AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu

 

ALMANİYADA TƏHSİL 

 

 

 

 

Avropa tящсил  сисtеmинdя benediktlяrin xцsusi yeri var idi. Onlar latыn 

diliндян Avropada hяm elm, hяm dя  данышыг dili kиmи  исtифадя  едирдиляр. 

Monastr mяktяbляri tяhsil mцяssisяlяri iчяrisindя daha цstцn nцfuza malik idi. 

Beля mяktяblяrдян Almaniyada Roqensburq, Tyurlinqen vя Qessendo xцsusи 

шюhrяt гazanmышdыr. Иlk шяhяr mяktяblяri XIЫ яsrin иkинci yaрыsы, XIII яsrin яv-

vялляrindя Hamburqda yaradылmышdыr. 

IX  яsrdя Almaniyada 3 tip mяktяb var idi: mяhяllя, monastr vя saboр 

(kafedral). Almaniyaда kafedral mяktяblяr Reyxendя vя Fulda idи. 

XI яsrin ахырлары вя XII яsrin яvvяllяrindя ayrы-ayры kafedral vя monastr 

mяktяblяri iri tяdris mяrkяzlяrinя,  сonra  ися universitetlяrя  чevrildilяr. Alma-

niyanыn bяzi йерляриндя XVI яsrdяn ibtidai tяhsil mюvcud idи. XV-XVI яsrlяrdя 

katolik vя protestant юlkя  mяktябляри  tяряфиндян,  щяm  дя ayры-ayrы icmalar 

tяrяfинdяn tяsis ediляn  шяhяr ibtidai mяktяblяrinin sayы artыrылdы. Almaniyada 

aчыlan kцnc mяktяbляri bu tip tяdris mцяssisяlяrinя aid edilirdi. Burada dini 

ayinляr шифащи oxunurdu. Mяktяbляr ayrы-ayры uyьunlaшdырыlmыш binalarda yerля-

шirdi. XVII яsrin  биринcи yarыsынda mяktяbляrdя sinifляr yarandы. 1527-ci ildя 

Eyslebendя ibtidai vя  орtа latыn mяktяblяri  йаранды. 20 ildяn sonra Almani-

yada daha 60 protestant mяktяbi meydana gяldi. Иlk gimnaziya Almaniyada 

meydana gялmишdi. XVI яsrin 20-ci ilляrindя alman шяhяr mяktяbляrinin bir 

чoxu gimnaziyalara чevrildi. 1578-ci ildя Strasburq gimnaziyasынda  цч  mиня 

yaxын  шagird oxuyurdu. Orta яsrlяrdя Almaniyada Strasburq, Frayburq, 

Vyцtemburq mяktябляри  hуmanиtар  елmляр  цзря  tяhsil ocaьы idi. Orada 

gюrkяmli humanist pedaqoqlar vя  fиlosoflar iшляyirdi. XVII-XVЫЫI  яsrляrdя 

юлkядя tam цmumi tяhsil kюklц dяyiшiklikляря mяruz qaldы. Beля tяhsilin tipik 

nцmunяlяri klassik tipli tяdris mцяssisяляri olan шяhяr latыn mяktяbi vя gim-

naziya иди. 1700-cü ilin sonunda анжаг Prussiyada 380-dяk шяhяr mяktяbi vя 

gimnaziya var иди. Иlk заmанlar tяdris сааtларыnыn яsas hissяsи antik dillяrin vя 

яdяbiyyatын  юyrяnilmяsinя ayrыlыrdы. Mцasir tяhsil verяn  шяhяr mяktяbляri vя 

gimnaziyalar isя baшqa istiqamяtdя fяalliyyяt gюstяrirdi. 

Prussiyaда ilk дяфя 1763-cц ildя II Bюyцk Fridrix tяряфиндян icbari ibti-

daи  tяhsil  йарадылmышдыр. Prussiya Konstitusiyasыnda (1850) башлыcа olaraq 

mяktяb tяhsilinin inkiшafыna ayрыlыгда йер верилmишдир. Дяrs demяk azadlыьы вя 

mяktяblяrdя pulsuz oxumaq elan olundu. Dюvляt mяktяblяrin  инkишафы  цчцn 

tяляb olunan vяsaitin ayrыlmasыna zяmanяt verdi. Eyni zamanda юzяl mяktяb-

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

125

lяrin yaradыlmasыna vя бу mяktяблярдя qabiliyyяtli шяxslяrin rяhbяr олmасы юз 

яkсини  tапды. Bununla yanaшы, Konstitusiya ясасында  mяktяblяrdя  hяr hansы 

юzbaшыnalыq hallarыnыn qarшыsыnы almaq цчцn ciddi dюvlяt nяzarяti tяtbiq edi-

lirdi.  Орtа  mяktяblяrdя  mцяllimlяrin statusu dюvляt mяmurlarыna bяrabяr 

tutulurdu. Tяhsil sahяsindя dюvlяtin siyasяti dюvlяt aparatыnа savаdlы mяmur 

ordusunun yaradыlmasыna yюnяlmiшdi. Prussiyada 1860-cы  илдя  mяktяbyaшлы 

uшaqlaрыn mяktяbя getmяsi 97,5% tяшkil edirdi. Almaniyada mяktяb tяhsil 

siсtemi bцtцn Avropaya yayыlmышdы. Almanlar tяhsili mцhцm amil qяbul edя-

rяk texniki tяhsil sisteminи yaratmыш vя peшя mяktяби иля ibtidai mяktяби birlяш-

dirmiшди. Alman fяhlяляri йцkсяk сявиййядя орtа vя пешя hazыrlыьына malik ol-

duьundan heч bir чяtinlik  чяkmяdяn mцrяkkяb dяzgahlarda iшляyиr vя 

kefiyyяtcя ciddi nяzarяt hяyata keчirди. 

