AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naz

kil 2.1. Müəssisənin bazar modeli 

 

Blok  1  –  müəssisənin  əsas  vəzifəsi  resursları  yenidən  yaratmaqdan 

ibarətdir. 

Blok 2 – girişdə resurslar: əmək, material, maliyyə; 

Blok  3  –  çıxışda  resurslar:  hazır  məhsul,  tullantılar,  mənfəət,  pul 

vəsaitləri; 

Blok 4 –  sosial mühit: müəssisənin qarşılıqlı fəaliyyətdə olduğu xarici 

mühit amilləri; 

Blok 5 – təbii mühit: faydalı qazıntılar, təbii sərvətlər, hava, su; 

Blok 6 – marketinq: resursların girişi və çıxışı ilə qarşılıqlı əlaqə; 

Blok  7  –  girişdə  və  çıxışda  resursların  nisbəti  müəssisənin  iqtisadiy-

yatını formalaşdırır. 

Marketinq  siyasətini  həyata  keçirən  zaman  məhsulun  həyat  tsiklini 

mütləq nəzərə almaq lazımdır. 

 

2.2. Müəssisənin yaradılması prosesi 

 

Müəssisənin yaradılması mürəkkəb və məsuliyyətli prosesdir. Müəssi-

sənin  yaradılması  prosesinə  başlamazdan  öncə  onun  fəaliyyət  konsep-

siyasını işləyib hazırlamaq lazımdır. Müəssisənin fəaliyyət konsepsiyasında 

məhsul, yaxud xidmət ideyasının müəyyənləşdirilməsi, marketinq tədqiqat-

larının aparılması, təklif edilən əmtəənin, yaxud xidmətin həcmi və rəqabət 

qabliyyətinin əsaslandırılması və s. məsələlər öz əksini tapmalıdır. 

Müəssisə: resursların      

     yenidən yaranması     

1 

   Sosial mühit      4 

Müəssisə  

      iqtisadiyyatı      7 

Marketinq  

    giriş      

6 

     Təbii mühit      5 

Marketinq  

   çıxış      

6 

Resurslar 

     xərc    

2 

Resurslar 

   nəticə    

2 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

30 

Müəssisənin yaradılması prosesini bir sıra ardıcıl mərhələlərə ayırmaq 

olar: 

1.  Hazırlıq  mərhələsi.  Bu  mərhələdə  müəssisənin  fəaliyyət  konsep-

siyası işlənib hazırlanır, marketinq tədqiqatları aparılır, gələcək müəssisənin 

təsisçiləri,  təşkilati-hüquqi  forması  və  strukturu,  mülkiyyət  forması  müəy-

yən edilir. Sonra biznes-plan işlənib hazırlanır, müəssisənin likvidlilik, ren-

tabellilik və gəlirlilik səviyyəsi hesablanır. Müəssisənin təsis müqaviləsi və 

nizamnaməsinin layihəsi hazırlanır. 

2. Təsis mərhələsi.  Bu  mərhələdə müəssisənin təsis  yığıncağının pro-

tokolu tərtib edilir, təsis sənədləri müzakirə olunur, təsdiqlənir və imzalanır. 

«Təsis sənədləri» papkası (qovluğu) formalaşır. 

Müəssisə  əmlak  mülkiyyətçilərinin,  yaxud  onun  vəkil  etdiyi  orqanın, 

təşkilatın  qərarı  ilə  ölkənin  qanunvericilik  aktları  ilə  nəzərdə  tutulan 

qaydada yaradıla bilər. Müəssisənin təsisçiləri fiziki və hüquqi şəxslər, döv-

lət  orqanları,  xarici  dövlətlər  və  beynəlxalq  təşkilatlar  ola  bilər.  Müəssisə 

yaradılarkən təsisçilər arasında qarşılıqlı münasibətləri tənzimləmək məqsə-

dilə  təsis  müqaviləsi  bağlanılır.  Təsis  müqaviləsində  müəssisənin  adı  və 

növü, təsisçilər haqqında məlumat, nizamnamə fondu, hər bir təsisçinin bu 

fonddakı  payı  və  öhdəlikləri,  mənfəətin  bölüşdürülməsi  qaydası  və  s. 

göstərilir. 

Mülkiyyət  və  təşkilati-hüquqi  formasından  asılı  olmayaraq    müəssisə 

nizamnamə əsasında fəaliyyət göstərir. Müəssisənin nizamnaməsi təsisçi bir 

şə

xs  olduqda  təsisçi  tərəfindən,  təsisçilər  çox  olduqda  isə  ümumi  təsis 

yığıncağı tərəfindən təsdiq edilir. Müəssisənin nizamnaməsində müəssisənin 

adı və növü, ünvanı, təsisçi barədə məlumat, müəssisənin hüquq və vəzifə-

ləri, nizamnamə fondu, fəaliyyətin məzmunu və məqsədi, idarəetmə və nə-

zarət  orqanları,  səlahiyyəti,  müəssisə  əmlakının  yaranması  və  mənfəətin 

(gəlirin) bölüşdürülməsi qaydası və s. məsələlər göstərilir. 

3. Təşkilati mərhələ. Bu mərhələdə müəssisənin yaradılması haqqında 

ə

mr verilir və ştat-vəzifə bölgüsü müəyyən edilir. 

4.  Qeydiyyata  alınma  mərhələsi.  Müəssisənin  dövlət  qeydiyyatına 

alınması  ölkənin  qanunvericilik  aktları  ilə  nəzərdə  tutulan  qaydada  həyata 

keçirilir. Müəssisənin dövlət qeydiyyatı haqqında məlumat uçot vahidlərinin 

dövlət  reyestrinə  daxil  edilmək  üçün  qeydiyyat  orqanı  tərəfindən  on  gün 

müddətində  Azərbaycan  Respublikasının  Maliyyə  Nazirliyinə,  Dövlət  Sta-

tistika Komitəsinə və müəssisənin yerləşdiyi ərazinin dövlət vergi müfəttiş-

liyi orqanına verilir. 

