o işi nasıl yapacağımı anlamak için çok zaman harcadım. Hatta konuyla ilgili birkaç derse bile kaydolacak kadar ileri
gittim. O arada istatistiklerin, analistin eğilimlerini doğrulayanlar da dahil olmak üzere, birçok farklı sonuçlar çıkabilecek şekilde
yorumlanabildiğim keşfettim. MAIN çok maço bir şirketti; 1971 yılında profesyonel konumda olan sadece dört kadın vardı bünyesinde. Ancak kişisel sekreterler (ki her başkan yardımcısı ve bölüm müdürünün bir tane vardı) ve biz geri kalanlarla ilgilenen steno havuzu kadrolarında belki iki yüz kadın bulunuyordu. Şirketteki cinsiyet ayrımcılığını kanıksamış olduğumdan, bir gün Boston Halk Kütüphanesinin referans bölümünde yaşananlar beni gerçekten şaşkına çevirdi. Esmer ve çekici bir hanım gelip benim masama, tam karşımdaki sandalyeye oturdu. Koyu yeşil takımı içinde çok rafine bir görünümü vardı. Benden birkaç yaş büyük olduğunu düşündüm. Ama onu fark ettiğimi belli etmemeye ve kayıtsız görünmeye çalıştım. Kadın birkaç dakika sonra tek kelime bile etmeden, açık bir kitabı bana doğru itti. Kitapta Kuveyt hakkında aramakta olduğum bilgileri içeren bir tablo ve üzerinde de kadının adının, Claudine Martin, da Chas. T. Main, Inc. Özel Danışmanı olduğunu belirten bir kart vardı. Açık yeşil gözlerine baktığımda, bana elini uzattı. “Eğitimine yardımcı olmam istendi,” dedi. Ertesi günden başlayarak MAIN’in Prudential Center’deki genel merkezinden birkaç blok ileride, Claudine’nin Beacon Sokağı’ndaki dairesinde buluşmaya başladık. Birlikteliğimizin daha ilk saatinde durumumun olağandışı olduğunu anlatarak, her şeyi çok gizli tutmamız gerektiğini söyledi. İşim hakkında kimsenin bana ayrıntılı bilgi vermediğini bildiğini, çünkü kendisinden başka kimsenin buna yetkisi olmadığını da ekledi. Sonra da görevinin beni bir ekonomik tetikçiye dönüştürmek olduğunu belirtti. Bu laf bir anda eski gizemli rüyalarımı hatırlatmıştı bana; kendimden çıktığını duyduğum sinirli kahkaham ile utandım. Claudine güldü ve o lafı kullanmalarının ardındaki nedenlerden birinin de mizah yönü olduğunu söyleyerek ekledi: “Kim bunu ciddiye alır ki?” Ekonomik tetikçilerin işlevleri hakkındaki bilgisizliğimi itiraf ettim. Gülerek, “Yalnız değilsin,” dedi. “Pis bir işte çalışan ender bir türüz biz. Bu işle ilgini kimse, karın bile bilemez.” Sonra ciddileşti. “Sana karşı samimi olacağım, önümüzdeki haftalarda sana elimden gelen her şeyi öğreteceğim. Ondan sonra bir seçim yapmak zorundasın. Seçimin kesin olacak. Bir kere girersen, hayatın boyunca içeridesin.” Ondan sonra ismin kendisini çok ender olarak kullandı; bizler sadece ET idik. O zamanlar bilmediğim bir şeyi çok sonraları öğrenecektim. Claudine, NSA profilimin ortaya çıkarttığı kişilik
zaaflarımı sonuna
kadar kullanmıştı. Ona bu bilgiyi kimlerin verdiğini bilmiyorum; Einar, NSA, MAIN’in personel servisi ya da bir başkası olabilirdi. Ancak o hepsini çok ustaca kullandı. Fiziki baştan çıkartma ve sözlü manevraların karışımı olan bir yaklaşım, özellikle benim için uyarlanmıştı; yine de o zamandan beri çeşitli işletmeler tarafından riskli durumlarda ve yüksek kazançlı anlaşmaları bağlamak baskısı altında
kullanıldığını gördüğüm standart işletim prosedürleriyle uyum içindeydi. Gizli faaliyetlerimizi açıklayarak, evliliğimi tehlikeye atmayacağımı en başından beri biliyordu. Ve benden beklenen işlerin