XIX  яsrdя Prussiyada tяhsil  башлыcа  олараг  dцnyяvi xarakter daшыyыrdы. 

1810, 1816, 1817-ci  il qanunlaры Prussiyada tяhsiлиn dцnyяviлиyini vя dini 

azadlыьыны  tяsbit etmiшdi. Dюvlяt orta mяktяblяri kilsяdяn ayырараг  онларын 

fяaлиyyяt gюstяrmяsinя nяzarяt едirdi. XIX яsrin 70-ci illяrindя dini mяktяbляr 

yenidяn gцcляndi. Almaniyada ibtidai vя orta mяktяbляr fяaliyyяt gюstяrirdi. 

Иbtиdai mяktяblяrdя dinin tяsiri gцclц idi. Lцteran vя katolik mяktяblяri var 

idi. Orta mяktяbляrя шяhяr realны mяktябляри vя gimnaziyalar daxil idi. Reаlны 

mяktяbляr mцasir tяhsil verirdi. 1859-cu ildя юlkяdя 3 tиp orta tяdris mцяssisя-

lяri fяaliyyяt gюstяrirdi: l) yeni klassik gиmnaziya; 2) realны mяktяb; 3) qarышыq 

mяktяblяr. 

Алmанийа Prussiyaда  Qяrbi Avropa юlkяляri arasынda qadыnlar  цчцn 

orta tяhsil mцяssisяsi aчan ilk dюvляtlяrdяn biridir. Universitetя daxil olmaq 

hцququ verяn orta mяktяbляr varлыlar цчцn nяzяrdя tutulmuшdu. Almaniyada 

sяnaye mяktяbляri dя var idi. 1810-cu ildя yaradыlmыш Berlin Universiteti 

педагоjи  vя  елmи-tядгигаt  исtигаmяtиндя  fяalliyяt  эюсtяриrdi.  Юлkядя 1930-cu 

iliн  яvvяlлярindяn pulsuz ibtidai tящсил  vя  юdяniшlи orta tяhsil sistemи  mюvcud 

idi. Bu sistemдя башлыжа олараг 6-10 yaшlы uшaqlar цчцn icbari дюрдиллиk ibtidai 

tяhsilin ilk mяrhяляsi fяalliyyяt gюstяrirdi. Ona paralel olaraq 3 tip tяhsil mцяs-

sisяsi var idi: 1) 10-14 yaшlы uшaqlar цчцn ibtиdаи mяktяb; 2) 10-16 yaшlыlar цчцn 

xalq mяktяbi; 3) doqquzillik orta mяktяb.  Иbtidai tяhsil mцяssisяsi hesab 

olunan birinci vя ikinci tip mяktяblяr peшя yonцmlц idi. Orta mяktяblяri 

bitirяnляr universitetя qяbul olmaq hцququna malik idilяr. Bu mяktяblяrin 3 

tipi var idи: 1) gimnaziya; 2) realны peшя mяktяbi; 3) ali alman tехниkи mяktяbi. 

XX яsrin иkинжи yaрыsынda Almaniyada 9 illik pulsuz icbari tяhsil щяйаtа 

kечирилди. Иbtidai tяhsildяn sonrakы tяhsil sistemi 3 mяrhяляdяn ibarяt иdi: яsas 

mяktяb, realны peшя mяktяbi, gimnaziya. Gimnaziya tam orta tяhsil верmяkля 

universitet tipli mяktяblяrя  qяbul  олунmаг  hцququ verirди. Almaniyada 

цmumtящсилин tipляри  mюvcud idi. Bu tip mяktяblяrdяn baшqa Almaniyada 

“nizami”, “orta” vя “2-ci pillя” mяktяblяr dя var иди. 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

126 

Алmанийада 324 али mяktяб вар.  Йцkсяk бейнялхалг  нцфуза mалиk  уни-

версиtеtлярдя tящсил ващид елm вя tядрис фяалиййяtи принсипиня эюря гурулmuşdur. 

Али mяktябляри сечярkян ашаьыдаkы mяktябляр арасындан сечmяk олар: 



 

педагоъи  вя  диэяр  али  mяktяблярля  бирляшян, tехниkи, texniki универси-

tеtляри юзцндя бирляшдирян вя 1,3 mилйондан чох tялябяси олан 118 универсиtеt; 



 

52  али  инжясяняt (ряссаmлыг), mусиги  mяktяби  вя  али  kиноmаtографийа 

mяktяби (30 mиня йахын tялябя); 



 

154 (400 mиндян чох tялябя). 

Алmан али  mяktябляриндя tядрис алmан дилиндядир, лаkин  али mяktяблярдя 

mаэисtраtура програmы цзря tящсил алmан дили вя щяm дя инэилис дилиндя апарылыр. 

Али mяktяблярдя tядрис или иkи сеmесtря бюлцнцр: гыш вя йай. Алmанийанын 

али mяktябляриндя дярся исtянилян сеmесtрдян башлаmаг олар (гыш – сенtйабр – 

оktйабрдан, йай – mарt – апрелдян), сяняд гябулу иkи дюврдя олур вя гыш се-

mесtри  цчцн  сяняд  гябулу 15 ийула  kиmи,  йай  сеmесtри  цчцн  ися 15 йанвара 

kиmидир. 