Müəssisənin  dövlət  qeydiyyatına  alınması  üçün  təsisçi  tərəfindən 

aşağıdakı sənədlər təqdim edilir: 

-təsisçinin ərizəsi; 

-müəssisənin əsasnaməsi; 

-müəssisənin yaradılması haqqında qərar və ya təsis müqaviləsi; 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

31 

-qeydiyyat rüsumunun ödənilməsi haqqında sənəd. 

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələr müvafiq qa-

nunvericiliyə  uyğun  olaraq  mənfəət  vergisi  və  digər  məcburi  ödənişlər 

edirlər. 

Müəssisənin əmlakı əsas fondlardan və dövriyyə vəsaitlərindən, habelə 

onun  müstəqil  balansında  dəyəri  göstərilən  digər  qiymətli  əşyalardan 

ibarətdir. 

Müəssisənin əmlakı aşağıdakı mənbələrdən formalaşır: 

-təsisçilərin pul və maddi payları; 

-məhsul  satışından,  görülən  işlərdən  və  göstərilən  xidmətlərdən,  ha-

belə təsərrüfat fəaliyyətinin digər növlərindən alınan gəlirlər; 

-qiymətli kağızların satışından əldə edilən vəsaitlər; 

-bank kreditləri və digər borc vəsaitləri; 

-kapital qoyuluşu və büdcədən dotasiyalar; 

-fiziki və hüquqi şəxslərin verdikləri xeyriyyə vəsaitləri və ianələr; 

-ölkənin qanunvericilik aktları və qadağan olunmayan digər mənbələr-

dən daxil olan vəsaitlər. 

Müəssisə  idarəetmə  orqanlarının  strukturunu,  ştat  vahidlərini  və  on-

ların saxlanılması xərclərini müstəqil müəyyən edir. Fərdi və dövlət müəs-

sisəsi istisna olmaqla, bütün müəssisələrin idarə edilməsi payçıların ümumi 

yığıncağında  təsdiq  edilmiş  idarə  heyəti  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Təsis-

çilərin  ümumi  yığıncağı  müəssisənin  ali  idarəetmə  orqanıdır.  Müəssisənin 

fəaliyyətinə  aid  bütün  məsələlər  payçıların  ümumi  yığıncağında  müzakirə 

olunaraq müvafiq qərar qəbul edilə bilər. 

Müəssisənin fəaliyyətinə ən azı iki fiziki şəxsdən ibarət olan idarə he-

yəti rəhbərlik edir. İdarə heyəti müəssisənin fəaliyyətini təşkil edir, tərəfdaş-

larla  münasibətdə  və  müvafiq  orqanlarda  müəssisənin  mənafeyini  təmsil 

edir. 

Fərdi  və  dövlət  müəssisələrinin  idarə  edilməsi  prosesi  təsisçilər  tərə-

findən müstəqil müəyyən edilir. 

Müəssisə  dövlət  qeydiyyatına  alındıqdan  sonra  qeydiyyat  haqqında 

şə

hadətnamə  verilir.  Müəssisənin  möhürü  hazırlanır.  Təsis  sənədlərinin  və 

qeydiyyat  haqqında  şəhadətnamənin  nüsxəsi  notarius  tərəfindən  təsdiq 

edilir. 

5. Nəhayət beşınci mərhələdə qeydiyyat haqqında tərtib edilmiş şəha-

dətnamə  ilə  müəssisənin  dövlət  orqanlarında  və  fondlarında  qeydiyyatı  və 

uçota  alınması  həyata  keçirilir.  Məcburi  qeydiyyata  alınması  tələb  edilən 

ə

sas orqanlar və fondlar aşağıdakılardan ibarətdir: 

-Dövlət Statistika İdarəsi; 

-dövlət vergi müfəttişliyi; 

-pensiya fondu; 

-sosial sığorta fondu; 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

32 

-məşğulluq fondu; 

-bank və s. 

Bu mərhələ müəssisənin yaradılması prosesinin tamamlayıcı mərhələ-

sidir,  yalnız  bundan  sonra  müəssisə  təsis  sənədlərinə  uyğun  olaraq  fəa-

liyyətə başlaya bilər. 

 

2.3. Müəssisənin iqtisadi əsasları 

 

Müəssisənin  fəaliyyət  göstərməsi  üçün  onun  iqtisadi  əsasını  təşkil 

edən  istehsal  amilləri  mövcud  olmalıdır.  İqtisadi  ədəbiyyatlarda  istehsalın 

dörd amili: əmək, kapital, torpaq və sahibkarlıq qabiliyyəti göstərilir. 

Məlumdur ki, əmək insanın məqsədəuyğun fəaliyyətidir, onun köməyi 

ilə  insan  təbiəti  öz  tələbatını  ödəmək  üçün  dəyişdirir  və  uyğunlaşdırır. 

A.Marşall «İqtisad elminin prinsipləri» əsərində yazmışdır ki, hər cür əmə-

yin  hansısa  nəticəni  əldə  etmək  məqsədi  vardır.  İstehsal  amili  kimi  əmək 

dedikdə təsərrüfat fəaliyyəti prosesində insanlar tərəfindən göstərilən bütün 

fiziki və əqli cəhətlər, səylər başa düşülür. 

Ə

məkdən danışarkən əməyin intensivliyi və əmək məhsuldarlığı anla-

yışlarının mahiyyətini açıqlama lazım gəlir. 

