AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. ―SƏYAVUġ‖ 1932-1933-cü illərdə bütün mədəni dünya Şərqin böyük şairi Firdovsinin 1000 illiyini qeyd etməyə hazırlaşırdı. Sovet Azərbaycanında da Firdovsi yubileyinə ciddi hazırlıq gedir, şairin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilirdi. Şərq ədəbiyyatı ilə yaxşı tanış olan Cavid bu min illik 1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1929, № 10. 2 Yenə orada, 1933, № 1. 3 ―Knyaz‖ haqqında qeydlər (rus dilində), Rəf, C.Cabbarlı arxivi, inv. № 762. 248 yubileyi Firdovsinin ―Şahnamə‖sindəki Səyavuş dastanı motivləri əsasında yazılmış beş pərdəli mənzum ―Səyavuş‖ faciəsi ilə qarşıladı. Bu əsərin təhlilinə keçməzdən əvvəl demək lazımdır ki, Firdovsinin ―Şahnamə‖si Azərbaycanda çox yayılmış və çox oxunan klassik əsərlərdən biridir. Xüsusilə bu əsərdəki qəhrəmanlıq dastanları xalqın zövqünə uyğun gəlmişdir. Xalq içərisindən bu qəhrəmanlıq dastanlarını xüsusi məharət və qiraətlə oxuyan və şərh edən, müəyyən dərəcədə Qərbin səyyah aktyorlarına, trubadurlarına bənzər adamlar yetişmişdir ki, el arasında bunlara ―şahnaməxan‖ adını vermişlər. Çoxu Şərq ədəbiyyatını yaxşı bilən şahnaməxanlar məclislərdə, kütlə arasında çıxış edər, imamların müsibətindən danışan dərvişlərin və rövzəxanların əksinə olaraq öz dinləyicilərinə qəhrəmanlıq hissləri aşılamağa çalışardılar. Buna görədir ki, şahnaməxanlar mürtəcelər tərəfindən ―babı‖, ―nağılçı‖, ―sufi‖ adlandırılırdı. Heç təsadüfi deyildir ki, keçən əsrin son illərində Bakıda çar çinovnikləri ―Şahnamə‖ dastanlarının yerli əhalidə mübarizlik ruhunu qüvvətləndirməsindən qorxaraq, məclislərdə, yığıncaqlarda ―Şahnamə‖ oxumağı qadağan etmiş və onun yerinə Kərbəla müsibətlərinə aid əsərlər oxumağı lazım bilmişdilər. Firdovsinin bədii ədəbiyyata təsirinə gəlincə, məlumdur ki, Nizamidən başlayaraq müasir dövrə qədər Azərbaycanın bütün görkəmli mütəfəkkir şairləri Firdovsi yaradıcılığı ilə ciddi maraqlanmışlar. Nizami ―İsgəndərnamə‖ əsərində ―Şahnamə‖ dastanlarından yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. XIX əsrin böyük materialist filosofu M.F.Axundov Firdovsi şeirinə yüksək qiymət vermiş, məşhur fəlsəfi məktublarında dini görüşləri tənqid edirkən ―Şahnamə‖dən misallar gətirmişdir. Axundovun müasiri Mirzə Kazım bəy 249 ―Firdovsiyə görə iranlıların əsatiri‖ mövzusunda elmi əsər yazmışdır. 1905-ci ildən sonra Azərbaycan yazıçıları ―Şahnamə‖dən müəyyən fəsilləri tərcümə etməyə başlamışlar. Böyük inqilabçı şair Sabir 1906-cı ildə ―Səyavuş‖ dastanının bir hissəsini tərcümə edib, nəşr etdirmişdir. Həmin ildə Rəşid bəy Əfəndizadə ―Rüstəm və Söhrab‖ dastanını tərcümə etmiş, 1908-ci ildə Abbas ağa Nazir yenə eyni dastanı tərcümə edib, Firdovsinin şəxsiyyətinə və yaradıcılığına aid bir müqəddimə ilə nəşr etdirmişdir. 20-ci illərdə və 30-cu illərin əvvəllərində A.Şaiq ―Qubad ilə Məzdək dastanı‖nı, M.Müşfiq və M.Seyidzadə ―Sultan Mahmud haqqında həcv‖i, M.M.İbrahimi ―Rüstəmin Səd Vəqqasa məktubu‖nu, İbrahim Tahir ―Səyavuş‖, ―Zöhhak və Kavə dastanı‖nı, Əli Nəzmi ―Səyavuş və Əfrasiyab‖ dastanını, ―Şahnamə‖nin ―Dünyanın və insanın yaradılışı haqqında‖ fəslini, Azər ―Rüstəm və Burza‖, ―Rüstəm və İsfəndiyar‖, Ağadadaş Müniri ―Əşkabus dastanı‖nı tərcümə etmişdir. Şairin yubileyi ərəfəsində ―Şahnamə‖dən daha yeni tərcümələr edilmiş, qabaqlar tərcümə edilib çap olunmamış bir sıra tərcümələr də nəşr olunmuşdur. Yubiley ərəfəsində Azərbaycan alimləri tərəfindən Firdovsi yaradıcılığı haqqında bir çox ciddi elmi-tədqiqat əsərləri də yazılmışdır. Bunlardan Ruhulla Axundovun ―Firdovsi və müasirlik‖, Əli Nazimin ―Firdovsi və yaradıcılığı‖, M.M.İbrahiminin ―Firdovsi və ―Şahnamə‖, Əmin Abidin ―Firdovsi və Azərbaycan ədəbiyyatı‖ əsərlərini göstərmək olar. XX əsrdə ―Şahnamə‖ mövzularına yazılan əsərlər Azərbaycan səhnəsində də xüsusi yer tutmuşdur. 1908-ci ildə böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov ―Rüstəm və Söh- rab‖ dastanı əsasında eyni adlı 5 pərdəli opera bəstələmiş və opera həmin illərdə səhnədə göstərilmişdir. Bu illərdə Türkiyə yazıçısı Şəmsəddin Saminin ―Zöhhak və Gavə‖ 250 dastanı əsasında yazdığı ―Gaveyi-ahəngər‖ dramı da Bakıda tamaşaya qoyulurdu. Bir neçə il sonra müəllim Həsən Səbri Abdullayev tərəfindən Əhməd Müdhətin yazmış olduğu 3 pərdəli ―Səyavuş‖ dramı Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. 