Алmанийанын  исtянилян  али  mяktябиндя  tядрис  ясас  вя  пешяkар  kурса 

бюлцнцр вя щяр биринин mцддяtи mиниmуm 4 сеmесtрдир. Биринcи сеmесtр аралыг 

вя йа диплоmгабаьы иmtащанларын верилmяси иля биtир. Бу mцддяtдя ясас фянляр 

вя  сеmинарлар  цзря  дярс  планы  щяфtядя 20 вя  даща  чох  mяшьяля  сааtларыны 

(фаkцлtядян  асылы  олараг  ясас  фянлярин  сааtларынн  mигдары  дяйишиля  биляр)  ящаtя 

едир. Tящсилин щялледижи mярщялясиндя сечиmя эюря чохлу фянляр йараныр. 

Али  mяktяблярдя  tящсилин  mцддяtи 8–13 сеmесtрдир.  Ихtисасдан  вя  али 

mяktябин нювцндян асылы олараг сонда tялябяляр диплоm иши щазырлайыр, mаэисtр 

дяряжяси алmагдан юtрц дювляt иmtащаны верир. Алmанийада али tящсил щаггында 

диплоmун  верилmяси  гябул  олунуб.  Бу  диплоmлары  ясасян  рийазиййаt, tябияt, 

игtисадиййаt  вя  сосиал  елmляр  фаkцлtяляринин  mязунлары  ялдя  едирляр.  Али  mяk-

tябляря дахил оларkян цmуmи tялябляр ашаьыдаkылардыр; 



 

Tящсил алmаг цчцн алmан дилини билmяk ясас шярtлярядян биридир. 



 

Алmан  али  mяktябляриня  гябул  олmаг  цчцн  сянядлярин  верилmясиндян 

башга,  алmан  дилиндя  дя  иmtащан  веmяk  лазыmдыр.  Алmан  дили  цзря  mцхtялиф 

иmtащанлар  mювжуддур  kи,  бунлардан  бири  дя  алmан  али  mяktябляриня  дахил 

олmаг  щцгугу  верян  серtифиkаtıдыr.  Алmан  али  mяktябляриня  дахил  олан  щяр  бир 

шяхс mялуm олан сtандарt üzrə иmtащан верmялидир. Сянядлярин верилmя mцддяt-

лярини нязяря алараг бцtцн сянядляри (аttесtаt, mцвяффягиййяt kиtабчасы вя с.) вя 

дил цзря верилян иmtащан серtифиkаtыны али mяktябляря яввялcядян верmяk лазыmдыр. 



 

Алmанийада  доktор  дяряcясини  (елmляр  наmизядиня  уйьун)  алmаг  исtя-

диkдя, онда doktoranturaya гябул олmаг цчцн алmан универсиtеtляринин tяг-

диm еtдийи диплоmла mцгайися едиля билян али tящсил щаггында универсиtеt дипло-

mу олmалыдыр. Mцгайися олуна билян диплоmлар щаггында суаллар щяр бир уни-

версиtеt tяряфиндян mцсtягил щялл олунур. Чяtинлиkляр олдугда, tящсил вя tорпаг 

mядяниййяtи  назирлиkляринин  mярkязи  хариcи  tящсил  бцросуна  mцраcияt  еtmяk 

олар. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

127

Диплоmдан сонра tящсили даваm еtдирmяйи планлашдырарkян нязяря алmаг 

лазыmдыр kи, али tящсил щаггында диплоm tяляб олунур. 

Almaniyada ali tяhsil mцяssisяляrinя universitetляр, institutlar (ali vя 

natamam ali tяhsil mяktяbляri) daxildir. Яэяr яvvялляr tяляbяlяr eyni kursda iki 

dяfя imtahan vermяk hцququnа malik idisя, indi onlaрыn dörd dяfя kurs imta-

hanы vermяk hцququ varдыр. 

Hazırda Almaniyada tяhsil sistemiнин  mярщяляляри ibtidai, orta vя ali 

mяktяblяrdяn ibarяt olan цч pillяli strukturdan ibarяtdir. Hяmin struktuрун 

щяр  бир  пиллясинdя  hяm dюvlяt, hяm dя  юзял  tяhsil mцяssisяляri  вар. Almaniya 

dюvляti bцtцn vяtяndaшlara mяcbуri orta tяhsil  верир,  буна  эюря  дя  dюvляt 

ibtidai vя orta mяktяbляrиндя tяhsil юdяniшsizdir. Бир чох dюvляt universitetля-

rindя dя tяhsil юdяniшsizdir. Tяhsil sisteminin rяhbяr orqanlarы tяhsil vя mяdя-

niyyяt nazirляrinin дaimi konfransынdan vя Almaniya tяhsil mцяssisяляri rek-

torlaры konfransыndan ibarяtdir. Torpaqlar (яraziляr) sяviyyяsindя tяhsil prose-

sinя  rяhbяrliyi torpaqlar (яraziляr) özrə nazirlikляr hяyata keчirir, onlar, mя-

sяляn, hяmin torpaьыn (яrazinin) mяktяbляrindян istifadя olunmaq цчцn dяrs-

likляr tяsdiq ediрляr. Hяr torpaqda (яrazidя) federal “чяrчivя” qanunu fяaliyyяt 

gюstяrir. 

Almaniyada mцasir tяhsil sisteminin яsas xцsusiyyяtляri Veymar Res-

publikasы (1920-ci ilляr) dюvrцndян formalaшmышdыr, o vaxt orta mяktяbin tam 

xalq mяktяbinя vя gimnaziyaya bюlцnmяsi baш vermiшdi. 1950-cи illяrin яvvяl-

ляrinя qяdяr realnы mяktяbdя vя gimnaziyada tяhsil юdяniшli idi. 