Elmi-texniki inqilab əməyin xarakterində və məzmununda dəyişiklik-

lərə  gətirib  çıxartdı.  Əmək  daha  ixtisaslı  əməyə  çevrildi,  kadrların  hazır-

lanmasına sərf olunan vaxt artdı, bilavasitə istehsal prosesində fiziki əməyin 

ə

həmiyyəti xeyli azaldı, əmək prosesi əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdi. 

Belə  ki,  bu  zaman  insanlar  daha  mürəkkəb  maşın  və  mexanizmlərlə  iş 

görmək,  işçilər  isə  texnoloji  proseslərin  mahiyyətini  başa  düşmək,  bahalı 

mürəkkəb avadanlıqlarla rəftar etməyi bacarmaq, lazımi təşəbbüskarlıq gös-

tərmək məcburiyyətində qaldılar. 

Sahibkarlar işçi qüvvəsini dövri mətbuatda, radio və televiziyada elan 

etmək yolu ilə, əmək birjası və əhalinin məşğulluq mərkəzləri vasitəsilə, ha-

belə dostları və tanışlarının köməyilə tapır və işə götürürlər. Sahibkar heyəti 

seçərkən  onların  ixtisas  təhsilini,  peşə  hazırlığını,  iş  təcrübəsini,  şəxsi 

keyfiyyətini, xarici dil bilməsini və kompyuter savadını nəzərə alırlar. 

Kadrlar müəssisənin maddi-texniki bazasının mühüm tərkib hissəsidir. 

Onlar  məhsulun  istehsal  prosesi  ilə  əlaqədardır,  sənaye-istehsal  heyətini 

təşkil  edirlər.  Sənaye-istehsal  heyəti  fəhlələr,  mütəxəssislər  və  xidmətedici 

heyətdən ibarətdir. 

Fəhlələr kateqoriyasına məhsulun istehsal prosesində bilavasitə iştirak 

edən  işçilər  aiddir.  İdarəetmə,  istehsalata  texnoloji  və  təşkilati-planlı  rəh-

bərlik,  uçot,  planlaşdırma,  təminat,  təchizat  və  kadrların  komplektləşdiril-

məsi funksiyalarını yerinə yetirən heyət, inzibati-təsərrüfat işçiləri, işçilərin 

məişət xidməti ilə məşğul olanlar mütəxəssislər kateqoriyasını təşkil edirlər. 

Elmi-texniki  tərəqqi  nailiyyətlərinin  istehsalata  tətbiqi  əməyin  xarakterini 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

33 

dəyişdirir  və  işçilərin  ixtisas  səviyyəsinə  olan  tələbatı  artırır.  Deməli,  işçi 

heyətinin  düzgün  seçilməsi  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  uğurla  həyata  keçi-

rilməsinin ən ümdə problemlərindən biridir. 

Kadrların  düzgün  seçilməsi  və  onlarla  sivil  qaydada  davranış  məhsul 

istehsalı  prosesində  baş  verə  biləcək  hər  hansı  mürəkkəb,  çətin  problemin 

müvəffəqiyyətlə həll  edilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Sahibkarlıq dav-

ranışı  elə  olmalıdır  ki,  müəssisənin  kommersiya  sirri  həmişə  gizli  saxla-

nılsın,  müəssisənin  imici  müdafiə  olunsun,  istehlakçının  və  işgüzar  adam-

ların hüsn-rəğbətini qazanmaq mümkün olsun. Buna görə də müəssisə kadr-

larla,  heyətlə  gündəlik  səmərəli  iş  aparılmalı,  onların  iş  keyfiyyətləri  mün-

təzəm  surətdə  dəqiq  qiymətləndirilməli,  ən  yaxşı  sahibkarlıq  fəaliyyəti 

stimullaşdırılmalıdır. 

Kapital istehsalın ən mühüm amilidir. İqtisadi nəzəriyyənin klassikləri 

A.Smit  və  D.Rikardo  istehsal  amili  kimi  kapital  və  dövriyyə  kapitalı  bir-

birindən fərqləndirirlər. Əsas kapital uzun illər istehsal prosesində fəaliyyət 

göstərən  və  bir  neçə  istehsal  tsiklinə  xidmət  edən  artıq  maddiləşmiş 

kapitaldır, yəni əsas istehsal fondlarıdır. Digər növ kapital bir istehsal tsik-

lində  iştirak  edərək  öz  dəyərini  istehsal  olunan  məhsulun  üzərinə  keçirən 

kapitaldır. O dövriyyə kapitalı, yəni dövriyyə istehsal fondlarıdır. Dövriyyə 

kapitalına xərclənən pul vəsaiti məhsul satıldıqdan sonra sahibkara tamamilə 

qaytarılır. Ancaq əsas kapitala çəkilən xərclər belə tezliklə ödənilə bilməz. 

Ə

sas istehsal fondları istehsal prosesində uzun müddət iştirak edən, öz 

natural  formasını  saxlayan  və  dəyərini  istehsal  olunan  məhsulun  üzərinə 

tədricən,  hissə-hissə  keçirən  istehsal  fondlarıdır.  Onun  tərkibinə  binalar, 

tikililər, ötürücü qurğular, maşın və avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, alətlər 

və təsərrüfat inventarları daxildir. 