1908-ci ildə şair Azər də ―Rüstəm və Söhrab‖ dastanını 4 pərdəli dram şəklində səhnləşdirmişdi. 1914-cü ildə isə Bakı ―İttihad‖ məktəbi müəllimlərindən Mirzə Rza ―Səyavuş dastanı‖ əsasında 4 pərdəli ―Səyavuş‖ dramını yazmış və həmin ildə əsər müəllim və tələbələr tərəfindən tamaşaya qoyulmuşdur. 1 Beləliklə, Cavid ―Şahnamə‖ mövzusunda əsər yazan ilk şair deyildi. Onun ―Səyavuş‖u müəyyən ənənənin davamı idi. Lakin bir həqiqətdir ki, Cavidin bu əsəri istər bədii, istərsə məzmun, məfkurə cəhətindən ―Şahnamə‖ mövzularında yazılan əsərlərdən ən qüvvətlisi idi. ―Səyavuş‖ yazıldığı ildə (1933) Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş, sonra da nəşr edilmiş, ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdi. Marksist tənqid bu faciəni son bir neçə ildə Cavidin yaradıcılığında və görüşlərində əmələ gələn dönüşün ən yaxşı əlamətlərindən və nümunələrindən biri kimi qiymətləndirmişdi. H.Mehdi 1933-cü ildə ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsində nəşr etdirdiyi ―Ədəbi qeydlər‖ məqaləsində inqilabın və sovet varlığının Cavid yaradıcılığına göstərdiyi müsbət təsirlərdən bəhs edərək yazırdı ki: ―Cavid kimi yazıçılar, az-çox inqilabi ideyalarla tənəffüs etmələri sayəsində birdən-birə gəncləşməyə, dünən özünü bədii əsərlər yaratmağa enerjisi qalmadığından təəssüflə bəhs edərkən, bu gün birdən-birə sürətlənərək... irəliyə, proqresə doğru addım atmağa başlamışlar... Bu gün Cavid Firdovsi dastanlarının bir parçasını öz bədii laboratoriyasında 1 Bax: Əmin Abid, ―Firdovsi və Azərbaycan ədəbiyyatı‖, Firdovsi, ―Şahnamə‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, səh. XCY. 251 keçirərək xaqanlar hakimiyyəti əleyhinə üsyan bayrağı qaldıran Çin məzlumlarına şərəfli nəğmələr oxuyur 1 ‖. Yenə həmin müəllif 1934-cü ildə ―Səyavuş‖un ilk nəşrinə yazdığı ―Cavid haqqında bir neçə söz‖ sərlövhəli müqəddiməsində haqlı olaraq faciəni ―özünə bəraət qazandıra bilən, yeni keyfiyyətli bir əsər‖ adlandırır. ―Səyavuş‖ Cavidi gəncləşdirmişdir, ―Səyavuş‖un bir çox odlu misraları bizim üçün qiymətli və yüksəkdir‖ deyirdi. Tənqidçinin diqqətini hər şeydən əvvəl Cavidin tarixə olan yeni baxışı cəlb edirdi. Hüseyn Mehdi belə bir düzgün nəticəyə gəlmişdi ki, ―Cavid ―Səyavuş‖ əsəri ilə ictimai ixtilaflar göstərmişdir... Cavid göstərmişdir ki, əsil insanlar əli qabarlılardır, əməkçilərdir. Cavid eyni zamanda əsil qəhrəmanların əməkçi kütlələrdən, əsil insanlar içərisində çıxdığını göstərməyə çalışmışdır‖ 2 . Həqiqətən, Cavidin bu faciəsi Firdovsinin ―Səyavuş‖ dastanı motivləri əsasında yazılsa da, bu motivlərdən çox kənara çıxan tam orijinal bir əsər idi. Məsələn, ―Şahnamə‖də Keykavus səbirli, tədbirli, ağıllı, ədalətli bir şah kimi göstərildiyi halda, Cavidin əsərində bütün əxlaq normalarını tapdalayan, azğın, zülmkar, kütbeyin, qudurğan bir müstəbiddir. Bundan başqa Cavid feodal zülmünü, hakimlərin özbaşınalığını göstərmək üçün, öz əsərinə məzlumların qanını içın Vali surətini də əlavə etmişdi. Firdovsinin ―Səyavuş‖ dastanında xalq üsyanlarını göstərən kiçik bir epizod belə olmadığı halda, Cavid xalq üsyanlarını göstərməyə xüsusi fikir vermiş və Altay kimi bir üsyançı qəhrəman surətini yaratmışdır; Yalçın və onunla əlaqədar hadisələrlə hakimlərin xalqa olmazın əzab-əziyyət verdiklərini göstərmişdir. ―Səyavuş‖ dastanında saray və hərəmxana həyatının ziddiyyətləri göstərilmədiyi halda, Caviddə bu cəhət ilk 1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ 1933 № 1. 2 ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddəmə. 