Almaniyada mяktяbяqяdяr uшaq mцяssisяlяri  шяbяkяsi zяif inkiшaf 

etmiшdir. Uшaq baьчalaры яsas etibariля шяxsi (xцsusi) mцlkiyyяtдяdir, oraya цч 

йашындан beш йашына qяdяr uшaqlar gedir. 

Almaniyada ibtidai mяktяbdя  tяhsil altы yaшdan baшlanыr vя  dюrd-altы il 

яrzindя davam edir. Иlk iki sinиfdя fяnляrin сtандарt гурулушу olmur, riyaziy-

yat, alman dili, юlkяшцnasлыq, musiqi vя din цzrя baza bиlиklяri kompleks 

шяkildя, йяни tялиm-tяrbiyя kursu чяrчivяsindя tяdris edilir. 

Bir qayda olaraq, ibtidai siniflяr orta mяktяb strukturu чяrчivяsindя 

olur, burada ibtidai tяhsil almыш  шagirdlяr mяhz orta mяktяbdя (10-12 йашын-

dаn 16 yaшa qяdяr) vя orta пешя mяktяbindя (16 йашынdan 19 yaшa qяdяr) tяdris 

kursunu davam etdirir. Orta pешя mяktяbi orta tяhsilin tam kursuna ekviva-

lentdir, eyni zamanda universitetя  щazыrlыq mяrhяляsidir. Almaniyada hяmчi-

nin tаm peшя  tяhsili almaг  vя ixtisasы  цzrя  iшя  dцzяlmяk imkanы verяn pешя 

mяktяbляri dя vardыr.  Юлkядя orta tяhsilin tam kursunun цmumi mцddяti 

(ibtidai vя pешя mяktяblяri daxil olmaqla) 13 ilдир вя orta mяktяb mяrhяlяsin-

dяn baшlayaraq tяhsilin  чoxvariantlыьы  tяtbiq edilir: Шagirdlяr baza fяnlяrini 

юyrяnmяklя yanaшы, яlavя tяhsil fяnlяrini kюnцllц seчmяk hцququna malikdir. 

Almaniyada orta mяktяblяr beш  яsas tipя  bюlцnцr: gimnaziya, realnы 

mяktяb, natamam orta məktəb (яsas) mяktяb, peшя mяktяbi vя цmumи mяk-

tяb. Orta mяktяbin  яn nцfuzlu tipi gimnaziyadыr.  Оnun diplomu universitet 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

128 

fakцltяlяrinin яksяriyyяtиnя qяbul imtahaны vermяdяn дахил olmaq imkaны ve-

rir. Bir qayda olaraq gimnaziyalar humanitar tяhsil  цzrя ixtisaslaшыr. Realnы 

mяktяblяr dя kifayяt qяdяr yцksяk statusa malиkdir,  о xidmяt, tиcarяt vя 

dюvляt qulluьu sahяляrindя peшя tяhsili verir. Realnы möəssisədя tяhsilin nяticя-

ляrinя gюrя alыnmыш yцksяk bal gimnaziyanын yuxaры sinfиnя, sonra isя univer-

sitetя  qяbul olunmaq imkanы verir. Natamam orta məktəb (яsas) mяktяb 

birinci növbədə юz tяhsilini universitetdя davam etdirmяyi nяzяrdя tutmayan 

шagirdляr цчцнdцr. Peшя mяktяbi dя яsas etibariля bu vя ya digяr pешяйя yiyя-

lяnmяk istəyən ali tяhsil almaьы planlaшdыrmayan  шagirdляrя  аиддир.  Цmumi 

mяktяb gimnaziya vя realnы  mяktяblяrин  mцxtяlif xцsusiyyяtляriни birlяшdirir, 

eyni zamanda humanitar vя texniki tяhsil almaq imkanы yaradыr.  Цmumi 

mяktяblяrдя gimnaziya proqramы  цzrя imtahan vermiш  шagirdlяr universitetя 

дахил olmaq imkanы  ялдя  едир. Almaniyanын beля tip orta mяktяblяrinin hяr 

birindя  hяm gцndцz mяktяblяri, hяm dя internat mяktяbляrи  tяmsil olunуr. 

Инtернаt mяktябляриндя  шagirdляr bцtцn gцnц  вя ya bцtцn hяftя  гаla bilяr. 

AFR-in son illяrindя bəzi tip orta tяhsil mцяssisяlяrinin шagirdляrinin саyыnыn 

azalmasы hesabыna, gimnaziya vя realnы mяktяbляrinин шagirdляri сayынын artma 

meyli mцшahidя olunurду. 

Юлkядя ali mяktябляря  qяbul olunmaг  цчцн  цmуmи standart qaydalar 

mцяyyяn edilmiшdir. Universitetя дахил оlmaг цчцн icazя rolunu Abitur diplo-

mu oynayыr, o gimnaziyada вя йа gimnaziya proqramы цzrя цmumi mяktяbdя 

tяhsilin nяticяляrinя  gюrя verilirди. Hяmin diplomu almaq цчцn mяktяblяrin 

mяzunlarы dюrd яsas fяndяn imtahan vеrmяli иди. Abitur diplomu алmыш шаэирд 

universitetя imtahansыz qяbul olunmaq imkanына mалиk иди. Ейни заmанда бир 

neчя il bundan яvvяl hяmin qaydaya istisna олунараг, bir sыra fakцltяlяrя (xц-

susilя tibb fakцltяsinя) qяbul olunarkяn abituriyent анжаг qяbul imtahanlaры 

vermяli vя  mцsabiqяdя  iшtirak etmяlidir. Almaniyada 1991-ci ildя  юlkяnin 

birlяшmяsi vя onunla яlaqяdar tяhsil sistemlяrinin eyniляшdirиlmяsi zяrurяtiня 

яsaslanan ali tяhsilдя апарылан islahatлара эюря orta tяhsilin keyfиyyяtinə zяma-

nяt kimi baxыlmasы dayandыrыldы. Abituriyentляr arasынda mцsabiqя yolu iля se-

чim sistemini tяtbiq edяn ali mяktяblяrin sayыnыn daha da artmasы proqnoz-

laшdыrыldı. 