Dövriyyə  istehsal  fondları  bir  istehsal  tsiklində  sərf  olunan,  dəyərini  

tamamilə  və  dərhal  istehsal  olunan  məhsulun  üzərinə  keçirən  istehsal  va-

sitələridir.  Əmək  prosesində  onların  natural  forması  və  fiziki-kimyəvi 

tərkibi dəyişilir. Dövriyyə istehsal fondlarının tərkibinə xammal və əsas ma-

teriallar, alınmış yarımfabrikatlar, köməkçi materiallar, yanacaq və elektrik 

enerjisi,  tara  və  tara  materialları,  təmir  üçün  hissələr,  azqiymətli  və  tez 

aşınan əşyalar, gələcək dövr xərcləri daxildir. Gələcək dövr xərcləri əsasən 

yeni  məhsulun  mənimsənilməsi  ilə  bağlıdır,  deməli,  onun  xərclənməsinə 

ciddi yanaşmaq lazımdır. Yeni məhsulun mənimsənilməsi müddəti nə qədər 

uzanarsa,  müəssisənin  maliyyə  vəziyyətini  sağlamlaşdırmaq  imkanı  bir  o 

qədər çətinləşər. Çünki həmin vaxt kəsiyində gələcək dövr xərcləri istehsal 

xərclərinə  daxil  edilir.  Bu  işdə  sahibkardan  çeviklik,  yüksək  işgüzarlıq, 

dövriyyə  fondlarından  qənaətlə  və  təyinatı  üzrə  istifadə  etmək  qabiliyyəti 

tələb olunur. 

İ

stehsal amili kimi torpaq son dərəcə müstəsna əhəmiyyətə malikdir. 

Torpağı  başqa  istehsal  amillərindən  fərqləndirən  bir  sıra  səciyyəvi 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

34 

xüsusiyyətlər vardır. Ən başlıca cəhət odur ki, torpaq sahəsi məhduddur, in-

sanlar onun həcmini dəyişmək iqtidarında deyil, təbii sərvətlər (su, yanacaq-

enerji resursları, faydalı qazıntılar) ilə zəngindir. Yerin təkində zəngin neft 

və  qaz  yataqları,  digər  mineral  sərvətlər  mövcuddur.  Torpaqdan  səmərəli, 

məqsədyönlü istifadə etməklə sahibkarlıq fəaliyyətini genişləndirmək, məh-

sul  bolluğu  yaratmaq,  əhalinin  firavan  həyat  tərzini  təmin  etmək  müm-

kündür. Buna böyük tələbat, həm də əlverişli şərait vardır. 

Bazar iqtisadiyyatının əsas atributlarından biri kimi çıxış edən sahib-

karlıq qabiliyyəti istehsalın mühüm amilidir. Sahibkarın başlıca işi mövcud 

iqtisadi resursların kombinasiyasının bütün mümkün  yeni üsullarından isti-

fadə  etməklə  yüksək  rəqabətqabiliyyətli  məhsul  istehsalını  təşkil  etməkdir. 

Birinci şərt odur ki, sahibkar fəaliyyət növünün seçilməsində, istehsal proq-

ramının  tərtib  edilməsində,  maliyyələşdirmə  mənbələrinin  tapılmasında, 

resursların  əldə  edilməsində,  məhsulun  reallaşdırılmasında  və  ona  qiymət 

qoyulmasında,  mənfəətin  istifadəsində  və  s.  işlərdə  müstəqildir.  Lakin  sa-

hibkar həmişə bazardan, tələb və təklifin dəyişilməsi dinamikasında, qiymə-

tin  səviyyəsindən,  yəni  mövcud  əmtəə-pul  münasibətləri  sistemindən  asılı 

vəziyyətdə qalır. 

Sahibkarlığın  ikinci  mühüm  şərti  qərarların  qəbuluna,  onların  nəti-

cələrinə və bununla bağlı riskə görə məsuliyyət daşımasıdır. Məlum olduğu 

kimi  risk,  həmişə  qeyri-müəyyənliklə,  gözlənilməz  hadisələrlə  əlaqədardır, 

hətta ən dəqiq hesablamalar və proqnozlar bu amili aradan qaldıra bilməz, o, 

sahibkarlıq fəaliyyətinin daimi yoldaşıdır. 

Kommersiya sahəsində uğur qazanmağa meyil, mənfəətin artırılmasına 

cəhd  sahibkarlığın  üçüncü  mühüm  əlaməti  sayılır.  Sahibkarların  fəaliyyəti 

təkcə  iqtisadi  məsələlərlə  məhdudlaşmır,  onlar  cəmiyyətin  sosial  problem-

lərinin  həllində  bilavasitə  iştirak  edir,  öz  vəsaitlərinin  müəyyən  hissəsini 

mədəniyyətin, təhsilin və səhiyyənin inkişafına, ətraf mühitin mühafizəsinə 

xərcləyirlər. 

Xüsusi iqtisadi təfəkkür tipi kimi sahibkarlıq praktiki fəaliyyətdə icra 

olunan qərarların qəbuluna orijinal baxış və  yanaşmaların məcmusu ilə sə-

ciyyələnir.  Burada  sahibkarın  şəxsiyyəti  həlledici  rol  oynayır.  Sahibkar 

olmaq o deməkdir ki, başqalarının edə bilmədiklərini bacarsın, müstəqil fəa-

liyyət  növü  seçsin,  rəqabət  bazarında  layiqli  yer  tutsun,  ictimai  tələbatın 

ödənilməsinə xidmət etsin və yüksək mənfəət götürsün. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

35 

III FƏSİL. MÜƏSSİSƏNİN İNNOVASİYALI  

İ

NKİŞAFI 

 

3.1. İnnovasiyalı inkişafın konseptual əsasları 

 

Müasir  şəraitdə  yeni  texnologiyaların  təsərrüfat  dövriyyəsinə  cəlb 

edilməsi  effektivliyinin  yüksəldilməsi  müəssisənin  innovasiyalı  inkişaf 

metodologiyasının işlənib hazırlanmasını zəruri edir. 

