Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin

26  

Sÿhÿr a÷ûlûrdû.

Øaxtalû havada tÿntÿnÿli bir saflûq vardû. Kÿsilmiø palûd 

aüacûnûn  kþtöyönö,  axûra  qÿdÿr  sþkölmÿmiø  kilsÿnin  pÿr-

vaz larûnû, pÿncÿrÿlÿrinin bÿzÿkli barmaqlûqlarûnû, qonøu evÿ 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

241

vÿ  gÿlÿcÿk  “gþydÿlÿn”in  tikinti  meydan÷asû  boyu  uzanmûø 

÷ÿpÿ rin kÿnarûna tÿrÿf enÿn mÿftillÿrin östönö qalûn xovlu 

qûrov aü mÿxmÿr kimi þrtmöødö.

Sÿhÿr a÷ûlûrdû.

Qûrov hÿbsxana zonasûnû vÿ zonaþnö zolaüû ÿhatÿ edÿn 

iyirmi sapdan toxunmuø, minlÿrlÿ yerdÿn ulduz kimi döyön-

lÿnmiø tikanlû mÿftillÿri vÿ onlarûn baülandûüû dayaq larû, qaro-

vul÷u qöllÿsinin yastû damûnû vÿ mÿftildÿn ÷þldÿki bi÷il mÿ-

miø ÷þr-÷þpö börömöødö. 

Dmitri  Soloqdin  gþzlÿrini  geniø  a÷araq  bu  mþcözÿyÿ 

tamaøa  edirdi.  Odunlarûn  miøarlanmasû  ö÷ön  dözÿldilmiø 

qozlanûn  yanûnda  durmuødu.  ßynindÿ  gþy  kombinezonun 

östöndÿn geyindiyi iø÷i döøÿrgÿ sûrûqlûsû vardû, ÷allaømaüa 

baølayan baøû isÿ a÷ûq idi. O, xûrda, he÷ bir höququ olma-

yan kþlÿ idi. Artûq on iki il idi yatûrdû, ikinci döøÿrgÿ möd-

dÿtini alandan sonra isÿ daha hÿbsxana  hÿyatûnûn sonunu 

gþrmördö.  Arvadû  gÿncliyini  mÿnasûz  gþzlÿmÿyÿ  qur ban 

vermiødi.  Dÿfÿlÿrlÿ  iødÿn  ÷ûxarûlmûø  qadûn  son  iø  yerini 

dÿ  itirmÿmÿk  ö÷ön  yalan  demiø,  bildirmiødi  ki,  ömu miy-

yÿtlÿ, ÿri yoxdur. Bundan sonra Soloqdinÿ he÷ mÿktub da 

yazmûrdû.  Yeganÿ  oülunu  isÿ,  ömumiyyÿtlÿ,  gþrmÿmiødi: 

hÿbs olunanda arvadû hamilÿ idi. Soloqdin ×erdûnsk meøÿ lÿ-

rin dÿn, Vorkuta øaxtalarûndan, yuxusuz gecÿ vÿ göndözlÿrÿ 

tab gÿtirÿrÿk insanûn qanûnû vÿ canûnû sorub ÷ÿkÿn iki istin-

taq dan  –  biri  yarûm  il,  ikincisi  isÿ  bir  il  uzanmûødû  –  ke÷-

miødi. Adû vÿ gÿlÿcÿyi ÷oxdan tapdalanmûø, pal÷ûqla bir edil-

miødi. Bötön ÿmlakû pambûqla sûrûnmûø kþhnÿ øalvardan vÿ 

bre zent dÿn tikilmiø fÿhlÿ gþdÿk÷ÿsindÿn ibarÿt idi ki, onlarû 

da gÿlÿcÿkdÿ mömkön ola bilÿcÿk qara gönlÿr ö÷ön sax la-

yûrdû.  Ayda  cÿmi  otuz  manat  pul  alûrdû,  þzö  dÿ  naüd  yox. 

Bu pul cÿmi ö÷ kiloqram øÿkÿrÿ bÿs edÿrdi. Tÿmiz hava ilÿ 

dÿ  yalnûz  hÿbsxana  mödiriyyÿtinin  icazÿ  verdiyi  möÿyyÿn 

saatlarda nÿfÿs ala bilÿrdi.

Onun daxilindÿ sarsûlmaz sakitlik hþkm sörördö. Gþz-

lÿri  yeniyetmÿ  gþzlÿri  kimi  parûldayûrdû.  Paltarûnûn  yaxasû 

242

a÷ûq idi, sinÿsi hÿyatûn gþzÿlliyindÿn hÿzz alûrmûø kimi qal-

xûb-döøördö.

Èstintaq altûnda olarkÿn onun quruyub ipÿ dþnmöø ÿzÿ-

lÿ lÿri  yenÿ  øiøkinlÿømiødi  vÿ  hÿrÿkÿt  istÿyirdi.  Buna  gþrÿ 

dÿ kþnöllö olaraq, he÷ bir mÿvacibsiz hÿr sÿhÿr hÿbsxana 

mÿtbÿxi ö÷ön odun kÿsmÿyÿ vÿ doüramaüa ÷ûxûrdû. 