Almaniyada ali tяhsilin яsas prinsipi mцсtягил олmагдыр, бу ися istяnilяn 

tяляbяnin diplomuna yazыlan fяnляrin siyahыsыnы sяrbяst mцяyyяn etmяk imkanы 

yaradыr. AFR-dя ali tяhsil sisteminin elmi tяdqiqatlarla birляшдирилmяsi  məsə-

ləsi qarşıya qoyulmuşdu. Hяmin xцsusiyyяtlяr universitetляrdя tяdris prosesi-

nin qrafikini mцяyyяn edir: semestrляр mцщaзirялярдян (14–20 hяftя) vя mцщa-

зirя olmayan dюvrlяrdяn ibarяtdir. Сonuncu дюврдя ися tяляbя sяrbяst elmi iшля 

mяшьul olуrду. 

AFR ali tяhsil sistemiндя 326 tяhsil mцяssisяsi birляшmiş idi. Оnlarын бир 

чоху  dюvlяt tяhsil mцяssisяlяri  иди (qeyri-dюvляt ali mяktяbляrinin fəaliyyəti 

цчцn dюvляt lisenziyasы olmalыdыr). Universitet vя onlara bяrabяr tutulan ali 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

129

mяktяbляr (цmуmi sayы – 78): klassik universitetlяr (tibb, humanitar vя tяbiяt 

elmlяri,  эeologiya, sosiologiya, iqtisadiyyat, kяnd vя meшя  tяsяrrцfatы, 

mцhяndislik fakцltяlяri), texniki universitetляr,  цmumi universitetляr (xцsusi 

peшя  tяhsili vя elmi tяdqiqatlar), pedaqoji institutlar, tibb kollecляri, fяlsяfя, 

эeologiya vя kilsя kollecляri, idman kollecляri sistemin яsasыnы  tяшkil edir. 

Qeyri-дювляt tiplи ali mяktяbляrя ali peшя  mяktяbляri (biznes, iqlisadiyyat, 

servis, kяnd tяsяrрцfatы vя tяtbiqi incяsяnяt), incяsяnяt kollecляrи aid edilir. 

Almaniya ideyalar юlkяsidir. Burada tяhsilя, elmя  vя elmi tяdqiqatlara 

hяr zaman xцsusi diqqяt ayrыlыb.  Юlkяdя 50 mindяn  чox orta mяktяb, 3000 

mindяn artыq gimnaziya vardır. Bu tяdris mцяssisяlяrindя 12 milyondan чox 

шagird tяhsil alыr. 370 ali tяhsil mцяssisяsi, o cцmlяdяn fəlsəfə doktoru hazыrla-

yan 140 universitet vя tяxminяn 200 ixtisaslaшmыш ali tяhsil ocaьы fяaliyyяt gюs-

tяrir. Юlkяdя 63 юzяl universitet vя 40-dan çox dini tяmayцllц ali mяktяb var. 

Юlkяnin demяk olar ki, hяr bir iri шяhяrindя ali tяhsil mцяssisяsi vardır. Tяhsil 

sistemi mяrkяzlяшmiш qaydada idarя olunmur. Ərazilərin hяr birinin mцvafiq 

idarяetmя strukturlarы  fяaliyyяt gюstяrir. Bu sяbяbdяn  юlkяnin mцxtяlif 

яyalяtlяrindя tяhsilalma шяrtляri vя tяhsil proqramlarы arasыnda fяrqlяr vardır. 

Mяktяbяqяdяr tяhsil. Almaniyada uшaqlarыn mяktяbяqяdяr tяhsili icbari 

tяhsil sisteminя daxil olmadыьыndan mяcburi deyil. Yalnыz zяif inkiшaf etmiш 

azyaшlы uшaqlarыn tяhsili istisnadыr. Belя ki, mяktяbя yeni gedяn uшaq hяr hansы 

sяbяbя gюrя юz yaшыdlarыndan geri qalыrsa, o zaman xцsusi mяktяbяqяdяr sinif-

lяrdя vя ya mяktяbdaxili uшaq bağчalarыnda birinci sinfя hazыrlыq kursu keчir. 

Uшaq bağчalarыnыn tяqribяn 20 faizi dюvlяtin, qalan 80 faizi isя kilsяnin, xey-

riyyя  cяmiyyяtlяrinin vя yerli hakimiyyяt orqanlarыnыn (bяlяdiyyяlяrin) hima-

yяsindяdir. Həm də uшaq bağчalarы mцяssisя vя tяшkilatlar tяrяfindяn dя yara-

dыla bilяr. 

Bağчalara 3 yaшыndan 6 yaшadяk uшaqlar qяbul edilir. Uшaqlarыn bağчa-

larda saxlanыlmasы  xяrclяri yerli hakimiyyяt orqanlarы, mяktяbяqяdяr tяhsil 

mцяssisяsi vя valideynlяr tяrяfindяn  юdяnilir. Valideynlяrin xяrclяri ailяnin 

gяlirindяn, ailя цzvlяrinin vя ya ailяdяki uшaqlarыn sayыndan asыlыdыr. 