Müəssisədə  elmi-tədqiqat  və  təcrübə-konstruktor  işlərinin  idarə  edil-

məsinin müasir prinsiplərinə, eləcə də  yeni texnologiyaların tətbiqinin əsas 

metodoloji  aspektlərinə  təkamül  prosesində  baxmaq  məqsədəuyğundur. 

Yeni  texnologiyaların  işlənməsi  və  tətbiqi  sferasında  biznesin  aparılması 

şə

raitinin  dəyişilməsini  və  xarici  iqtisadi  mühitin  trasformasiyasının  daxili 

idarəetmə  qərarlarının  qəbul  edilməsi  metodlarının  inkişafına  təsirini  təhlil 

etmək lazımdır. Təhlil nəticəsində meyilin aşkara çıxarılması müasir təsər-

rüfatçılıq  şəraitində  müəssisənin  innovasiyalı  inkişafı  metodologiyasının 

formalaşması üçün konseptual əsas ola bilər. 

 Məlum olduğu kimi, dünya iqtisadiyyatı müəyyən inkişaf mərhələlə-

rindən  keçib:  kənd  təsərrüfatı,  sənaye  və  postsənaye  dövrü.  Son  illər  yeni 

qlobal  iqtisadi  mühitin  təşəkkülü  prosesi  baş  verir.  Dünya  iqtisadiyyatının 

sənaye və postsənaye dövrü innovasiya dövrü ilə əvəz olunur. 

Yeni  iqtisadi  sistem  deyəsən  xarici  mühitdə  təsərrüfat  subyektlərinin 

səmərəli  fəaliyyət  göstərmələrinə  imkan  verən  əsas  rəqabət  üstünlüklərinin 

ə

vəzlənməsilə səciyyələnir. Bu hər şeydən əvvəl qeyri-material aktivlərinin 

rolunun artırılmasında, intellektual kapitalın geniş investisiyalaşdırılmasında 

təzahur edir. 

Strateji resurs kimi elmi biliklərin rolunun artması və müvəffəqiyyətin 

ə

sas  faktoru  kimi  texnoloji  innovasiyaların  artan  təsiri  ona  gətirib  çıxar-

mışdır ki, bu gün bütün dünyada müəssisənin iqtisadi artımı mütərəqqi bilik-

ləri və müasir qərarları özündə əks etdirən yeni məhsulun və avadanlıqların 

payı ilə müəyyən olunur.  

Müəssisə  idarəetmə  qərarları  qəbul  edir  və  eyni  zamanda  təsərrüfat 

fəaliyyətinin  müxtəlif  sferalarında  iqtisadi  məqsəd  və  vəzifələr  qoyur. 

İ

qtisadi  artıma  yeni  texnologiyaların  təsirinin  gücləndirilməsi  ilə  əlaqədar 

korporativ  və  strateji  idarəetmə  sistemində  innovasiyalı  inkişafın  müasir 

rolu və əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək zəruridir. 

İ

nnovasiyalı  inkişafın  tədqiqi  hər  şeydən  əvvəl  innovasiyalar  və  on-

ların təsnifatı, innovasiya prosesi və onun təşkilediciləri, innovasiya fəaliy-

yəti və onun xarakteristikası kimi əsas anlayışların öyrənilməsini tələb edir. 

Bu  iqtisadi  kateqoriyaların  mahiyyəti  və  məzmununun  açıqlanması,  həm-

çinin  yeni  texnologiyanın  işlənilməsi  və  tətbiqi  xüsusiyyətlərinin  aşkara 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

36 

çıxarılması təsərrüfat subyektlərinin innovasiyalı inkişafının həyata keçiril-

məsinin müasir konsepsiyasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. 

«İnnovasiya»  anlayışı  ilk  dəfə  XIX  əsrdə  mədəniyyətşünaslıq  üzrə 

elmi-tədqiqatlarda  verilmişdir.  O,  bir  mədəniyyətin  bəzi  elementlərinin  di-

gər mədəniyyətlərə daxil olmasını ifadə edirdi. Söhbət Avropa mədəniyyə-

tinə Afrika və Asiya cəmiyyətlərinin ənənələrinin daxil olmasından gedirdi.  

XX əsrin əvvəllərində texniki yeniliklərin qanunauyğunluqları öyrənil-

məyə  başlandı.  Maraqlı  innovasiya  prosesi,  «böyük  tsikl»in  və  ya  uzun 

«dalğaların» mövcudluğu müşahidə edildi. Qərbdə bu ideyanı iqtisadi nəzə-

riyyələrə uyğunlaşdırmağa, xüsusi olaraq istehsalın tsiklik böhranlarını əsas-

landırmağa  və  ona  bəraət  qazandırmağa  çalışırdılar.  Amerika  iqtisadçısı 

İ

ozef  A.Şumpeter  burada  radikal  texniki-iqtisadi  yeniliklərin  aktivləşdi-

rilməsi vasitəsilə iqtisadiyyatda növbəti enməni sürətlə dəf etmək imkanını 

gördü. Aydınlaşdı ki, mənfəətin mənbəyi yalnız qiymətin dəyişdirilməsi və 

ya  xərclərin  azaldılması  deyil,  hətta  buraxılan  məhsulun  radikal  dəyişməsi 

də  ola  bilər.  Bu  dövrdə  firmalar  özlərinin  «innovasiya»  siyasətinin,  bazarı 

onun konyukturuna uyğun təmin edən məhsul yeniliklərinin dinamik sistem-

lərini  hazırlamağa  başladılar.  Deməli,  marketinq  nəzəriyyəsi  qiymət  me-

xanizmindən daha çox innovasiya mexanizminə əsaslanır. 

İ

nnovasiya siyasəti perspektivli ixtira olmaqla yanaşı, iqtisadi və sosial 

xüsusiyyətə  malikdir.  Yeniliklərin  çevik  mexanizminə  əsaslanan  firmalar 

bazarda  tələbin  formalaşması  təşəbbüsünü  ələ  almağa  imkan  yaratdılar. 