karanlık taraflarını anlatırken de oldukça açık sözlü davrandı. Maaşını kimin ödediği hakkında hâlâ en ufak bir fikrim yok. Ama işvereninin kartvizitinin ima ettiği gibi MAIN olmadığını düşünmek için bir sebebim de var sayılmaz. O zamanlar bugün belirgin olan soruları sormayacak kadar saf, yılgın ve şaşkındım. Claudine bana işimin iki temel amacı olduğunu söyledi. Birincisi, parayı devasa mühendislik ve inşaat projeleri aracılığıyla MAIN ve (Bechtel, Halliburton, Stone&Webster ve Brown&Root gibi) diğer
Amerikan şirketlerine geri döndürecek büyük uluslararası kredilerin alınmasına bahane yaratacaktım. İkincisi, bu kredileri alan ülkeleri iflas ettirmek için (tabii ki MAIN
ve diğer Amerikan şirketlerine olan borçlarını ödedikten sonra) uğraşacak, böylece sonsuza kadar borçlu kalıp, askeri üsler, BM oyları veya petrol ve diğer doğal kaynaklara erişim gibi ihtiyaçlar ortaya çıktığında kolay hedef olmalarını sağlayacaktım. İşim bir ülkeye milyarlarca dolar yatırım yapmanın etkilerini tahmin etmekti. Özellikle de 20 ila 25 yıl sonraki ekonomik büyümeyi tahmin eden ve çeşitli projelerin etkilerini değerlendiren çalışmalar yapacaktım. Örneğin yöneticilerini Sovyet Rusya yandaşı olmamaları konusunda ikna etmek için bir ülkeye 1 milyar dolar borç verilmesine karar verilmişse bu paranın elektrik santralleri yatırımında kullanılmasının yararlarıyla yeni bir demiryolu şebekesi ya da iletişim sistemi yatırımında kullanılmasının yararlarını karşılaştıracaktım. Veya bir ülkeye modern elektrik şebekesine sahip olma fırsatı tanındığı zaman, öyle bir şebekenin verilecek krediyi haklı kılacak boyutta bir ekonomik büyümeye neden olacağını göstermek bana düşecekti. Her durumda kritik faktör, Gayri Safi
Milli Hasıla (GSMH) idi. En yüksek ortalama yıllık GSMH
artışına yol
açacak proje
kazanacaktı yarışmayı. Eğer ortada tek bir proje varsa, o zaman da onu geliştirmenin GSMH’ye çok olumlu katkıları olacağını göstermem gerekecekti. Bu projelerin her birinin dile getirilmeyen bir özelliği vardı: Hepsinin ortak amacı, dünya üstündeki hükümetlerin uzun vadeli finansal bağımlılıklarını ve dolayısıyla politik sadakatlerini garanti ederken, aynı zamanda müteahhit firmalar için büyük kârlar yaratmak ve krediyi alan ülkedeki bir avuç varlıklı, nüfuz sahibi aileyi mutlu kılmaktı. Verilen borç ne kadar büyük olursa o kadar iyiydi. Bir ülkenin omuzlarına binen borç yükünün o ülkenin en fakir vatandaşlarını onlarca yıl sağlık, eğitim ve diğer sosyal hizmetlerden yoksun bırakacağıysa dikkate bile alınmazdı. Claudine ile birlikte GSMH’nin yanıltıcı tabiatını açık açık tartıştık. Örneğin, nüfusun çoğunluğu borç altında ezilirken bir kamu
hizmetleri şirketi sahibi (yani tek bir kişi) bile çıkar sağlasa GSMH artışı gerçekleşebilir. Zenginler daha da zenginleşirken, fakirler fakirleşir. Ama nihayetinde, istatistiki açıdan bakıldığında bu bir ekonomik ilerlemedir. Çoğu Amerikan vatandaşı gibi, MAIN çalışanlarının büyük
bölümü de
elektrik santralleri, otoyollar ve limanlar yaparak o ülkelere aslında iyilik yaptığımıza inanıyordu. Okullarımız ve medyamız, tüm eylemlerimizi birer özveri olarak algılamamız konusunda bizleri
eğitmişti. Yıllar
boyunca, “Eğer
Amerikan bayrağını yakıp, elçiliğimize karşı gösteri
yapacaklarsa, neden
kahrolası ülkelerinden çıkıp onları kendi sefaletleri ile baş başa bırakmıyoruz?” gibi yorumlarla sürekli olarak karşılaştım. Bunları söyleyen insanların genellikle iyi eğitimli olduğunu gösteren diplomaları vardır. Ancak bu insanların, dünyanın her yerinde elçilikler kurmamızın ardındaki gerçek nedenin, kendi çıkarlarımıza hizmet etmek (ya da 20.