Orta tяhsil.  Almaniyada bцtцn uшaqlar altы yaшыndan etibarяn 9 il 

müddətində icbari qaydada mяktяbя getmяlidir. Dюvlяt mяktяblяrindя  tяhsil 

pulsuzdur. Adяtяn, uшaqlar 4 il ibtidai mяktяbdя oxuyurlar. Sonra onlar mцx-

tяlif nюv mяktяblяrя: яsas mяktяbə, realnı mяktяbə vя gimnaziyaya daxil olur-

lar. Юlkяdя birlяшmiш mяktяblяr vardır və bцtцn nюv mяktяblяrin шagirdlяri pa-

ralel  шяkildя  tяhsil alыr, bir mяktяbdяn digяrinя keчя bilirlяr.  Əsas mяktяbdя 

beşinci sinifdяn onuncu sinfя qяdяr tяhsil icbari, onuncu sinifdя isя  kюnцllц-

dцr. Realnı  mяktяbdя  шagirdlяr beşinci sinifdяn onuncu sinfя  qяdяr (onuncu 

sinif daxil olmaqla) oxuyur vя sonda kamal attestatы alыrlar. Gimnaziyada 

federal torpaqdan asыlы olaraq tяdris 12-13-cü siniflяrя qяdяr aparыlыr vя kamal 

attestatыnыn alыnmasы ilя baшa  чatыr. Bu attestat ali tяhsil mцяssisяsinя daxil 

olmaq hцququ verir. 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

130 

Mяktяblяrin  чoxunda dяrslяr gцnцn birinci yarыsыnda keçilir. Mяktяb 

tяhsili torpaqlarыn sяlahiyyяtinя daxildir. Mяktяb siyasяti isя  tяhsil vя  mя-

dяniyyяt nazirliklяrinin Daimi Шurasы tяrяfindяn idarə olunur. 

Peшя tяhsili. Almaniyada peшя tяhsili sahяsindя dual sistem geniш yayыlыb. 

Bu sistemin tяmяlindя  nяzяriyyя ilя  tяcrцbяnin qarшыlыqlы  яlaqяsi prinsipi 

dayanыr. Burada tяrяflяrdяn biri peшя mяktяbi, digяri isя tяlim mцяssisяsidir. 

Gяnclяrin tяxminяn yarыsы  mяktяbdяn sonra dual sistem чяrчivяsindя 

dюvlяt tяrяfindяn tanыnmыш 350 rяsmi peшяdяn birinя yiyяlяnir. Peшя tяhsili orta 

mяktяblяrdя tяdris olunan tяhsildяn fяrqlяnir. Peшя tяhsilinя yiyяlяnяnlяrя hяf-

tяdя 3-4 gцn mцяssisяlяrdя tяcrцbя keчilir vя bir-iki gцn isя peшя mяktяbindя 

nяzяri biliklяr verilir. Tяhsil mцddяti 2 ildяn 3,5 ilя qяdяrdir. 

Texniki peшя tяhsili bu mяktяblяrdя tяhsil xяrclяrini юz цzяrinя gюtцrяn 

dюvlяt vя  mцvafiq mцяssisяlяr tяrяfindяn  шagirdlяrя ayrыlan pul mцkafatlarы 

hesabыna maliyyяlяшdirilir. Hazыrda 500 mindяn  чox mцяssisя  vя  dюvlяt xid-

mяti sistemi gяnclяrin peшя  tяhsilinя yiyяlяnmяlяri ilя  mяшьuldur.  Шagird yer-

lяrinin 80 faizdяn чoxunu kiчik vя orta шirkяtlяr tяqdim edir. Bu юlkяdя 15-19 

yaшыndakы  gяnclяr arasыnda gюstяrici cяmi 4,2 faiz tяшkil edir. Nяzяriyyя ilя 

tяcrцbяnin яlaqяlяndirilmяsi peшяkarlarыn vя fяhlяlяrin yцksяk ixtisasa yiyяlяn-

mяlяrini tяmin edir. Peшя tяhsili usta olmaq imkanы verяn karyeranыn baшlan-

ьыcы hesab edilir. Peшя  tяhsilinin sonrakı pillələrinin hяyata keчməsi univer-

sitetlяrdя magistr dяrяcяsi almaq imkanы yaradыr. 

Ali tяhsil.  Qloballaшma Almaniyanыn elmi vя ali tяhsili qarшыsыnda yeni 

tяlяblяr qoyur. Mцvafiq islahatlar nяticяsindя universitetlяr ali tяhsil sistemini 

yeni beynяlxalq tяlяblяrя uyьunlaшdыrmaьa baшlayыb. Buraya чoxpillяli tяhsil 

sistemi (bakalavr vя magistratura), ali tяhsilin юdяniшli olmasы, qяbul testlяri, 

universitetlяr vя qeyri-universitet mцяssisяlяri ilя strateji tяrяfdaшlыьыn gцc-

lяndirilmяsi aid edilя bilяr. Bцtцn bunlara gюrə ali tяhsil bюyцk dяyiшikliklяrя 

mяruz qalыb. 

Almaniyada verilяn elmi dяrяcяlяr başqa Avropa юlkяlяrindяn möəyyən 

qяdяr fяrqlidir. Ali mяktяblяrin riyaziyyat, tяbiяt elmlяri, iqtisadiyyat vя so-

siologiya fakцltяlяrinin mяzunlarы ali tяhsil haqqыnda dюvlяt diplomu alыrlar. 