Beləliklə,  «istehlak  cəmiyyəti»nin  inkişaf  prosesində  yeniliklərin  əhalinin 

həyat  tərzinə  aktiv  daxil  olması  başlandı.  Daha  doğrusu,  tələb  təklifin  ar-

xasınca gəlirdi.  

Firmalar  belə  strategiyaya  davam  gətirmək  üçün  innovasiya  proses-

lərini geniş mənada dərindən, hərtərəfli öyrənmək məcburiyyətində qaldılar. 

Çünki  dünyada  elmi  nailiyyətlərə  düzgün  orientasiya,  tez-tez  və  fasiləsiz 

dəyişiklikləri  işçi  heyətinin  dərketmə  və  qavrama  qabiliyyəti,  həddindən 

artıq  təkliflərin  olduğu  şəraitdə  firma  rəhbərlərindən  maksimum  seçim 

bacarığı tələb olunurdu. 

İ

nnovasiya  nəzəriyyəsinin  ilk  banisi  Avstriya  iqtisadçısı  İ.  Şumpeter 

olub. Sonradan bu nəzəriyyə Almaniya iqtisadçısı Q.Menil, Sovet iqtisadçı-

larından  akademik  A.İ.Ançişkin,  professor  L.S.Boyutin,  professor 

Y.V.Yakoves və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmişdi. 

İ

.Şumpater  “İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi” əsərində yazmışdır ki, inno-

vasiya prosesləri,  yeni kombinasiyalar,  yeni texnikadan istifadə,  yeni xam-

malın yaranması, yeni məhsulun mənimsənilməsi, yeni təchizat bazarlarının 

yaranması və istehsalın  yenidən təşkili nəticəsində formalaşırlar. 

Hərfi  mənada  innovasiya  (ingiliscə  innovation)  azərbaycan  dilinə 

yeniliklərin tətbiqi kimi tərcümə olunur və  yeniliklərdən,  yaxud kəşflərdən 

istifadə prosesi deməkdir.  

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

37 

Hal-hazırda  innovasiya  fəaliyyəti  sahəsində  ümumi  qəbul  olunmuş 

terminalogiya  yoxdur.  Akademik  L.İ.Abalkinin  fikrincə  innovasiya  fəaliy-

yəti bir tərəfdən elmin, kəşfin və ixtiranın texnika və texnologiyanın səviy-

yəsinə  daim  təsir  göstərməsində,  digər  tərəfdən  isə  elmi-tədqiqatlarda  yeni 

cihaz və avadanlıqların tətbiqində təzahür edən elm və texnikanın qarşılıqlı 

ə

laqəli  ardıcıl  inkişafı  başa  düşülməlidir.  Elmi-texniki  tərəqqi  sosial 

tərəqqinin ayrılması hissəsi kimi maddi istehsalın və sosial sferanın keyfiy-

yətcə  yeniləşdirilməsini  stimullaşdırır,  əmək  məhsuldarlığının  daima  art-

masına səbəb olur, praktiki olaraq cəmiyyətin bütün tərəflərinə təsir göstərir.  

A.V.Sokolov və başqaları innovasiya dedikdə konkret ictimai tələbatı 

ödəyən  və  bir  sıra  səmərə  verə  bilən  prinsipcə  yeni,  yaxud  modifikasiya 

olunmuş  vəsaitin  (yeniliyin)  yaranması  və  mənimsənilməsinin  yekun 

nəticəsi başa düşürlər.  

«Elmi-texniki tərəqqi» lüğətində qeyd edilir ki, innovasiya – yeni növ 

məmulatların, texnologiyaların  işlənməsinə,  yaradılmasına  və    yayılması-

na,    yeni  təşkilati  firmaların  tətbiqinə  yönəldilən  yaradıcı  fəaliyyətin  nəti-

cəsidir. 

Bəzi  iqtisadçılar  «yenilik»  və    «innovasiya»  anlayışlarını  eyniləşdir-

məyə  çalışırlar.  Bu  fikirlə  qətiyyən  razılaşmaq  olmaz.  Yenilik  –  hər  hansı 

fəaliyyət sferasında istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi üzrə fundamen-

tal, tətbiqi tədqiqatların, işləmələrin və  ya eksperimental işlərin nəticəsidir. 

Yenilik  ixtira,  kəşf,  patent,  əmtəə  nişanı,  səmərələşdirici  təklif  şəklində 

tərtib  oluna  bilər.  İnnovasiya  idarəetmə  obyektinin  dəyişdirilməsi  və  iqti-

sadi,  sosial,  ekoloji,  elmi-texniki  və  digər  növ  effektin  alınması  məqsədilə 

yeniliklərin tətbiqinin son nəticəsidir. 

Bazar münasibətləri şəraitində müəssisə  elm və texniki nailiyyətlərini,  

ixtiraları tətbiq edərək öz fəaliyyətini daim təkmilləşdirməyə çalışır.  

İ

nnovasiya  prosesi  aşağıdakı  tədbirlərin  həyata  keçirilməsini  nəzərdə 

tutur: 

-yeni növ məhsulun mənimsənilməsi və buraxılan məhsulun modern-

ləşdirilməsi; 

-yeni maşın, avadanlıq və materialların istehsalata tətbiqi; 

-yeni  texnologiyaların  və  məhsulun  istehsalı  üsullarından  istifadə 

edilməsi; 

-istehsalın  təşkili  və  idarəetmənin  mütərəqqi  metodları,  vasitələri  və 

qaydalarının tətbiqi. 