Dustaüûn  ÿlindÿ  qorxulu  silaha  ÷evrilÿ  bilÿcÿk  balta 

vÿ  miøarû  ona  dÿrhal  etibar  etmÿmiødilÿr.  Aldûqlarû  maaø 

möqa bilindÿ dustaqlarûn ÿn adi hÿrÿkÿtlÿrindÿ belÿ hiylÿ vÿ 

cinayÿt gþrmÿli olan, hÿr øeyi þz arøûnlarû ilÿ þl÷ÿn hÿbs xana 

mödi riy yÿti  inanmaq  istÿmirdi  ki,  kimsÿ  havayû  iølÿ mÿyÿ 

razû ola bilÿr. Bu sÿbÿbdÿn dÿ Soloqdindÿn inadla hÿbs xana-

dan  qa÷maqda,  ya  da  ki  silahlû  ösyan  hazûrlamaqda  øöb-

hÿ lÿ nirdilÿr.  Þzö  dÿ  onun  hÿbsxana  qovluüu  hÿm  birinci, 

hÿm dÿ ikinci øöbhÿ ö÷ön ÿsas verirdi. Belÿ bir sÿrÿn cam 

da verilmiødi: Soloqdin iølÿyÿrkÿn ondan beø addûm aralûda 

bir nÿfÿr nÿzarÿt÷i qoyulmalûdûr ki, hÿr bir hÿrÿ kÿtini möøa-

hidÿ etsin vÿ eyni zamanda, þzö dÿ dustaq tÿrÿ fin dÿn balta-

lanmasûn.  Nÿzarÿt÷ilÿr  bu  tÿhlökÿli  iøÿ  hazûr  idilÿr,  belÿ 

nis bÿ tin þzö dÿ – bir nÿfÿr iølÿyÿnin yanûnda bir nÿza rÿt÷i 

– QULaqûn ÿn xoø ÿnÿnÿlÿri ÿsasûnda tÿrbiyÿ almûø mödi riy-

yÿtÿ bÿdxÿrclik kimi gþrönmördö. Bircÿ bu vardû ki, Soloq-

din tÿrslik etdi (bununla da øöbhÿlÿri göclÿndirdi): o, þzönö 

saxlaya bilmÿdi vÿ elan etdi ki, möqÿvvanûn nÿzarÿti altûnda 

iølÿmÿyÿcÿk. Bir möddÿt odun doüran masûnû, ömumiyyÿtlÿ, 

dayandûrdûlar  (hÿbsxana  rÿisi  dustaq larû  mÿcbur  edÿ  bil-

mÿzdi, bura döøÿrgÿ deyildi: dustaqlar zehni, þzö dÿ onun 

idarÿsinÿ aidiyyÿti olmayan ÿmÿklÿ mÿø üul olurdular).

ßsas problem onda idi ki, planlaødûrûcû instansiyalar vÿ 

möhasibatlûq mÿtbÿxin fÿaliyyÿtindÿ bu iøi nÿzÿrdÿ tutma-

mûødû. Dustaqlara yemÿk biøirmÿk ö÷ön muzdla tutulmuø 

qadûnlar isÿ odun doüramaq istÿmirdilÿr, ÷önki onlara ÿlavÿ 

pul þdÿnilmirdi. Bu iøÿ istirahÿtdÿ olan nþvbÿnin nÿza rÿt ÷i-

lÿ rin dÿn gþndÿrmÿk istÿdilÿr. Nþvbÿt÷i otaüûndakû domino-

larûndan ayrû salûnan nÿzarÿt÷ilÿrin hamûsû kÿlpeysÿr, cavan, 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

243

saülamlûqlarûna  gþrÿ  ciddi  se÷imdÿn  ke÷miø  adam lar  idi. 

Amma nÿzarÿt÷i heyÿtindÿ xidmÿt etdiyi illÿr ÿrzin dÿ iølÿ-

mÿyi  yadûrüamûødûlar  –  bellÿri  tez  aürûmaüa  baø la yûrdû, 

ikinci tÿrÿfdÿn dÿ ki domino oynamaq daha xoø idi. Onlar 

lazû mi qÿdÿr odunu he÷ cör doüraya bilmirdilÿr. Hÿbs xana 

rÿisi mÿcburiyyÿt qarøûsûnda qalaraq tÿslim oldu: Soloq dinÿ 

vÿ onunla birgÿ gÿlÿn baøqa mÿhbuslara (ÿn ÷ox da Nerjinÿ 

vÿ  Rubinÿ)  ÿlavÿ  nÿzarÿt  olmadan  odun  doüra maüa  icazÿ 

verildi. Onsuz da, qarovul÷u qöllÿsindÿn aydûn gþrö nör dö-

lÿr, nþvbÿt÷i zabitlÿrÿ dÿ onlara gþz olmaq tapøûrûlmûødû. 

Sþkölmÿkdÿ olan qaranlûqda kö÷ÿ fÿnÿrlÿrinin iøûüû yeni-

cÿ doümaüa baølayan göndözön iøûüûna qarûømûødû. Tin dÿki 

binadan baøûnda tÿkcÿ ona verilmiø qulaqlarû uzun mala xay, 

ÿynindÿ  gþdÿk÷ÿ  olan  dalandar  Spiridonun  fiquru  peyda 

oldu. Dalandar da dustaq idi, amma hÿbsxanaya deyil, insti-

tutun komendantûna tabe idi. Yalnûz mödiriyyÿtlÿ möbahisÿ 

etmÿmÿk vÿ özÿ qayûtmamaq xatirinÿ hÿbsxana ö÷ön miøar 

vÿ balta itilÿyirdi. Spiridon yaxûnlaøanda Soloqdin bayaqdan 

yerindÿ tapa bilmÿdiyi miøarûn onun ÿlindÿ olduüunu gþrdö. 