Humanitar fakцltяnin tяlяbяlяrinя  tяhsillяrini bitirdikdяn sonra, adяtяn, 

magistr dяrяcяsi verilir. Eyni zamanda doktoranturaya daxil olaraq doktor-

luq dяrяcяsi almaq mцmkцndцr. 2010-cu ildяn Almaniya universitetlяrinin 

fakцltяlяri bakalavr vя magistr dяrяcяlяri almaq imkanы verяn tяhsil sisteminя 

keчmяyя baшlayыb. Bu, Avropa dюvlяtlяrinin qoшulduqlarы Boloniya prosesinя 

uyьundur. 

Almaniyada ali tяhsil mцяssisяlяrinя qяbulun цmumi standartlarы mцяy-

yяn edilib. Belя ki, universitetя daxil olarkяn gimnaziyada vя ya gimnaziya 

proqramы  цzrя  яsas vя ya realnı  mяktяbdя  tяhsilin nяticяlяrinя uyьun verilяn 

sяnяd  яsas gюtцrцlцr. Abitur diplomu universitetя imtahansыz qяbul olmaq 

imkanы verir. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

131

Almaniya ali tяhsilinin яsas prinsipi "akademik sяrbяstlik" sistemidir. Bu 

sistem hяr bir tяlяbяyя юyrяnmяk istяdiyi fяnlяrin siyahыsыnы mцяyyяnlяшdirmяk 

imkanы yaradыr. Almaniyanыn ali tяhsili tяlim prosesi ilя elmi tяdqiqatlarыn bir-

lяшdirilmяsini dя nяzяrdя tutur. Belя ki, universitetlяrdя hяr semestr mцhazirя 

(14-20 hяftя) vя qeyri-mцhazirя  dюvrlяrindяn ibarяtdir. Qeyri-mцhazirя  dюv-

rцndя tяlяbяlяr mцstяqil elmi iшlя mяшьul olurlar. 

Ali tяhsilin ilk pillяsi baza dюvrцdцr. Bu pillяdя  tяhsil adяtяn dюrd se-

mestrdir (iki tяdris ili) vя aralыq imtahanlarыnыn verilmяsi ilя baшa  чatыr. Bu 

imtahanlarы  uьurla verяn tяlяbяlяr ikinci pillяdя  tяhsilini davam etdirmяk 

hцququ qazanыr. Bu pillяdя  tяhsil daha beш semestr davam edir vя ixtisasыn 

daha dяrindяn юyrяnilmяsini nяzяrdя tutur. O, adяtяn, buraxыlыш imtahanы ilя 

baшa чatыr. Bir sыra ixtisaslarыn (pedaqogika, tibb, hцquq) mяzunlarы buraxыlыш 

imtahanы qismindя dюvlяt imtahanы verirlяr. 

İkinci pillяnin yekunlarыna яsasяn universitetlяr daha чox bakalavr dяrя-

cяsi verir. Bunun цчцn universitetdя 3-4 il яrzindя tяhsil almaq lazımdır. Son-

ra isə mяzunlar, adяtяn, peшя fяaliyyяtinя baшlayыrlar. Magistr dяrяcяsi məzu-

nun verdiyi magistr imtahanlarы яsasыnda təyin olunur. Tяdris kursu iki яsas 

ixtisasы  vя ya bir яsas vя iki яlavя ixtisasы  яhatя edir. Universitetlяrin bir чo-

xunda magistr dяrяcяsi yeni tяtbiq olunmaьa baшlayыb. Gяlяcяkdя magistratu-

ranы bitirяnlяrя verilяn sяnяdin, diplomu tamamilя  яvяz edяcяyi nяzяrdя 

tutulur. 

Ali tяhsilin  цчцncц pillяsi doktoranturadır. Doktorluq dяrяcяsi almaq 

mяqsяdilя dissertasiya hazыrlыьы yalnыz universitetlяr tяrяfindяn hяyata keчirilir. 

Elmi tяdqiqatыn aparыlmasы ilя  яlaqяdar dissertasiyanыn hazыrlanmasы magistr 

dяrяcяsi alandan sonra 2-4 il яrzindя davam edir. Dissertasiyanыn yazыlmasыnыn 

vя  шifahi imtahanын  uьurla verilmяsinin nяticяlяrinя  görə doktorluq dяrяcяsi 

verilir. 

Almaniyada tяhsilin юdяniшli olmasы haqqыnda uzun mцddяt davam edяn 

mцzakirяlяr nяticяsindя  tяhsil qismяn  юdяniшli olub. 2005-ci ildя Federal 

Konstitusiya Mяhkяmяsinin qяrarы ilя  tяhsilя  gюrя  юdяniшə qoyulan qadaьa 

aradan gюtцrцlцb. 

Son illяrя  qяdяr Almaniyada ali tяhsil yalnыz dюvlяt tяrяfindяn maliy-

yяlяшdirilirdi. 2007-ci ildяn etibarяn Baden-Vцrtemberq, Bavariya, Hamburq, 

Aшaьы Saksoniya vя  Шimali Reyn-Vestfaliyada universitetlяrdя  юdяniшli tяhsil 

tяtbiq etmяyя baшlayыblar. Ödəniş яsasяn bir semestr цчцn 500 avro tяшkil edir. 

Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi mяqsяdilя bu universitetlər dюvlяt zяmanяti ilя 

kredit dя verir. Berlin, Branderburq, Meklenburq-Юn Pomeraniya vя Шlezviq-

Qolшteyndя isя bцtцn юdяniшlяr 50-60 avro vя ya sosial semestr юdяniшlяri 40 

avrodan 180 avroyadяk mяhdudlaшdыrыlыr. Burada яlavя  tяhsil, yяni 5 ildяn 

artыq alыnan tяhsil, həm də kюnцllц dinlяyicilяr (mяsяlяn, tяhsil almaq istяyяn 

tяqaцdчцlяr) vя ikinci tяhsil alanlar (яsasяn iqtisadiyyat ixtisaslarы)  цчцn 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

132 

юdяniшlяr geniш yayыlыb. Bцtцn bu tяhsil  ödənişləri isя semestr цчцn 800 avro 

tяшkil edir. 

Bundan başqa, dяrsliklяrя  чяkilяn xяrclяr bir semestr яrzindя  tяqribяn 

200 avro vя tibbi sыьorta haqqы isя bir semestr цчцn 280 avro miqdarında 

(qiymяtlяr tяdris ilinя gюrя dяyiшя bilяr) mцяyyяn edilib. 

Юlkяnin  юzяl tяhsil mцяssisяlяri uzun mцddяtdir  юdяniшli tяhsili hяyata 

keчirirlяr. Mяsяlяn, ingilis dilindя magistr proqramlarы il яrzindя 4-15 min 

avroya vя daha artыq miqdara baшa gяlir. 

Universitetlяr.  Hazыrda Almaniyada 370 ali tяhsil mцяssisяsi, o 

cцmlяdяn fəlsəfə doktoru hazыrlayan 140 universitet vя  tяxminяn 200 

ixtisaslaшdыrыlmыш ali tяhsil ocaьы  fяaliyyяt gюstяrir. Bundan baшqa,  юlkяdя 63 

юzяl universitet vя 40-dan artыq dini tяmayцllц ali mяktяb var. Universitetlяrin 

bюyцk hissəsi dюvlяtя  mяxsusdur vя  vяtяndaшlыьыndan, elяcя  dя milli 

mяnsubiyyяtindяn asыlы olmayaraq bцtцn tяlяbяlяr цчцn aчыqdыr. 

Almaniya universitetlяri 12500-dяn artыq mцxtяlif ixtisas цzrя  tяhsil 

tяklif edirlяr. Tяkliflяrin  яksяriyyяti  яcnяbi tяlяbяlяr  цчцn nяzяrdя tutulub. 

Bundan baшqa, чoxlu sayda strukturlaшdыrыlmыш vя яcnяbi tяlяbяlяr цчцn ideal 

шяrtlяrя malik doktorant proqramlarы yaradыlыb. 

Almaniyanыn яn qяdim universiteti 1386-cы ildя yaradыlmыш Karl Ruprext 

adыna Heydelberq Universitetidir. Tяlяbяlяrinin sayыna gюrя юlkяnin яn bюyцk 

universiteti Lцdviq-Maksimilian adыna Mцnhen Universitetidir ki, burada 

44400 tяlяbя tяhsil alыr. Яn gцclц elmi-tяdqiqat potensialыna malik universitet 

isя Axen шяhяrindя yerlяшяn Reyn-Vestfal Ali Texniki Mяktяbidir. 

Almaniya universitetlяri ("vahid elmi tяdqiqatlar vя  tяdris" prinsipinя 

яsasяn) yalnыz ali tяhsil mцяssisяsi deyil, hяmчinin qabaqcыl elmi tяdqiqatlar 

mяrkяzidir.  Юlkя daxilindя  vя xaricindя alimlяrlя elmi tяdqiqat mцяssisяlяri 

arasыndakы  sыx  яmяkdaшlыq bunun цчцn geniш imkanlar yaradыr. Ali tяhsil 

mяktяblяri dюvlяtdяn, fondlardan vя  цчцncц  шяxslяrdяn (elmi tяdqiqatlarыn 

sifariшчilяrindяn) maliyyя vяsaitlяri alыr. Universitetlяrin fakцltя vя kafedralarы 

яsasяn aшaьыdakы ixtisaslar цzrя ixtisaslaшыblar: tibb, tяbiяt vя texniki elmlяr, 

incяsяnяt vя humanitar elmlяr, hцquqшцnaslыq, ilahiyyət, iqtisadiyyat, sosial 

elmlяr, kяnd tяsяrrцfatы vя meшячilik. 

Klassik universitetlяr qяdim dцnya tarixindяn başlayaraq  bцtцn nюv 

ixtisaslar tяklif etdiyi halda, texniki universitetlяr daha чox mцhяndislik vя 

tяbiяt elmlяrinin юyrяnilmяsinя diqqяt ayыrыr. Texniki universitetlяr alman mц-

hяndislik sяnяtinin яsas mяrkяzi kimi bюyцk nцfuza malikdir. Bu universitet-

lяrя daha чox яcnяbi tяlяbяlяr maraq gюstяrir. 

1960-cы illяrin sonundan юlkяdя ixtisaslaшdыrыlmыш universitetlяr inkiшaf 

etmяyя baшlayыb. Almaniyadakы bцtцn tяlяbяlяrin yцçdя biri peшя akademiyası 

adlanan vя  mцяssisяlяrlя  sыx  яmяkdaшlыq edяn bu cцr universitetlяrdя  tяhsil 

alыr. Sяnяtя  qыsa zamanda yiyяlяnmяk imkanы yaradan ixtisaslaшdыrыlmыш uni-

versitetlяrdя  tяhsil mцddяti 3 ildir. Ciddi шяkildя  tяшkil edilmiш  tяlim kurslarы 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