İ

qtisadiyyatın bütün sahələrində innovasiya proseslərinin genişləndiril-

məsinin  əsas  amili  istehsalın  elmi-texniki  nailiyyətlərə  uyğun  tələbatından 

irəli  gəlir.  İnnovasiya  nəzəriyyəsindən  lazımınca  istifadə  etmək  üçün  pro-

seslər  arasında  bir  başa  əlaqəni  o  mənada  öyrənmək  lazımdır  ki,  texniki 

yeniliklər təşkilati və iqtisadi dəyişikliklərlə nəticələnsin. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

38 

İ

nnovasiya  prosesi  əmək  məhsuldarlığının  yüksəldilməsi,  tədavül 

xərclərinin  azaldılması  və  məhsul  satışında  keyfiyyətin  yüksəldilməsi  və 

qiymətin aşağı salınması ilə müşahidə olunur. Məhz yeniliklərin dəqiq me-

xanizminə arxalanaraq kompaniyalar və firmalar öz məhsullarının rəqabətə 

davam  gətirməsini  təmin  edirlər,  tələbatın  formalaşmasında  təşəbbüsü  əldə 

saxlayırlar.  

İ

qtisadi  ədəbiyyatlarda  göstərilir  ki,  elmi-texniki  tərəqqinin  və  isteh-

salın inkişafı baxımından innovasiya fəaliyyəti beş cür olur: 

1.  Böyük  innovasiya.  Bu  zaman  inqilabi  yeniliklər  həyata  keçirilir, 

istehsal strukturu, iadəretmə və iqtisadi inkişafın sürəti kökündən dəyişir. 

2.  Radikal innovasiya. Elmi ideyalar və ixtiralar baş verir ki, nəticədə 

texnoloji sistemlərin keyfiyyətinin kökündən dəyişdirilməsi və yeni istehsal 

sahələrinin yaranması mümkün olur. 

3.  Prinsipial innovasiya. Böyük ixtiralar və elmi-texniki təkliflər  ya-

ranır  ki,  bunların  da  bazasında  texnikanın  yenisi  ilə  əvəzlənməsi,  fun-

damental elmi prinsipin saxlanması şərti ilə yeni texnologiya yaranır.  

4.  Mövcud texnologiyanın, obyektlərin, məhsulun və texnikanın tək-

milləşdirilməsinə  yönəldilmiş  innovasiyalar.  Bunun  nəticəsində  yeni  ixti-

ralar  meydana  çıxır  ki,  onlar  da  buraxılan  məhsulun  əsas  texniki-iqtisadi 

göstəricilərinin yaxşılaşmasına nail olur. 

5.  Sadə innovasiya. Bunun vasitəsilə istehsalda istifadə edilən texnika 

və texnologiyanın texniki-iqtisadi parametrlərinin bir müddət saxlanmasına 

nail olunur. 

İ

nnovasiyanın  belə  sinifləşdirilməsi,  bölünməsi  dünya  bazarında  li-

derliyi  əldən  verməmək,  investisiya  riskini  azaltmaq  və  elmi-texniki  in-

kişafın  idarəetmə  strategiyasının  formalaşması  zamanı  istifadə  etmək  üçün 

lazımdır. Yeniliklər üç əsas əlamətlətinə görə qruplaşdırılır: 

1.  yeniliyin tipinə görə; 

2.  həyata keçirilmə mexanizminə görə; 

3.  innovasiya proseslərinin xüsusiyyətlərinə görə; 

Yenilikləri tipinə görə iki əsas qrupa: maddi-texniki və sosial qruplara 

bölmək olar. 

Maddi-texniki yeniliklərə: 

-  texnika (avadanlıqlar, cihazlar, EHM və s.); 

-  texnologiya (istehsal prosesləri); 

-  sənaye materialları (xammal və son məhsul) aid edilir. 

Sosial yeniliklərə: 

-   iqtisadi   (yeni   vergilər   sistemi,   qiymətləndirmə,   əməkhaqqı  

sistemi, göstəricilər və s.); 

-təşkilati-idarəetmə  (yeni təşkilati strukturlar, qərarların hazırlanması 

və onların yerinə yetirilməsinə nəzarət və s.); 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

39 

-sosial-idarəetmə  (icra,  səhmdar  cəmiyyətin  fəaliyyətində  dəyişik-

liklər, tərbiyə işi, rəhbərin seçilməsi və s.); 

-hüquqi (əsasən təsərrüfat qanunvericiliyində baş verən dəyişikliklər); 

-pedoqoji (tədris metodları, tərbiyə metodları) aid edilir. 

Material-texniki  və  sosial  yeniliklər  arasında  qarşılıqlı  əvəzləmələr 

vardır. Belə ki, müəssisədə əmək məhsuldarlığı yeni texnikanın və texnolo-

giyanın  tətbiqi  vasitəsilə,  həmçinin  əməyin  təşkili  və  stimullaşdırılmasının 

mütərəqqi  formalarının  tətbiqi  sayəsində  yüksəldılə  bilər.  Bir  sıra  hallarda 

ikinci yol daha əlverişli və ucuz başa gəlir. 

İ

nnovasiya potensialına görə yeniliklər aşağıdakı kimi bölünürlər: 

-radikal  və  baza  yenilikləri  (prinsipcə  yeni  texnologiyalar,  idarəet-

mənin metodları, məhsul növləri); 

-kombinəedilmiş  yeniliklər  (müxtəlif  əlaqələndirmələrdən  istifadə 

edərək elementlərin konstruktiv birləşdirilməsi); 

-modifikasiya  olunmuş  yeniliklər  (mövcud  konstruksiyaların  və 

prinsiplərin yaxşılaşdırılması). 