Spiridon  Yeqorov  hÿr  gön  sÿhÿrdÿn-axøama  kimi 

pulemyot larla  qorunan  hÿyÿtdÿ  konvoysuz  gÿzirdi.  Mödi-

riy yÿt bu cör sÿrbÿstliyÿ fikir vermirdi: Spiridonun bir gþzö 

gþr mör, o biri gþzö isÿ yalnûz ö÷dÿbir qÿdÿr gþrördö. ßslin-

dÿ, øtat özrÿ øaraøkada ö÷ dalandar olmalû idi, ÷önki ömumi 

hÿyÿt  bir  ne÷ÿ  hÿyÿtin  birlÿødirilmÿsindÿn  alûnmûødû  vÿ 

sahÿsi iki hektara yaxûn idi. Amma Spiridon bundan xÿbÿr-

siz  idi  vÿ  ö÷  nÿfÿrin  yerinÿ  iølÿyirdi.  Vÿ  þzönö  he÷  dÿ  pis 

hiss  etmirdi.  ßsas  o  idi  ki,  Spiridon  burada  doyunca,  lap 

kþpöncÿ  yeyirdi  –  qara  ÷þrÿk  kilo  yarûmdan  az  olmurdu, 

÷þrÿk bol idi, hÿrdÿnbir uøaqlar sûyûqlarûnû da ona verirdi lÿr. 

Gþrö nör, Spiridon Øimali Ural döøÿrgÿsindÿ meøÿ qûr maqla 

mÿø üul olduüu ö÷ qûøûn vÿ aüacaxûtmada ke÷irdiyi ö÷ yayûn 

ÿvÿ zini ÷ûxa bilirdi, ÿmÿlli-baølû þzönÿ gÿlmiødi. 

– Hÿ! Spiridon! – Soloqdin sÿbirsizliklÿ ÷aüûrdû.

– Nÿ olub yenÿ?

244

Spiridonun  ÷al-körÿn  bûülû,  ÷al-körÿn  qaølû  vÿ  qûrmûzû-

dÿrili sifÿti olduqca mötÿhÿrrik idi vÿ ÷ox vaxt, indi olduüu 

kimi,  hazûrlûq  ifadÿ  edirdi.  Soloqdinin  xÿbÿri  yox  idi  ki, 

Spiridonun özöndÿki hÿddÿn artûq hazûrlûq ifadÿsi, ÿslindÿ, 

kinayÿdÿn baøqa bir øey deyil. 

– Necÿ yÿni nÿ olub? Miøar kÿsmir!

–  Niyÿ  kÿsmÿsin  axû?  –  Spiridon  tÿÿccöblÿndi.  –  Qûø 

girÿndÿn gþrön ne÷ÿ dÿfÿ itilÿtmisiniz. Gÿl bir ÷ÿkÿk gþrÿk!

Vÿ ÿli ilÿ miøarû qabaüa itÿlÿdi.

Kÿsmÿyÿ baøladûlar. Miøar bir-iki dÿfÿ yolu narahat imiø 

kimi dartûnaraq yerini dÿyiødi, sonra isÿ oduncaüa iølÿyÿrÿk 

rahatlandû.

– Siz onu bÿrk tutursunuz, – Spiridon ehtiyatla mÿslÿhÿt 

vermÿyÿ baøladû. – Dÿstÿyi ö÷cÿ barmaüûnûzla, qÿlÿm tutan 

kimi tutun, sÿrbÿst, aram ÷ÿkin... bax... belÿ... belÿ! Þzönözÿ 

tÿrÿf ÷ÿkÿndÿ – dartmayûn...

Onlardan hÿr biri þzönö o birisindÿn aøkar östön hiss 

edirdi: Soloqdin – nÿzÿri mexanikanû, materiallar möqa vi-

mÿ tini vÿ ÷oxlu baøqa elmlÿri bildiyi, ictimai hÿyata geniø 

baxûøa malik olduüu ö÷ön, Spiridon isÿ bötön ÿøyalarûn ona 

tabe olmasû sÿbÿbindÿn. Ancaq Soloqdin dalandara möna-

sibÿtindÿ lötfkarlûq etdiyini gizlÿtmir, Spiridon isÿ möhÿn-

disÿ olan iltifatûnû gizlÿdirdi. 

Yoüun tirin yarûsûnû ke÷ÿndÿn sonra da miøar azca da 

olsa  sûxûlmûr,  cingildÿyÿrÿk  sarûmtûl  øam  kÿpÿyini  onlarûn 

kom bi nezon øalvarlarûnûn balaqlarûna atûrdû.

Soloqdin gölömsöndö:

– Sÿn lap sehrbaz imiøsÿn, Spiridon! Sÿn mÿni aldadûrsan. 

Miøarû dönÿn itilÿmisÿn vÿ diølÿrini dÿ cötlÿmisÿn!