252 planda idi. Firdovsi Səyavuşu əsasən şahlığa sadiq və hakimliyə həvəskar göstərdiyi halda, Caviddə Səyavuş tac-taxt düşməni, saraylara nifrət edən, xalq kütlələr inə yaxın bir qəhrəmandır. Rüstəm surətinə də Cavid geniş yer vermiş, onu Səyavuşun məsləkdaşı, vətənpərvər bir qəhrəman kimi canlandırmışdı. Cavidin Südabə surəti də Səyavuş dastanındakı Südabədən fərqlənirdi. Firdovsi Südabəni əsasən hiyləgər bir qadın kimi göstərmişdi. Cavid həmin motivi saxlamaqla bərabər, bu qadının səmimi mənəvi iztirablarını da vermişdi. Cavidin Südabəsi, eyni zamanda, güclə saraylara alınan, öz vətənindən, elindən ayrı düşən, həyatında çox haqsızlıq gördüyü üçün sərtləşmiş bədbəxt bir qadın, qəfəsə salınmış bir quşdur. Tarixi mövzuda yazdığı əvvəlki ―Topal Teymur‖ əsə- rindən tamamilə fərqli olaraq, bu faciədə Cavid feodal dünyasının, şah-sultan hökmranlığının xalqlar həyatında törətdiyi fəlakətləri, saray həyatının rəzalətlərini və zəhmətkeş kəndlilərin feodal özbaşınalığına qarşı mübarizəsini ön planda göstərməyə çalışmışdı. Zahirdə əsərin qəhrəmanı Səyavuş idisə də, əslində dramaturqun daha çox rəğbət bəslədiyi üsyançı kəndlilərin başçısı Altay və onu əhatə edən üsyançı kəndlilər idi. Səyavuşu da dramaturq saraya qarşı duran, kütlələrə yaxın, demokratik əhvali-ruhiyyəli bir qəhrəman kimi göstərmişdi. Şah nəslindən olduğuna baxmayaraq, erkən anasını itirdiyindən, uşaqlıqdan Zabilistanda bir kənddə, sadə, namuslu adamların əhatəsində böyümüş Səyavuşda kəndlilərə məxsus sadə, mehriban bir ürək vardır. Səyavuşun təlim-tərbiyəsi ilə xalqın sevimlisi olan qəhrəman Zal oğlu Rüstəm məşğul olur. Rüstəmin tərbiyəsi ilə o, gözəl ruhlu bir insan və yenilməz qəhrəman olur. Səyavuş atası Keykavusun əmri ilə sa- raya çağırılır. Ürəkdən bağlı olduğu kənddən ayrılmaq 253 onun üçün çətin olsa da, şah əmrini yerinə yetirməyə məcbur olur (Firdovsidə isə Səyavuş öz arzusu ilə sa- raya, atasının yanına getməyə can atır). Yola çıxarkən səmimi çöhrəli, ağsaçlı bir qadın, bir el anası Səya- vuşun alnından öpüb, ona xeyir-dua verir. Bu el anası- nın xeyir-duası bizə böyük Nizaminin əsərlərində şah- lara öyüd-nəsihət verən dünya görmüş ağsaçlı qadınla- rın arzularını xatırladır (bu ana surəti Firdovsidə yoxdur). Ağsaçlı qadın Səyavuşa deyir: Zalımla məzlumu, sakın, bir tutma, Yediyin ətməyi, duzu unutma! Hər ölkəyə varsan, bizi anarsın, Nasırlı əllərə açır, yanarsın. Şən saraylar məğrur etməsin səni, Düşün daim yoxsulların dərdini. Uyma evlər yıxan, kinli şahlara, Acı, köküsləri yaxan ahlara! Biz səni bəslədik, çalış adil ol! Haydı, yavrum, şanlı yol, uğurlu yol! Səyavuş isə: Sağlıqla, ey böyük, möhtərəm ana! Sən anadan daha yaxınsan bana 1 — — sözləri ilə ağsaçlı qadınla vidalaşır. El anasının nəsihəti, tapşırıqları özünün gələcək həyat yolunu müəyyənləşdirməkdə Səyavuşa böyük kömək edir. Səyavuş saraya gəlir. Burada kənddəki sadəlik, sə- mimiyyətdən əsər belə yoxdur. Gənc qəhrəman gələn kimi onu saray çəkişmələri əhatə edir; münəccimdən 1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 389. 254 tutmuş pişxidmətə qədər sərvət və şöhrət düşkünləri ona quyu qazmağa hazırlaşırlar. İkinci tərəfdən atası Key- kavusun dözülməz əxlaqsızlığı, analığı Südabənin şıltaqlığı Səyavuşda saray həyatına qarşı dərin nifrət oyadır. O, sarayın ―faciələr səhnəsi‖ olduğunu gözü ilə görür. Bu arada Keykavusa türk xaqanı Əfrasiyab ordularının sərhədi keçib, kəndliləri taladığı xəbəri çatır. Düşmən ordularını geri oturtmaq Rüstəmlə Səyavuşa tapşırılır. Rüstəm və Səyavuş saraya nifrət etsələr də, vətəni müdafiəyə həmişə hazırdırlar. Onlar ordu ilə sərhədə yaxınlaşır, lakin burada sərkərdələr arasında qısa bir toqquşmadan sonra aydın olur ki, İran kəndlilərini çapıb talayanlar, İran ordusunun öz başçıları, məmurlar və yerli talançılardır. Bu həqiqətin şahidi olan Rüstəm nahaq qanların tökülməsinə razı olmur, vuruşu dayandırır, sülh təklif edib saraya qayıdır. Səyavuş bu səfərində eyni zamanda İran kəndlilərinin ağır həyatı ilə tanış olur. Yerli məmurlar kəndliləri bir tərəfdən ağır zəhmət şəraitində, qamçı gücü ilə qul kimi işlədir, ikinci tərəfdən kəndlilərin var-yoxunu talayırlar. Bu zülmə qarşı kəndlilər üsyan edir. Üsyançıların başında kəndli Altay durur. Səyavuş el anasının nəsihətinə sadiq qalaraq məzlumları müdafiə edir, üsyançılara haqq qazandırır: Məzlumlara qarşı duyğusuz qalan Bir insandan daha şərəfli kaplan — — deyə məmurlara nifrətini bildirir, üsyançı Altayla dostlaşır. Rüstəm saraya, Keykavusun yanına gəlib, Əfrasiyab orduları ilə sülhə girişdiyini ona xəbər verir. Azğın, şöhrətpərəst hökmdar bu xəbərdən qəzəblənir. Şah ilə xalq içərisindən çıxmış qəhrəman arasında olan bu mübahisə səhnəsi dramaturqun Rüstəm surətini nə 255 məqsədlə yaratdığını aydınlaşdırır. R ü s t ə m Haqsız qanlar axmasın deyə, Səyavuşla Piran gəldi bir rəyə. K e y k a v u s (qızğın) Barışdılarmı?! R ü s t ə m Yersiz vuruşmanın mənası varmı? K e yk a v u s Xəyanət! Xəyanət! Alçaq xəyanət!.. ...