Texnikanın,  texnologiyanın  və  istehsalın  təşkilinin  təkmilləşdirilməsi 

məsələsi  birbaşa  bazarda  tələb  və  təklifin  dəyişilməsi  dinamikası  ilə 

ə

laqələndirilməlidir.  

Texniki  yeniliklərin  xarakterik  cəhətləri  istehsalın  texniki  bazasında 

baş verən kəmiyyət dəyişiklikləri ilə fərqlənir, yəni: 

-ixtiraların tətbiqi nəticəsində istehsalın texniki səviyyəsində keyfiyyət 

sıçrayışı; 

-yeniliklərin tətbiqi nəticəsində iqtisadi-sosial və ekoloji effektin əldə 

edilməsi. 

İ

nnovasiyanın  texniki,  iqtisadi  və  sosial  nəticələri  aşağıdakılardan 

ibarətdir: 

-məhsulun  çeşidi  təzələnir  və  rəqabət  qabiliyyəti  yüksəlir,  əhalinin 

artan tələbatının ödənilməsinə bilavasitə imkan verir; 

-istehsalın səmərəliliyi yüksəlir, mövcud resurslardan qənaətlə istifadə 

olunmasına,  istehsal  xərclərinin  azalmasına  və  mənfəətin  artmasına  səbəb 

olur; 

-yeniliklər əhəmiyyətli sosail nəticələrlə səciyyələnir. 

Elm  və  texnika  nailiyyətlərinin  istehsalata  tətbiqi  əməyin  xarakterini 

dəyişir, əmək şəraitini yüngülləşdirir, ağır əl əməyini aradan qaldırır. 

Yeniliklər istehsalda keyfiyyət dəyişiklikləridir. Onları texnika və tex-

nologiyaya,  istehsalın  təşkilinə  və  idarəetməyə  aid  etmək  olar.  Bunlar  bir-

birilə sıx əlaqəlidirlər və məhsuldar qüvvələrin inkişafında, istehsalın səmə-

rəliliyinin yüksəldilməsində keyfiyyətli pillədir. 

Texniki yeniliklərin xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 

-texniki  səviyyədə  keyfiyyətli  sıçrayış  (ixtiraların  realizə  olunması 

nəticəsi –  yenilik meyarı); 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

40 

-yeniliklərin  tətbiqi  nəticəsində  iqtisadi,  sosial,  ekoloji  və  başqa 

səmərəliliyin böyük ölçüsü (səmərəlilik meyarı). 

Bu  meyarlar  yeniliyin  xırda,  çoxsaylı  texniki  səmərələşdirmələrdən 

fərqləndirməyə imkan verir.  

Hazırda  elm  və  istehsalat  arasında  birbaşa  əlaqə  yaradılmışdır,  çox 

vaxt elmi ideyalar istehsalatda həyata keçirilir. 

Elmi-texniki  tərəqqinin  sürətləndirilməsi  sənaye  məhsullarının  daim 

yeniləşdirilməsinə  gətirib  çıxarır.  Sənaye  məhsulu  hər  5  ildən  bir  təqribən 

80 faiz  yeniləşir. Son 20 il ərzində məhsulun illik  yeniləşmə səviyyəsi 4-5 

dəfə; daha mütərəqqi sahələr üzrə 6-7 dəfə artmışdır. 

Beləliklə,  iqtisadi  ədəbiyyatlarda  innovasiya  haqqında  müxtəlif 

təriflərə rast gəlinir:  

İ

nnovasiya  –  istehsalın  ilkin  strukturunda  baş  verən  dəyişikliklərdir, 

yəni onun daxili strukturunun yeni vəziyyətə keçididir; 

İ

nnovasiya  –  yeni  praktiki  vasitələrin  yaradılması,  yayılması  və  isti-

fadəsinin    kompleks    prosesidir    (insanların  məlum  tələblərinin  daha  yaxşı 

təmin edilməsi üçün yeniliklərdir); 

İ

nnovasiya    –    yeni    texnoloji    ideyaların,    təkliflərin,    elmi-texniki  

qərarların praktiki tətbiq edilməsi və həyata keçirilməsi; 

İ

nnovasiya – yeni texnologiya şəklində yeniliklərin, məhsul və xidmət 

növlərinin,  istehsal,  maliyyə,  kommersiya  və  inzibati  xarakterli  təşkilati-

texniki və sosial-iqtisadi qərarların yerinə yetirilməsidir. 

İ

nnovasiya – aparılmış elmi-tədqiqatların və kəşflərin istehsalata tətbiq 

edilən (əvvəlki analoqlarda fərqli) obyektləridir. 

Həmin təriflərdə iki cəhəti xüsusi  vurğulamaq lazımdır: birincisi, bu 

«yeni  ideya»,  məhsul  və  xidmətdir;  ikincisı,  istehsalata  yeniliklərin  tətbiq 

edilməsidir  ki,  nəticədə  istehsal  sisteminin  özü  dəyişir,  istehsal  yeni 

keyfiyyəti kəsb edir. 

Son  illərdə  sənayecə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  (ABŞ,  Yaponiya,  Alma-

niya  və  s.)  yüksək  riskli  texnologiyanın  xüsusi  çəkisinin  artması  müşahidə 

olunur. Mütərəqqi texnologiya üzrə hazırlanmış məhsulların həyat tsikli adi 

sənaye məhsullarına nisbətən 3 dəfə kiçik olur. 

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  istehsalın  səmərəliliyinin  yüksəldilməsi 

üçün  yeniliklərin  yaradılması  və  tətbiqi  çox  vacibdir.  Yeniliklər  bazar  qa-

nunlarının  tələblərinə  uyğun  olaraq  cəmiyyət  –  istehsal  –  istehlak  proses-

lərində iştirakçılara qarşılıqlı fayda verir.