Spiridon þzöndÿnrazû halda miøarûn sÿsinÿ sÿs verirmiø 

kimi dedi:

–  Öyödör  þzö  ö÷ön,  yeyir,  xûrda-xûrda  ÷eynÿyir,  þzö 

udmur, baøqalarûna verir...

...vÿ axûra kimi kÿsilmÿmiø oduncaüû ÿli ilÿ basûb yerÿ 

saldû.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

245

– Ètilÿyib-elÿmÿmiøÿm, – miøarû aüzû yuxarû ÷evirdi. – Diø-

lÿrinÿ baxûn, dönÿn necÿ idisÿ, bu gön dÿ elÿdir.

Soloqdin  ÿyilib  diølÿrÿ  baxdû,  doürudan  da,  ÿyÿ  izlÿri 

yox idi. Amma bu kÿlÿkbaz nÿ isÿ etmÿmiø deyildi.

– Hÿ, Spiridon, gÿl birini dÿ kÿsÿk.

–  Yox,  –  Spiridon  belini  tutdu.  –  Heydÿn  döømöøÿm. 

Baba larûn,  ulu  babalarûn  yarûm÷ûq  qoyduüu  iølÿrin  hamûsû 

mÿnim boynuma döøöb. Èndi dostlarûnûz gÿlib ÷ûxarlar.

Dostlar isÿ gÿlmirdilÿr.

Hava artûq tam iøûqlaømûødû. Tÿmtÿraqlû, qûrovlu sÿhÿr 

baølayûrdû.  Hÿtta  su  naval÷alarû,  bötön  ÿtraf  qûrovla  þrtöl-

möø dö,  onun  boz  sa÷larû  gÿzinti  hÿyÿtindÿki,  uzaqdakû 

cþkÿ lÿ rin baølarûnû bÿzÿyirdi.

– Øaraøkaya necÿ döømösÿn, hÿ, Spiridon? – Soloqdin 

diqqÿtlÿ dalandara baxdû.

Soruømaüa  baøqa  he÷  nÿ  olmadûüû  ö÷ön  bu  sualû  ver-

miødi. Döøÿrgÿdÿ ke÷irdiyi uzun illÿr ÿrzindÿ Soloqdin yal-

nûz savadlû adamlarla önsiyyÿtdÿ olmuødu vÿ hesab edirdi 

ki, daha az inkiøaf etmiø insanlardan nÿsÿ tÿzÿ vÿ faydalû bir 

øey þyrÿnmÿk mömkön deyil. 

– Hÿ, – Spiridon aüzûnû mar÷ûldatdû. – Gþr necÿ alim adam-

larû söpörlÿyib atûblar bura, sizinlÿ birgÿ mÿn dÿ söpör lÿn dim, 

karto÷kamda “øöøÿöförÿn” yazûlmûødû. Mÿn, doü ru dan da, nÿ 

vaxtsa  öförmÿ  yolu  ilÿ  øöøÿ  ÿøyalar  hazûr la yûr dûm,  Bryansk 

yaxûnlûüûndakû  zavodumuzda  ala-÷iy  ustalûq  edirdim.  Kþhnÿ 

sþhbÿtdir,  indi  daha  gþz  dÿ  gþrmör,  iøimin  dÿ  bura  aidiy-

yÿti yoxdur, burada Èvan kimi mödrik øöøÿ÷i lazûmdûr. Bizim 

zavodda isÿ belÿsi he÷ vaxt olmayûb. Amma yenÿ dÿ kar to÷ ka-

ma baxûb gÿtirdilÿr. Baxdûlar, gþrdölÿr kimÿm, – istÿ di lÿr geri 

qaytarsûnlar. Saü olsun komendant, dalandar gþtördö. 

Tindÿn, gÿzinti hÿyÿti vÿ ayrûca duran “hÿbsxana qÿrar-

gahû” tÿrÿfdÿn Nerjin gþröndö. O, yaxasûa÷ûq kombinezon-

da,  ÷iynindÿ  saymazyana  atûlmûø  sûrûqlû,  boynunda  gþdÿk, 

hÿtta demÿk olar ki, kvadrat hÿbsxana dÿsmalû onlara tÿrÿf 

gÿlirdi. 

246

– Sabahûnûz xeyir, dostlar, – o, gÿlÿ-gÿlÿ soyunaraq kom-

bi ne zonunu belinÿ qÿdÿr aøûrdû, alt kþynÿyini ÷ûxara-÷ûxara, 

tÿlÿsirmiø kimi salamlaødû.

– Qleb, sÿn dÿli olmusan, qarû harada gþrörsÿn? – Soloq-

din tÿrs-tÿrs ona tÿrÿf baxdû. 

– Budur, bax, – zirzÿmi qapaüûnûn östönÿ ÷ûxan Nerjin 

cavab verdi. Qapaüûn östö, doürudan da, qarabÿnzÿr seyrÿk 

vÿ yum øaq qûrov qatû ilÿ þrtölmöødö vÿ Nerjin ÿllÿri ilÿ onu 

yûüa raq sinÿsini, körÿyini vÿ bþyörlÿrini sörtmÿyÿ baøladû. 

O, bötön qûøû, bÿzÿn nÿzarÿt÷ilÿrin mane÷ilik tþrÿtmÿlÿrinÿ 

bax ma yaraq, belinÿ qÿdÿr bÿdÿnini qarla sörtördö.