İştə ikiniz də qorxaq və miskin. Səyavuş da xain, Rüstəm də xain. R ü s t ə m Qorxaqmı, xainmi? Çirkin iftira! Dayanmaz insan şu təhqirə əsla. K e yk a v u s Rüstəm! R ü s t ə m Həddini bil, nə sandın məni? K e y k a v u s 256 Sus! Şöhrətin məğrur etməsin səni. R ü s t ə m Sakın, güvənmə çox taxtü tacına! Keykavus hər iki qəhrəmandan intiqam alacağını bildirir. Rüstəm buna cavab olaraq: Artıq mənə oldu əyan: Cənnət imiş Zabilistan. Dönməliyəm əski yurda, Namus, şərəf həpsi orda 1 — — deyə sarayı nifrətlə tərk edib Zabilistana gedir, Səyavuşa da xəbər göndərir ki, atasının qəzəbinə düçar olmamaq üçün dayısı Əfrasiyabın yanına getsin. Səyavuş Rüstəmin sifarişini eşidib, Saray aləminə məndə yox həvəs Həpsi qanlı məhbəs, parlaq bir qəfəs — — deyirsə də, ölümdən yaxa qurtarmaq üçün yenə dayısı Əfrasiyabın yanına getməli olur. Yolda o, ova çıxmış qızlar sırasında dayısı qızı gözəl Firəngizə rast gəlir. Gənclər bir-birini sevirlər. Əfrasiyab əvvəlcə Səyavuşu təntənə ilə qarşılayıb, ona sarayda yüksək rütbə təklif edir. Səyavuş isə: İstəməm, sadəlik xoşdur mənimçin, Gözüm yoxdur mənim, heç bir rütbədə — 1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 434-435. 257 — deyə cavab verir. Firəngizin təmiz məhəbbəti ona hər şeydən yüksək görünür. Lakin çox çəkmir ki, burada da saray çəkişmələri başlanır. Turan ordusunun sərkərdəsi Gərşivəz Səyavuşun qəhrəmanlığını və şöhrətini görüb, onu aradan çıxarmağı, xəyanətlə məhv etməyi qərara alır. Burada Səyavuşa Çin sərhədində böyük bir vilayəti üsyan bürüdüyünü, əhalinin al-qan içində çırpındığını söyləyirlər. Üsyanı yatırmağı ona təklif edirlər. Səyavuş qan tökülməsinin əleyhinə olduğundan, həmişə sülh, əmniyyət tərəfdarı, məzlumlar tərəfdarı olduğundan bu təklifi qəbul edib, üsyanı yatırmaq üçün Çin sərhədinə gəlir. Burada aydın olur ki, vilayəti al-qan içində boğan üsyançılar deyil vilayətin azğın valisi və onun talançı məmurlarıdır. Onların xəyanəti nəticəsində ölkəni dar ağacları bürümüş, aclıq, yoxsulluq, səfalət kəndliləri əldən salmışdır. Çin xaqanının zülmündən qaçan yoxsul Çin kəndliləri ilə türk kəndliləri birləşib üsyan bayrağını qaldırmışlar. Altay burada da üsyançıların başçısıdır. Üsyançı kəndlilər – çinli və türklər cinayətkar valinin üstünü almışdır, Altay ona ölüm fitvası oxuyur: Yetər, çıldırdınız, ―hökumət‖ deyə, Evləri yıxdınız, ―ədalət‖ deyə. Məzlumlar qanından badə sondunuz, Qarğa-quzğun kimi leşə qondunuz. ―Qanun‖ deyə doğru yoldan caydınız, Xalqın namusunu heçə saydınız. Aldıqları nəfəs zəhərli ahlar, Qidasız çocuqlar ot yeyib yaşar. Söylə öyündüyün ədalət bumu? Hökumət dediyin rəzalət bumu?! 1 Səyavuş həqiqəti bilib Altayla birləşir, üsyançıları müdafiə 1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri. səh. 462-463. 258 edir, valiyə qarşı çıxır. Lakin o, sadəlik edib Gərşivəzin yalanlarına aldanır, valini öz düşməninin ixtiyarına verir. Kəndlilərin düşməninə bu yersiz mərhəməti görən Altay: Səyavuş da şah nəsli, xaqan nəsli, Onun hər kəslə var başqa bir dili — — deyib dostu Səyavuşdan ayrılır. Gərşivəz Səyavuşu tək görüb, onu məhv etmək üçün ən yaxşı fürsət tapdığını düşünür, Əfrasiyaba onun guya taxt-tac arzusunda olduğunu bildirir, Keykavusun dilindən Səyavuşa saxta məktublar düzəldir. Əfrasiyab Səyavuşun asılmasını əmr edir. Səyavuş qılınc çəkib özünü müdafiə etməli olur. Gərşivəz onun özünü qəhrəmanlıqla müdafiə etdiyini görüb, namərdlik edir. Səyavuşu arxadan yaralayır. Son nəfəsdə Səyavuş Əfrasiyaba ―Keykavus bir cəllad, sən də bir cəllad!