yüzyılın ikinci yarısındaki yönelişle Amerikan devletini küresel bir imparatorluğa dönüştürmek) olduğu hakkında en ufak bir fikirleri yoktur. Onlar sahip oldukları tüm niteliklere rağmen, 18. yüzyılda toprakları için savaşan Kızılderililerin aslında şeytanın hizmetkârları olduğuna inanan sömürgeciler kadar cahildirler. Birkaç ay içerisinde o zamanlar yeryüzündeki en yüksek nüfus yoğunluğuna sahip toprak parçası olarak bilinen Endonezya’nın Cava adasına
gitmek üzere
yola çıkacaktım. Endonezya aynı zamanda petrol zengini ve komünist faaliyetlerle kaynayan Müslüman bir ülkeydi. “Vietnam’dan sonraki domino taşı,” demişti Claudine. “Endonezyalıları mutlaka kendi
safımıza geçirmeliyiz. Eğer komünist bloğa girerlerse, o zaman...” Parmağıyla boğazını keser gibi yapıp sonra da tatlı bir şekilde gülümsedi. “Şöyle diyelim: Ekonomileri hakkında ve özellikle tüm bu yeni santraller ve enerji nakil
hatları yapıldıktan sonra,
ekonominin nasıl patlayacağı konusunda senin çok iyimser tahminlerde bulunman gerekecek. Bu da USAID ve uluslararası bankaların verilecek kredileri haklı göstermesine olanak sağlayacak. Doğal olarak, sen de gerektiği gibi ödüllendirileceksin. Ondan sonra da egzotik yerlerde başka projelere geçebilirsin; dünya senin alışveriş araban olacak.” Ama rolümün zor olacağı konusunda da uyardı beni. “Banka’daki uzmanlar peşine düşecektir. Onların görevi senin tahminlerinde hata bulmak; bunun için para alıyorlar. Seni ne kadar kötü gösterirlerse, kendileri o kadar iyi görünür.” Bir gün Claudine’ye, Cava’ya gönderilen MAIN ekibinde on kişi daha
olacağını hatırlattım. Onların da benimle aynı eğitimi alıp almadığını sordum. Öyle olmadığı konusunda beni ikna eti. “Onlar mühendis,” dedi. “Elektrik santralleri, enerji nakil ve dağıtım hatları, limanlar, yollar tasarlayıp yaparlar. Sen ise beklenen kişisin. Yapacağın tahminler, onların tasarladıkları sistemlerin büyüklüklerini ve verilecek kredilerin boyutlarını belirler. Görüyorsun ya, anahtar sensin.” Claudine’nin dairesinden her çıkışımda yaptığımın doğru olup olmadığını düşünürdüm. Kalbimin derinliklerinde bir yerde, doğru olmadığını hissediyordum. Ama geçmişimdeki düş kırıklıkları peşimi bırakmıyordu. MAIN, hayatımda sahip olamadığım her şeyi bana sunuyor gibiydi ama ben yine de kendime Tom Paine’nin tüm
bunları onaylayıp onaylamayacağını soruyordum. Sonunda her şey hakkında daha fazla bilgi edinerek ve bizzat yaşayarak, foyalarını ileride daha iyi şekilde ortaya çıkarabileceğim konusunda kendimi ikna ettim. Yani o eski ‘kaleyi içten fethetmek’ bahanesi. Bu fikri Claudine ile paylaştığım zaman yüzüme şaşkınlıkla baktı. “Saçmalama. Bir kere girersen bir daha asla çıkamazsın. Daha ileri gitmeden karar vermen lazım.” Ne demek istediğini anladım ve bu da beni ürküttü.
Dairesinden çıktıktan sonra Commonwealth Caddesi’nden aşağıya doğru yürüyüp Dartmouth Sokağı’na dönerken, aslında bir istisna olduğum hakkında kendi kendimi rahatlatıyordum. Birkaç ay sonra bir akşamüstü, Claudine ile birlikte pencerenin önündeki kanepenin üzerinde oturmuş Beacon Sokağı’na yağan karı seyrediyorduk. “Biz küçük, sadece üyelere açık bir
kulübüz,” dedi.