– Gþr bir necÿ buülanûr, – Spiridon baøûnû yellÿdi. 

– Mÿktub da ki yenÿ yoxdur, Spiridon Danilû÷? – Nerjin 

soruødu.

– Niyÿ ki, var!

– Bÿs oxumaüa niyÿ gÿtirmÿdin? Hÿr øey qaydasûndadûr?

– Mÿktub var, amma gþtörmÿk olmur. Èlandadûr.

– Mûøindÿ? Vermir? – Nerjin ÿl saxladû.

– Siyahûda mÿni asûb, lakin komendant ÷ardaüû sþkmÿyÿ 

gþndÿrdi. Mÿn þzömÿ gÿlÿnÿ kimi Èlanûn qÿbulu qurtardû. 

Qaldû bazar ertÿsinÿ. 

– Eh, yaramazlar! – Nerjin aüzûnû geniø a÷araq dÿrindÿn 

nÿfÿs aldû.

– Keøiølÿrÿ hakim olmaq ö÷ön øeytan da var, – Spiridon 

yaxøû tanûmadûüû Soloqdinÿ baxaraq ÿlini yellÿdi. – Hÿ, mÿn 

tÿrpÿndim.

Qulaqlarû  hÿyÿt  itinin  qulaqlarû  kimi  sallanan  gölmÿli 

papa üûnû rahatladûqdan sonra Spiridon baøqa he÷ bir dus ta-

üûn yaxûn buraxûlmadûüû qarovulxanaya tÿrÿf getdi.

– Bÿs balta? Spiridon! Balta hanû? – birdÿn Soloqdinin 

yadû na döødö. 

– Nþvbÿt÷i gÿtirÿcÿk, – Spiridon ona cavab verdi vÿ gþz-

dÿn itdi. 

– Hÿ, – Nerjin sinÿsini vÿ körÿyini mÿsamÿli ÿsgi ilÿ silÿ-

silÿ dedi, – Antonun xoøuna gÿlmÿdim. Yeddinciyÿ “Marfino 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

247

÷ÿpÿrinin altûnda döøöb qalmûø ÿyyaø cÿsÿdi”nÿ baxan kimi 

baxdûm. Bir dÿ, dönÿn axøam mÿnÿ kriptoqrafiya qrupuna 

ke÷mÿyimi tÿklif etdi, mÿn dÿ imtina etdim.

Soloqdin  baøûnû  buladû,  narazûlûqla  qûmûødû.  Bu  zaman 

onun sÿliqÿ ilÿ tÿraø edilmiø bûülarû vÿ elÿ bu cör dÿ saq qalû 

arasûndan iri, xarab da olmasa, kÿnar tÿsirlÿrdÿn sey rÿk lÿø-

miø diølÿri parûldadû: 

– Sÿn þzönö hesabdar kimi yox, lap øair kimi aparûrsan. 

– Nerjin tÿÿccöblÿnmÿdi: artûq hamûya mÿlum olan vÿ fikir-

lÿrini  þzönön  Èfrat  Aydûnlûq  Dili  adlandûrdûüû  dildÿ  ifadÿ 

etmÿkdÿn ibarÿt qÿribÿliyinÿ uyüun olaraq Soloqdin “riya-

ziy yat÷û”,  “fizik”  kimi  sþzlÿri  baøqalarû  ilÿ  ÿvÿzlÿyir,  “quø 

dilindÿ” olan, yÿni xarici dillÿrdÿn gÿlÿn sþzlÿri iølÿtmirdi. 

Hÿlÿ  dÿ  yarû÷ûlpaq  Nerjin  tÿlÿsmÿdÿn  qurulanmaqda 

davam edirdi.

–  Elÿdir,  bu  he÷  mÿnÿ  yaraømûr,  –  mÿyusluqla  dedi.  

– Amma hÿr øey birdÿn elÿ bezdirdi ki, daha he÷ nÿ istÿ mi-

rÿm. Sibirÿ gþndÿrÿrlÿr, qoy gþndÿrsinlÿr... Mÿn tÿÿssöflÿ 

gþrörÿm  ki,  Lyovka  haqlûdûr,  mÿndÿn  skeptik  ÷ûxmadû. 

Gþrönör, skeptisizm tÿkcÿ baxûølar sistemi deyil, hÿr øeydÿn 

ÿvvÿl  –  xarakterdir.  Mÿn  isÿ  hadisÿlÿrÿ  mödaxilÿ  etmÿk 

istÿyirÿm. Bÿzÿn dÿ kiminsÿ.... ÿngini ÿzmÿk istÿyirÿm. 

Soloqdin qozlaya sþykÿnÿrÿk yerini rahatladû. 

– Bu, mÿni dÿrindÿn sevindirir, dostum. Sÿnin hÿd siz 

dÿrin lÿømiø inamsûzlûüûn – Zahiri Aydûnlûq Dilindÿ “skep ti-

sizm” adlandûrûlan hal – iblis bihuødarûndan, – mark sizm-

dÿn demÿk istÿyirdi, amma bunu ÿvÿz edÿ bilÿcÿk rus sþzö 

tapa bilmirdi,  – hÿqiqÿt iøûüûna  tÿrÿf uzaqlaøma  yolunda... 

qa÷ûlmaz idi. Sÿn artûq uøaq deyilsÿn, – Soloqdin Nerjindÿn 

altû yaø bþyök idi, – daxilÿn þzön ö÷ön möÿyyÿnlÿødirmÿli-

sÿn, insan hÿyatûnda xeyirlÿ øÿrin nisbÿtini baøa döømÿlisÿn 

vÿ se÷imini etmÿlisÿn. 