‖ deyib ölür. Beləliklə, məzlum xalq kütlələri və onlara rəğbət bəsləyənlərlə saray, şahlıq, soltanlıq, saray əyanları, insan qanına susayan valilər, hərbcu feodallar arasında olan bu ziddiyyət dramın əsas konfliktini təşkil edir. Əsərdə xüsusi yer tutan Səyavuşun şəxsi həyat dramı da oradan başlayır ki, o hələ kənddə ikən ağsaçlı el anasının, ―zalımlarla məzlumları bir tutma, məzlumlara acı‖ sözlərinə axıra qədər sadiq qalır, hər yerdə məzlumları müdafiə etdiyi üçün axırda zalımların əlində məhv olur. Lakin faciədə təkcə bir Səyavuş deyil, yoxsul kəndlilər, cariyələr, kölə əməyinə məhkum edilmiş qadınlar, qocalar, dar ağacından asılan üsyançılar, bir sözlə bütün el, oba facianə vəziyyətdədir. Beləliklə, H.Cavidin ―Səyavuş‖u elin faciəsi, sadə adamların, mərd igidlərin, məhkum kəndlilərin faciəsi idi. Feodal dünyası ―Səyavuş‖ müəllifinin nəzərində ağalar və kölələr dünyası idi. Bütün bunlar isə öz növbəsində 259 Cavidin tarixə olan yeni baxışını əks etdirirdi. Sənətkarlıq, dil, üslub cəhətindən də bu əsərdə bir çox yeniliklər var idi ki, bu xüsusda sonrakı fəsillərdə bəhs ediləcəkdir. 4. ―XƏYYAM‖ 1935-ci ildə Cavid Şərqin məşhur mütəfəkkir şairi və alimi Ömər Xəyyamın həyatından bəhs edən ―Xəyyam‖ dramını yazır. Dram ən yaxşı səhnə əsərləri müsabiqəsində mükafata layiq görülür. Ümumiyyətlə 1920-ci illər və 30-cu illərin əvvəlləri sovet şərqşünaslığı və ədəbiyyatşünaslığı elminin yeni istiqamətdə inkişaf etdiyi bir dövr idi. Elmin bütün sahələrində olduğu kimi, klassik ədəbi irs də sözün geniş mənasında yeni metodoloji əsaslar üzrə yenidən tədqiq edilir, Şərq xalqlarının mədəni irsi dərindən öyrənilir, sovet alimləri tərəfindən Şərq ədəbiyyatı və məşhur Şərq şairləri haqqında yeni əsərlər yaradılırdı. Bu illərdə sovet şərqşünaslığı elminin mərkəzlərindən biri də Azərbaycan, Bakı sayılırdı. Azərbaycanda mədəni inqilab uğrunda aparılan mübarizə ilə əlaqədar olaraq, köhnə adət-ənənələr və dini mövhumat əleyhinə mübarizə məqsədilə, əsərlərində dini ehkama, islam zehniyyətinə qarşı çıxan, dini mövhumatla mübarizə aparan mütəfəkkir şairlərin yaradıcılığına, əsərlərinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Bu sənətkarlardan biri də öz əsrinin dinsiz şairi sayılan və bütün mədəni dünyanın tanıdığı Ömər Xəyyam idi. 1928-34-cü illər arasında müxtəlif respublikalarda, o cümlədən də Azərbaycanda Xəyyam haqqında bir neçə yeni tədqiqat əsəri yaranmış, onun dini şübhəçilik ideyaları və həyat sevgisi motivləri ilə zəngin olan məşhur rübailərindən bir qismi Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. Şübhəsiz, belə bir şəraitdə yaradıclığının ilk dövründə dini şübhəçilik ideyalarının 260 təbliğatçısı olan Hüseyn Cavid Ömər Xəyyam haqqında olan yeni yazılara, mülahizələrə laqeyd qala bilməzdi. Xəyyam mövzusu Cavid üçün, onu uzun illər məşğul edən Şərq fəlsəfəsi, Şərq zehniyyəti haqqında yeni mülahizələrini ifadə etmək üçün çox əlverişli bir mövzu idi, bu, eyni zamanda, bir romantik şair kimi onun üslubuna da çox uyğun gələn bir mövzu idi. Doğrudur, bu mövzuda Cavid ―Şeyx Sənan‖ kimi qiymətli bir əsər yaratmışdı. Lakin bu əsərin yazıldığı dövrdən iyirmi bir il keçmişdi. Bu iyirmi bir ildə çox şey dəyişmiş, şairin özü də dəyişmiş, onun dinlərə, dini təriqətlərə, fəlsəfələrə və əvvəllərdə çox mürəkkəb tellərlə bağlı olduğu Şərq panteizminə də münasibət dəyişmişdi. Bu məsələlər haqqında yeni söz demək üçün Cavid əsaslı bir hazırlıq dövrü, müəyyən bir mənəvi inkişaf dövrü keçmişdi. ―Xəyyam‖da bu inkişaf, mənəvi təbəddülat özünü çox aydın əks etdirmişdi. Bu dramda nəinki yalnız şairin tarixə baxışında, dini etiqadlara və köhnə Şərq fəlsəfəsinə münasibətində, hətta ədəbi-dramaturji üsullarında, qəhrəmanlarının xarakterində, surətlərin təbiətində də yenilik hər addımda özünü göstərirdi. Biz yuxarıda gördük ki, Cavid ―Şeyx Sənan‖da və hətta ―Şeyda‖ dramında da, Sənan və Şeyda surətlərində olduğu kimi, öz qəhrəmanlarının üstünlüyünü göstərmək üçün, romantik üsullardan istifadə edir, qəhrəmanlarına fövqəlbəşər xüsusiyyətlər verir, onları göylərə qaldırır, sonsuz fəzalarda uçurur, xəyalən əbədi şeir, xəyal aləmlərində bağlayır, son nəticədə bu və yaxud başqa yol ilə adi insanlardan tamamilə ayırıb fərqləndirirdi. ―Xəyyam‖da isə Cavid bu üsuldan tamamilə uzaqlaşmış, daha çox təbiiliyə, reallığa fikir vermişdi. Bu üslub yeniliyi ―Knyaz‖ və ―Səyavuş‖da da vardı, lakin ―Xəyyam‖da daha aydın nəzərə çarpırdı. Bu dramın qəhrəmanı Ömər Xəyyam sadə, adi bir insandır. O, fəzalarda deyil, həmişə yerdə, adi insanların arasında dolaşır. Xəyyam başqalarından ancaq məsləki, dünyagörüşü etibarı ilə ayrılır. 