“Dünyadaki ülkeleri
milyarlarca dolar dolandırmak için para alıyoruz; hem de çok para. Senin işinin büyük bölümü, dünya liderlerini ABD’nin ticari çıkarlarını gözeten büyük bir ağın parçası olmaya teşvik etmek. Sonunda bu liderler sadakatlerini garanti edecek bir borç batağına saplanır. Sonra da onları politik, ekonomik ya
da askeri
ihtiyaçlarımız için
ne zaman
istersek kullanabiliriz. Karşılığında onlar da halklarına sanayi siteleri, elektrik santralleri ve havaalanları sağlayarak, politik durumlarını güçlendirir. Tüm bunlar olurken Amerikan mühendislik ve inşaat firmaları da inanılmaz derecede zenginleşir.” O akşamüstü Claudine’nin dairesinin sakin atmosferinde, pencerenin önünde oturmuş, dışarıdaki kar yağışını seyrederken girmek üzere olduğum
mesleğin tarihçesini öğrendim. Claudine bana tarih boyunca imparatorlukların genelde askeri güç veya askeri güç tehdidiyle nasıl kurulduğunu anlattı. Ama askeri çözüm, İkinci Dünya
Savaşı’nın sonu,
Sovyetler Birliği’nin ortaya çıkması ve nükleer felaket tehdidi nedeniyle çok riskli bir hal almıştı. Karar
anı, 1951’de
İran’ın, doğal
kaynaklarını sömürmekte olan bir İngiliz petrol şirketine karşı ayaklanmasıyla oluştu. Söz konusu şirket bugünün BP’sinin, yani British Petroleum’un öncüsü idi. İran’ın popüler ve demokratik yollarla seçilmiş başbakanı (ve TIME dergisinin 1951’de yılın
adamı seçtiği)
Muhammed Musaddık İran’ın tüm
petrol kaynaklarını millileştirdi. Buna son derece kızan İngiltere de, İkinci Dünya Savaşı’ndaki müttefiki ABD’nin yardımını istedi. Ancak her iki ülke de askeri bir misillemenin Sovyetler Birliği’ni, İran’ın
yanında harekete geçmeye
[19]
kışkırtmasından çekiniyordu. Washington çareyi deniz piyadeleri yerine, CIA ajanı (ve Theodore Roosevelt’in torunu) Kermit Roosevelt’i İran’a göndermekte buldu. Roosevelt insanları para ya da tehditle kendi tarafına çekmekte üstün başarı gösterdi. Sonra da o insanları kargaşa çıkartmak ve bir dizi sokak gösterisi düzenlemek için harekete geçirerek Musaddık’ın hem beceriksiz, hem de halkın desteğini yitirmiş biri olduğu izlenimini yarattı. Sonunda
Musaddık devrildi
ve yaşamının geri kalan kısmını ev hapsinde geçirdi, Amerikan yanlısı Muhammed Rıza Şah da tartışmasız diktatör oldu. Kermit Roosevelt, benim de saflarına katılmakta olduğum yeni bir mesleğin temellerini atmıştı. Roosevelt’in bu kumarı Ortadoğu tarihine şekil verirken, bir yandan da imparatorluk kurma konusundaki tüm eski stratejileri de geçersiz kılmıştı. Bu aynı zamanda, ABD’nin Kore ve Vietnam bozgunlarıyla son bulacak olan, ‘nükleer olmayan kısıtlı askeri harekât’ konusundaki denemelerinin de başlangıcına rastlamıştı. NSA ile mülakat yapmış olduğum 1968 yılına gelindiğinde, ABD’nin küresel imparatorluk emellerine (Johnson ve Nixon gibilerince öngörüldüğü şekliyle) ulaşmak
istiyorsa, Roosevelt’in İran örneğindeki gibi stratejiler kullanması gerekeceği açıkça belli olmuştu. Nükleer
savaş tehdidi
olmadan Sovyetleri yenmenin tek yolu buydu. Ancak bir sorun vardı. Kermit Roosevelt bir CIA çalışanı idi. Yakalanmış olsaydı, sonuçlar vahim olurdu. Yabancı bir hükümeti devirmek için ilk ABD operasyonunu gerçekleştirmişti ve bunu daha birçoğunun izlemesi muhtemeldi. Öyleyse
Washington’u işe
doğrudan bulaştırmayacak bir yol bulunması gerekiyordu. Neyse ki 1960’lı yıllar bir tür devrime daha şahit olmuştu: Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası kuruluşların ve çokuluslu örgütlerin yetkilendirilmesi. Çokuluslu örgütler, öncelikle Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa’daki
[20]
kardeş imparatorluk mimarları tarafından finanse ediliyordu. Böylece hükümetler, şirketler ve çokuluslu örgütler arasında çıkara dayalı bir ilişki oluştu. Ben, Boston
Üniversitesi İş Yönetimi Okulu’na kaydolmadan önce CIA,
ajan Roosevelt sorununa bir çözüm bulmuştu bile. ABD istihbarat örgütleri (NSA’nın da katılımıyla) muhtemel ET’leri belirleyecek, çokuluslu şirketler de bunları işe alacaktı. ET’1er hiçbir zaman hükümet bordrolarına girmeyecek, maaşlarını özel sektörden alacaktı. Sonuç olarak kirli işleri (ortaya çıkarsa) hükümet politikası yerine kurumsal ihtirasa bağlanacaktı. Üstelik onları tutan şirketler, maaşları her ne kadar hükümet mercileri ve onların
çokuluslu bankacılık muadilleri tarafından (vatandaşın vergileriyle) ödeniyor olsa da,
marka, uluslararası ticaret ve Bilginin Serbest Dolaşımı yasaları dahil bir sürü yasal girişim sayesinde meclis gözetimine ve kamu incelemesine de girmeyecekti.
“Görüyorsun ya,” dedi Claudine. “Sen daha birinci
sınıftayken başlayan gururlu bir
geleneğin yeni nesliyiz biz.” |