Soloqdin  mÿnalû-mÿnalû  Nerjinÿ  baxûrdû,  lakin  Nerjin 

xeyirlÿ  øÿr  arasûnda  se÷im  etmÿk  istÿyini  dÿrhal  böruzÿ 

ver mÿdi.  Qleb,  ÿyninÿ  ki÷ik  gÿlÿn  kþynÿyi  geyinÿndÿn  vÿ 

248

kombinezonu qoluna ke÷irÿndÿn sonra sþhbÿtdÿn yayû nûr-

mûø kimi dillÿndi:

–  Bÿs  niyÿ  belÿ  vacib  bÿyanatûnda  xatûrlatmûrsan  ki, 

sÿnin aülûn zÿifdir, þzön dÿ “sÿhvlÿr mÿnbÿyi”sÿn? – ilk dÿfÿ 

gþrörmöø kimi baøûnû geri ataraq dostuna baxdû. – Qulaq 

as, sÿndÿ yenÿ dÿ... “Hÿqiqÿt iøûüû” var vÿ “fahiøÿlik mÿnÿvi 

nemÿtdir”? Puøkinlÿ dueldÿ Dantes haqlû olub?

Soloqdin razûlûqla gölömsöndö vÿ onun dÿyirmi-uzun-

sov diølÿrinin natamam sûrasû gþröndö:

– Deyÿsÿn, mÿn bu möddÿalarû uüurla mödafiÿ etmiø dim?

– ßlbÿttÿ, amma bir beyin qafasûnda, bir sinÿdÿ...

– Hÿyat belÿdir, þyrÿø. Sÿnÿ a÷ûq deyÿ bilÿrÿm ki, mÿn 

qurama taxta yumurta kimiyÿm. Mÿndÿ doqquz sfera var.

– Sfera – quø sþzödör!

–  Gönahkaram.  Gþrörsÿn,  necÿ  fÿrasÿtsizÿm.  Mÿndÿ 

doq quz... körÿ var. Daxili körÿlÿrimi ÷ox az adama gþstÿ ri-

rÿm. Yadûndan ÷ûxarma ki, biz baülû niqab altûnda yaøayûrûq. 

Hÿyatûmûz boyu – baülû niqab altûnda! Bizi mÿcbur etdilÿr. 

Ömu miyyÿtlÿ isÿ insanlar romanlarda tÿsvir edilÿndÿn daha 

mörÿk kÿbdirlÿr.  Yazû÷ûlar  bizÿ  insanlarû  axûra  kimi  izah 

etmÿ yÿ ÷alûøûrlar – hÿyatda isÿ biz he÷ vaxt axûra kimi baøa 

döø mö rök.  Buna  gþrÿ  dÿ  Dostoyevskini  sevirÿm:  Stav ro-

gin!  Svid ri qaylov!  Kirillov!  –  necÿ  insandûrlar!  Onlarla  nÿ 

qÿdÿr yaxûn dan tanûø olursansa, bir o qÿdÿr dÿ az tanûyûrsan.

– Yeri gÿlmiøkÿn, Stavrogin – hansû ÿsÿrdÿndir?

– “Øeytanlar”dan! Oxumamûsan? – Soloqdin heyrÿtlÿndi. 

Nerjin gþdÿk yaø dÿsmalû øÿrf kimi boynundan asdû, cÿbhÿ-

dÿn qalma kþhnÿ vÿ artûq sþkölmÿkdÿ olan zabit ølyapasûnû 

baøûna taxdû. 

–  “Øeytanlar”û?  Bÿyÿm  mÿnim  nÿslim?..  Nÿ  danûøûrsan! 

Haradan  tapacaqdûq  onu?  Bu  ki  ÿksinqilabi  ÿdÿbiyyatdûr! 

Sadÿcÿ,  tÿhlökÿlidir!  –  o,  sûrûqlûsûnû  da  geyindi.  –  Ömu-

miy yÿtlÿ, sÿninlÿ razû deyilÿm. Bÿyÿm tÿzÿ dustaq ayaüûnû 

kame ranûn kandarûndan i÷ÿri qoyan kimi sÿn yerindÿn aøaüû 

sallanûb onu gþzlÿrinlÿ kÿsib-doüramûrsan – elÿ ilk andaca 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

249

ona qiymÿt vermirsÿn – gÿlÿn dostdur, ya döømÿn? Vÿ he÷ 

vaxt  da  sÿhv  etmirsÿn.  Tÿÿccöblödör!  Sÿn  isÿ  deyir sÿn  – 

insanû  baøa  döømÿk  belÿ  ÷ÿtindir?  Fikir  ver  –  biz  sÿninlÿ 

necÿ gþröømöødök? Sÿn øaraøkaya ÿlözyuyan ÿsas pillÿ kÿn-

dÿ olanda gÿlmisÿn, yadûndadûr?

– Yadûmdadûr.