261 Əlbəttə, bu əsərdə də qəhrəman – Xəyyam hər kəsdən üstün idi; lakin bu üstünlük onun fövqəladəliyində fantastik, romantik xəyallarında deyil, öz dövrünə görə qabaqcıl, mütəfəkkir şair olmasında idi. Xəyyam sadə bir insan kimi yaşayır, öz fikirlərini təbliğ edir, bu yolda bir çox məhrumiyyətlərə düçar olur, düşmənləri ilə üz-üzə gəlir, onları məğlub edir, dostlarına mehribanlıq göstərir, yaşayır, yaradır, nəhayət, qocalıb, milyonlarca başqa insanlar kimi, öz əcəli ilə ölür. Əsərdə Xəyyamı əhatə edən başqa surətlər də beləcə real, təbii xüsusiyyətləri ilə göstərilmişdi. ―Səyavuş‖ və xüsusən ―Xəyyam‖ ilə Cavid romantik dram yolundan ayrılıb, realist dram – Şekspir dramı yoluna qədəm qoymuşdur. Cavid bir sənətkar dramaturq olaraq ümumiyyətlə təsirli ekspozisiya yaratmaqda çox usta idi. ―Xəyyam‖ dramının ekspozisiyası daha mənalı, cazibəli və mövzuya görə məqsədə daha uyğun idi. İlk səhnədə tamaşaçı Xəyyam dövrünün çox incə şəkildə düşünülmüş, bi-birinə zidd iki mənzərəsini görür. Bir tərəfdən öz əzəməti ilə mütəfəkkir Şərq, mədrəsə həyatı, elm-ürfanla məşğul olan gənc şərqli tələbələr, ikinci tərəfdən dini zehniyyət, xurafat ocağı məscid... Ariflər, alimlər mədrəsəyə, möminlər isə məscidə doğru can atırlar. Mədrəsədə toplaşanlarda dünyəvi hisslər, yaşamaq eşqi coşub daşır, məscidin sakinləri isə dünyadan mümkün qədər tez köçüb getmək qayğısı ilə ibadətə məşğuldurlar. Məsciddən möminlərin səsləri, insanı boş, dilsiz fəzalara, heçliyə çağıran münacat səsi ucalır: Ey fəzalarda gülümsər əbədi şerü xəyal, O nə qüdrət, o nə həşmət, o nə ahəngü cəlal! Hər düha çırpınaraq səndə arar feyzü kamal, Yenə yox kimsədə əsla səni idrakə macal. 262 Bu, əsrlərdən bəri lal göylərə sığınan insan zəkasının korluğundan, gücsüzlüyündən bəhs açan dindar Şərqdir. Elm- ürfan ocağı olan mədrəsədən isə gənc mütəfəkkir şair Xəyyamın və onun yoldaşlarının insanları həyata, həqiqətə, eşqə, səadətə çağıran və real düşüncəyə əsaslanan alimanə səsi yüksəlir. Xəyyam minacatı dinləyərək kinayə ilə deyir: X ə y y a m İştə bir səs ki, edər göylərə şaşqınca xitab, O sağır göy əcəba kimsəyə vermişmi cavab? O dərinliklərə, boşluqlara uçduqca xəyal Sanki çırpınmada bir şəhpəri yanmış qartal... X ə r a b a t i (kinayəli qəhqəhələrlə) Hər gələn bir yeni əfsanə satar, O qaranlıq dama hər kəs daş atar. X ə y y a m Xilqətin sirri müəmmadır, əvət, Ürəfa satsa da yüz min hikmət, Burda cənnət quralım badə ilə.. Bu da insanları həqiqət aləminə, həyat, səadət dünyasına çağıran mütəfəkkir Şərqin səsidir. Beləliklə bir tərəfdə – məsciddə ibadət və şəriət, ikinci tərəfdə – mədrəsədə isə məhəbbət və hikmət – dramın ekspozisiyası tamaşaçıya bu ziddiyyətli mənzərəni göstərirdi. Bundan sonra səhnəyə Alp Arslan sarayının misilsiz gözəli gənc Sevda gəlir. O, şair Xəyyamı görmək üçün gizlicə buraya 263 gəlmişdir. Sevdada azadlıq, səadət eşqi ilə çırpınan bir qəlb vardır. Azad yaşamaq onun ən böyük arzusudur. Bir vəhşi göyərçin kimi mən də Şən könlümü azadə dilərdim. Seyranə çıxıb dağda, çəməndə, Güldükcə günəş mən də gülərdim, Şən könlümü azadə bilərdim. Lakin saray həyatı ―altun qəfəs‖ Sevdanın azadlığını, ixtiyarını əlindən almış, onu həyat nemətlərindən məhrum etmişdir. Qəlbimdə sönər incə həvəslər, Dişlər məni altunlu qəfəslər, Ruhumda qopar ən acı səslər, Mən bir quzu olsam da, mələrdim, Şən könlümü azadə dilərdim. Əsərdə Xəyyam ilə Sevdanın münasibətləri də çox təbii verilmişdi. Sevda hələ Xəyyamı görmədən onu əsərləri ilə tanımış, sevmiş, bu əsərlərdə özünün azadlıq həsrətinin əks olunduğunu görmüş, gənc şairin şeirlərini əzbərləmiş, onları bəstələyib gözəl səslə oxumuşdur: Bilməz yarının sirrini bir kimsə cahanda, Bax zövqünə tale sənə yar olduğu anda. Mehtabə çıxıb könlünü şad eylə ki, bir gün İzlər də qəmər bizləri, bulmaz bu cahanda. Bu şeirlərin təsiri altında Sevdaya əsarətdə keçən gənc ömrü daha ağır görünmüşdü. İndi o, bircə gün də olsa, sərbəst yaşamaq üçün bütün həyatını qurban verməyə hazırdır. Sevda Xəyyamı axtarır, bütün camaat və saray əhli məscidə gedirkən 264 o, məscidə deyil, Xəyyamı görmək üçün, gizlicə mədrəsəyə gəlir. Məsciddəkilər ibadəttə ikən Sevda Xəyyamn həyat eşqi ilə çırpınan yeni şeirlərini dinləyir. Həmişə hikmətlə məşğul olan, hələ heç kəsə könül verməyən Xəyyam gənc həyatında birinci dəfə olaraq qəlbən ona yaxın olan, azad ruhlu Sevdanı görüncə buradaca məhəbbətə dair ilk şeirini deyir: Gəldin də neçin pənbə buludlar kimi axdın, Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın? Şimşək kimi çaxdın da neçin könlümü yaxdın? Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın? Sərpildi alov ruhuma süzgün baxışından, Sarsıldı bütün mənliyim, ey afəti-dövran! Gəl, gəl, olayım səndəki hər cilvəyə qurban Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın? Saray adamları tökülüb gəlir. Sevdanı zorla Xəyyamdan ayırıb aparırlarsa da, qız nəyin bahasına olursa-olsun, Xəyyamla birləşməyi qərara alır. İkinci pərdədə artıq Xəyyamın tələbəlik illəri qurtarmışdır. Şöhrət, mənsəb arxasınca getməyi alçaqlıq hesab edən, yalnız öz fikirlərini təbliğ etməklə məşğul olub, insanlığa bir xidmət göstərmək istəyən Xəyyam işsiz qalmışdır, ağır maddi ehtiyac içərisindədir. Dramaturq onun ağır günlərini göstərir. Xəyyam saçları uzanmış, pərişan halda çörək pulu üçün kitablarından birini satmaq məqsədilə bazara çıxmışdır. Satmaq istədiyi kitab Şərqin böyük filosofu ibn Sinanın əsəridir. O, kitabı satarkən onun müəllifinin ideyalarını və öz şeirlərini təbliğ etməyi də unutmur: İbn Sinayi eşitdinmi? Oxu! İştə Şərqin o böyük filosofu, Bax, yaratmış nə böyük xariqələr! 265 Lakin nə kitab alan var, nə də Xəyyamın sözlərinə qulaq asan. Bazarda köhnə yoldaşları Rəmzi və Xərabati Xəyyamı tapır. Onlar əvvəlcə dostlarını tanımırlar. Sonra tanıyınca ―Böyük şairə çətinliklər çox üz verə bilər‖ deyə ona təsəlli verməyə çalışırlar. Xəyyam onlara anladır ki, onu üzən, düşündürən maddi çətinlik deyil, sözünün, sənətinin qiymətləndirilməməsi, cahil müftilər, şeyxlər tərəfindən təqib olunmasıdır: Şairmi? Sakın, duyduğum ilhamı duyan yox! Şeirimdəki əsrarı bilən yox. Yox oxşayacaq ruhimi bir cüzi səadət, İzlər məni hər dürlü fəlakət. Gənc ömrümü atəşli tikanlar gəmirirkən, Üsyan edərim varlığa birdən... Şair dostlarına bildirir ki, həqiqəti söylədiyinə görə nəinki cahillər, anlamazlar, hətta anlayanlar, qananlar da ondan üz çevirmişlər. Bu pərdədə də dramaturq yenə təsirli bədii təzad yaradır. Bir tərəfdən musiqi səsləri ucalır. Alp Arslan qələbə ilə müharibədən qayıdır, ikinci tərəfdən əsarətdə yaşayan zəhmətkeşlərin ah-naləsi göylərə yüksəlir. Üsyan edən kölələrin və yoxsul kəndlilərin başçısı Yusifi qolları zəncirli gətirirlər. Yusif tezliklə edam ediləcəkdir. Cavid 1930-37-ci illərdə yazdığı bir sıra başqa əsərlərində olduğu kimi, bu əsərdə də kəndli üsyanı qəhrəmanı surətini yaratmışdı. Bu səhnədə Sevda da saray qızları ilə bərabər gəzməyə çıxmışdır. Lakin onun diqqətini müharibədən qələbə ilə dönən Alp Arslanlar deyil, pərişan saçlı şair Xəyyam cəlb edir. Sevda kimsədən çəkinmədən camaat arasında Xəyyamı axtarır. Saray qızları bu ehtiyatsızlığa görə onu danlarkən Sevda qətiyyətlə cavab verir: 266 Sus, onda fəzilət var, Qüvvət və cəsarət var. Çırpınmada, bax, könlüm, Bilməm ki, nə hikmət var? Xəyyamın tələbə yoldaşlarından Əbülqasım Nizamülmülk öz biliyi, bacarığı sayəsində sarayda böyük vəzifəyə çatcaq, dostu Xəyyamı yanına çağırıb, ondan nə umduğunu soruşur. Xəyyam çox sadə bir töhfə – bir əkin yeri, bir də bağça istəyir. Nizamülmülk Xəyyamı Alp Arslana təqdim edir. Bu məclisdə Sevda mənalı şeirlər oxuyur. Şeirlərdən xoşu gələn hökmdar Sevdanın bütün arzularını yerinə yetirməyə söz verir, ondan nə istədiyini soruşur. Sevda əvvəlcə: Söylənən şeiri yaratmış Xəyyam, Könlüm ancaq alır ondan ilham. – – deyib, sonra ürəyindən keçəni açıb söyləyir: ...Əmr edin şən könlünü şair mənə versin. Hökmdar məcburiyyət qarşısında qalıb, razılıq verir. Xaqan sonra Xəyyamdan nə istədiyini soruşur. Xəyyam kəndli üsyanı başçısı Yusifin azad edilməsini xahiş edir. Alp Arslanın əmri ilə kəndli üsyanı başçısı Yusifi gətirib, qollarından zənciri açırlar. Lakin Yusif tamamilə başqa biçimli bir adamdır. O yalnız öz azadlığını deyil, əsarətdə yaşayan bütün kəndlilərin, kölələrin azadlığını düşünür. Hökmdarın mərhəmətini nifrətlə qarşılayan Yusif cəsarətlə onun bütün zülmkarlığını, xəyanətlərini üzünə deyir: Sən iştə zəhər kasələrindən səhər-axşam Sondun bizə badə. 267 Evlər təməlindən yıxılıb, qalmadı bir dam, Sən etdin