–  Sÿhÿr  aøaüû  döøöb  fitlÿ  mÿnasûz  bir  motiv  ÷alûrdûm. 

Sÿn isÿ özönö qurulayûrdûn, ala-toranlûqda dÿsmalû baøûndan 

gþtördön vÿ mÿn yerimdÿ dondum! Sanki, ikonadakû sifÿt-

lÿrdÿn birini gþrördöm! Sonradan bildim ki, möqÿddÿs-zad 

deyilsÿn. Yalan deyÿ bilmÿrÿm...

Soloqdin göldö.

– ...Sÿnin özön he÷ dÿ hÿlim deyil, amma qeyri-adidir... 

Mÿn dÿrhal sÿnÿ qarøû inam hiss etdim vÿ beøcÿ dÿqiqÿdÿn 

sonra danûømaüa baøladûm...

– Sÿnin ehtiyatsûzlûüûn mÿni tÿÿccöblÿndirmiødi.

– Bu cör gþzlÿri olan adam ÷uüul ola bilmÿz!

– ßgÿr mÿni oxumaq belÿ asandûrsa, – ÷ox pis. Döøÿr-

gÿdÿ lap sadÿ gþrönmÿk lazûmdûr. 

–  Elÿ  hÿmin  gön,  sÿnin  vÿhylÿrini  dinlÿdikdÿn  sonra, 

sual verdim...

– ...Karamazovun sualûnû.

–  Bÿli,  yadûndadûr!  –  Urkalarla

1

  necÿ  olmalû?  Vÿ  sÿn 

dedin? – Göllÿlÿmÿli! Hÿ?

Èndi Nerjin sûnaüa ÷ÿkirmiø kimi baxûrdû: bÿlkÿ, Soloq-

din imtina edÿcÿk?

Lakin Dmitri Soloqdinin gþzlÿrinin maviliyi bulanmaz 

olaraq  qalûrdû.  Aktyor  kimi  ÿllÿrini  sinÿsindÿ  qatlayaraq  – 

belÿ duruø ona yaman yaraøûrdû – coøqunluqla deyirdi:

– Mÿnim dostum! Yalnûz xristianlûüû mÿhv etmÿk istÿ-

yÿn adamlar onu xÿdimlÿrin dininÿ ÷evrilmÿyÿ mÿcbur edir-

lÿr.  Amma  xristianlûq  ruhÿn  göclö  insanlarûn  dinidir.  Biz 

þzö möz dÿ dönyanûn øÿrini gþrmÿyÿ vÿ onun kþkönö kÿs-

mÿyÿ  cörÿt  tap ma lû yûq.  Eybi  yox,  sÿn  dÿ  imana  gÿlÿrsÿn. 

1

 Urka – þtkÿm oьru, islaholunmaz cinayÿtkar (rus. jarq.)

250

Sÿnin bu he÷ nÿyÿ inanmamaüûn döøönÿn insan ö÷ön zÿmin 

ola bilmÿz – bu, ruhun kasadlûüûdûr. 

Nerjin ah ÷ÿkdi.

– Bilirsÿn, mÿn dönyanûn Xaliqinin, kainatûn hansûsa Ali 

Zÿkasûnûn qÿbul edilmÿsinin ÿleyhinÿ deyilÿm. ßgÿr bilmÿk 

istÿsÿn, mÿn onu hÿtta hiss dÿ edirÿm. Ancaq ÿgÿr bilsÿydim 

ki, Allah yoxdur, onda daha az mÿnÿviyyatlû olardûm?

– Øöb-hÿ-siz!!

– Döøönmörÿm. Niyÿ sÿn, ömumiyyÿtlÿ, hamûnûz, Allahûn 

deyil, hþkmÿn konkret olaraq xristian Allahûnûn, ö÷lö yön vÿh-

dÿtinin, Bakirÿ Mÿryÿmin qÿbul edilmÿsini istÿ yir siniz... ßgÿr 

mÿn bilsÿm ki, Èncil mþcözÿlÿrindÿn he÷ biri ÿslin dÿ olma-

mûødûr, inamûmûn harasû laxlayacaq? He÷ bir yeri!

Soloqdin  barmaüûnû  qabaüa  uzadûb  ciddiyyÿtlÿ  ÿlini 

yuxarû qaldûrdû:

– Baøqa yol yoxdur! ßgÿr sÿn dinin bircÿ dÿ olsa ehka-

mûna, Kitabûn bircÿ dÿ olsa sþzönÿ øöbhÿ etmiø olsan – hÿr 

øey­daüûldû!!­Сÿn­–­Allahsûzsan!

Barmaqlarû ilÿ qûlûncûn dÿstÿyindÿn yapûøûbmûø kimi ÿli 

ilÿ havanû yardû.

–  Bax  belÿcÿ  insanlarû  þzönözdÿn  uzaqlaødûrûrsûnûz! 

Hamûsû – ya da he÷ nÿ! He÷ bir kompromis, he÷ bir gözÿøt 

yoxdur.  Bÿs  ÿgÿr  mÿn  bötþvlökdÿ  qÿbul  edÿ  bilmirÿmsÿ? 

Nÿ­etmÿliyÿm?­Нÿyin­arxasûnda­daldalanmalûyam?­Mÿn­deyi-

rÿm: bircÿ onu bilirÿm ki, mÿn he÷ nÿ bilmirÿm.

Sokratûn øagirdi razûlaøûrmûø kimi miøarûn dÿstÿyindÿn 

tutdu, o biri dÿstÿyi Soloqdinÿ uzatdû:

– Yaxøû, odun östöndÿ bu haqda danûømazlar. 

Hÿr  ikisi  artûq  sakitlÿømiødi.  Hÿvÿslÿ  iøÿ  baøladûlar. 

Miøa rûn aüzûndan qonur aüac kÿpÿyi tþkölördö. Spiridonla 

oldu üu kimi rÿvan getmÿsÿ dÿ, hÿr halda, miøar rahat ÷ÿki-

lirdi. Èki dost ÷ox sÿhÿrlÿri bu cör, odun doürayaraq qarøû-

lamûødû­vÿ­bir-birinÿ­irad­tutmadan­iølÿmÿyÿ­þyrÿш­miø­dilÿr.­

Onlar yalnûz kþnöllö vÿ zÿrurÿtdÿn doümayan ÿmÿyin verÿ 

bilÿcÿyi øþvq vÿ lÿzzÿtlÿ iølÿyirdilÿr.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

251

Yalnûz  dþrdöncö  kþtöyö  kÿsmÿyÿ  baølayarkÿn  yanaq-

larû allanmûø Soloqdin mûzûldandû:

– Döyönÿ iliømÿsÿk yaxøûdûr...

Dþrdöncö kþtöyö kÿsib qurtarandan sonra Nerjin deyin-

mÿyÿ baøladû:

– Hÿ, döyönlödör, ÿclaf. 

ßtirli, aü, sarû oduncaq kÿpÿyi miøar÷ûlarûn øalvarlarûna 

vÿ  ayaqqabûlarûnûn  östönÿ  tþkölördö.  Ahÿngdar  iø  onlarû 

sakitlÿødirir vÿ fikirlÿrinÿ yeni dözÿn verirdi.

Sÿhÿr  yuxudan  qanûqara  duran  Nerjin  döøönördö  ki, 

yalnûz döøÿrgÿlÿrdÿ ke÷irdiyi birinci ildÿ onu boüa bilÿrdilÿr, 

indi  isÿ  nÿfÿsi  tamam  baøqadûr:  artûq  gicgicÿlÿrin  sûrasûna 

döømÿk ö÷ön dÿridÿn-qabûqdan ÷ûxmayacaq, ömumi döøÿr-

gÿ lÿr dÿn qorxmayacaq – ÿksinÿ, sakitcÿ, hÿyatûn dÿrin lik-

lÿ rindÿn xÿbÿrdar insan kimi sÿhÿr dözölöøönÿ suvaüa vÿ 

ya mazuta bulaømûø sûrûqlûda ÷ûxacaq, bötön on iki saatlûq 

iø  gönö  ÿrzindÿ  vaxtûnû  birtÿhÿr  ke÷irÿcÿk  –  möddÿtinin 

sonuna kimi qalan beø ili belÿ dÿ olacaq. Beø il – on il deyil. 

Beø il saü qalmaq olar. Bircÿ øeyi gÿrÿk daim þzönÿ xatûrlada-

san: hÿbsxana tÿkcÿ lÿnÿt deyil, hÿm dÿ xoøbÿxtlikdir.

Miøarû ÷ÿkÿ-÷ÿkÿ Nerjin belÿ döøönördö. He÷ cör tÿsÿv-

vö rönÿ  gÿtirÿ  bilmirdi  ki,  onun  miøarû  þzönÿ  tÿrÿf  ÷ÿkÿn 

tÿrÿf daøû  hÿbsxana  haqqûnda  nÿ  vaxtsa  canûnû  qurtarmalû 

oldu üu sûrf lÿnÿt kimi döøönör.

Soloqdin  isÿ  son  aylar  möftÿcÿ  yerinÿ  yetirdiyi  iøindÿ 

hamûdan  gizli  nail  olduüu,  ona  azadlûq  vÿd  edÿn  bþyök 

uüuru  haqqûnda  döøönördö.  Hÿmin  iø  haqqûnda  hÿlledici 

hþk mö  bu  gön  sÿhÿr  yemÿyindÿn  sonra  dinlÿmÿli  idi  vÿ 

þncÿ dÿn hiss edirdi ki, hþkm yaxøû olacaq. Soloqdin uzun 

illÿr boyu gah istintaqda, gah da döøÿrgÿlÿrdÿ aclûqlardan 

ke÷ miø, illÿr boyu fosfordan mÿhrum olmuø, bötön bunlara 

bax ma ya raq,  mörÿkkÿb  möhÿndis  iøinin  þhdÿsindÿn  gÿlÿ 

bil miø beyni haqda qörurla döøönördö. Hÿyat qövvÿlÿrinin 

yöksÿliøi – qûrx yaøûna ÷atanda bu yöksÿliø kiøilÿrdÿ necÿ dÿ 

þzönö gþstÿrir! Xösusÿn dÿ onlarûn coøqun hÿyat enerjisinin 

252

nÿsil  artûrmaüa  yþnÿlmÿdiyi,  anlaøûlmaz  bir  tÿrzdÿ  göclö 

fikirlÿrÿ ÷evrildiyi hallarda!