iradə. Var-yox getdi, o bayquş xilafətə. Qoydun bizə minnət. (Acı qəhqəhələrlə) Onlar nə verirlər sənə? Əfyunlu hədiyyə Zəm-zəm suyu, cənnət... Yıprandı xurafat ilə başlarda beyinlər, Sənsən buna rəhbər. Xırsızlara olduq kölə, yetməzmi səfalət? Bitməzmi bu zillət? Hökmdar cəlladı səsləyib, Yusifin boynunu vurmağı əmr edir. Yusif isə ona imkan vermədən qoynundakı xəncəri çıxarıb Alp Arslanı öldürür. Kəndli üsyanı qəhrəmanını da saray əyanları öldürür. Beləliklə, başqa səhnələrdə olduğu kimi, bu səhnədə də dramaturq kəskin təzadlar yaradır: bir tərəfdə səmimiyyət, dostluq, yoldaşlıq, yaxşı insanların bir-birinin qeydinə qalması, bir-birini müdafiə etməsi, məhəbbətin insanları birləşdirən böyük qüdrəti, şeir, musiqi... İkinci tərəfdə isə bünövrəsi zora istibdada əsaslanan qan və ölüm səhnələri... Bundan sonra gələn səhnələrin birində Xəyyam rəsədxanada elmi tədqiqatla məşğuldur. O, tələbələri arasında özünün izlədiyi yeni fəlsəfənin, din-xurafat əleyhinə yazılmış yeni şeirlərini təbliğ edir. Başqa bir səhnədə şair ailədə verilir. O, sevgilisi Sevda və dostları ilə xoşbəxtdir. Lakin bu səadət uzun sürmür. Sarayda hakimiyyət uğrunda qanlı çəkişmələr başlanır, şöhrət, mənsəb düşkünü Həsən Səbbah Alp Arslanın oğlu Məlik şahı və onun vəziri Nizamilmülkü öldürməyə hazırlaşır. Fanatik müftilər və şeyxlər Xəyyamın xalq arasında nüfuzunu qırmaq üçün fitnələr hazırlayırlar. Gənc Sevda bu fitnə-fəsadın ilk qurbanı olur. Həsən Səbbahın Nizamülmülkü zəhərləmək üçün hazırladığı zəhərləmək üçün hazırladığı zəhər kasasını 268 bilmədən Sevda içir və dərhal şam kimi sönüb gedir. Xəyyamın şairanə ömrünün şən çağları da bununla bitmiş olur. Dramın yeddinci səhnəsi ―Hamlet‖ faciəsinin qəbristanlıq səhnəsini xatırladır. Qəbirqazanlar hərə öz külüngünə rast gələn qafa tasını götürüb onun sahibinin sağ ikən tutduğu alçaq əməllər haqqında məlumat verir. Bu quru kəllələrin sahiblərinin biri sözgəzdirən, aravuruşduran, hiyləgər tülkü, biri xəsis, biri mömin və sair imiş... Birinci məzarçı Biri ölməzsə dirilməz birisi Yoxdur ömrün sonu, yaxud gerisi. Olsa kurnaz nə qədər bir tülkü, Boğazından çıxacaqdır dərisi... (Torpaqdan çıxardığı qafa tasını süzərək bir yana atar) Haydı rədd ol buradan, kirli qafa! İkinci məzarçı Söylə, anlat o kimindir, əcəba? Birinci məzarçı Bu hərif varlı bir axmaqdı, xəsis, Nazlı bir yosmaya olmuşdu ənis. Yetişib var-yoxunu oynaq qadına, Yedirir hər gecə oynaşlarına. İkinci məzarçı (Bir əyri fəqərə sütunu gəmiyini çıxararaq gülür) 269 Bu çürük qozbelə bax, bir buna bax, Torpaq altında da qozdur, sarsaq! Birinci məzarçı Qonşumuzdu o da min rəngə girən, Daima söz götürüb, söz gəzirən — Bir uğursuzdu, bu gün susmuşdur... Xəyyam Sevdanın qəbri üstünə gəlir. İndi şair yalqızdır. Yaxşı dostların bir qismi dini çəkişmələrin və saray keşməkeşlərinin qurbanı olmuş, bir qismi də keçən zəlzələdən məhv olub getmişdir. Köhnəlik güclü çıxmışdır. Çoxluğu təşkil edən avamlar, cahil ruhanilər, qaniçən şahlar və xaqanlar, şöhrət və mənsəb düşkünləri mühitində ―kiçik bir qafilə‖ olan, anlayan, qanan, arif adamlar məhv edilmiş və ya məğlub edilmiş, susdurulmuşdur. Ortalıqda fitnəkarlar, şöhrətpərəstlər meydan sulamaqdadır. Şairin bir zamanlar həyat eşqini, zövq və səadəti tərənnüm edən rübabı artıq indi kədərli hicran nəğmələri ilə səslənməkdədir: Ey fələk, keçdi zaman dalğa kimi, Elə bir dalğa ki, qorxunc, əsəbi. Bir əsər qalmadı şən gənclikdən, Kimsələr yox, nə gələn var, nə gedən. Pozulub eyşü türab, vaəsfa! Nə Vəfa qaldı, nə Sevda, nə Səfa, Söndülər həpsi keçən zəlzələdən, Bir qalan mən bu kiçik qafilədən... Bir zamanlar, hələ gənc tələbə ikən Xəyyam həyata çox nikbin nəzərlə baxır, ―burda cənnət quralım badə ilə‖ 270 deyib bütün dünyanı cənnətə çevirmək haqqında düşünürdü. İndi isə bu arzuların hamısı sərabə dönmüş, nikbin şairin öz həyatı da başdan-ayağa cəhənnəm əzabları ilə dolmuşdur. Bir zamanlar həyatda ona hər şey gözəl, cazibəli, işıqlı görünürdü. İndi bütün dünya, kainat, varlıq onun nəzərində dumanlı, qaranlıqdır. İndi şair soyuq məzarda yatan Sevdası ilə canlı Xəyyam arasında heç bir fərq görmür. İndi həyat ona ölümdən də betər gəlir. Məni əzmişsə təəssür, həyəcan, Onu didməkdə məzarında çəyan. Bana göz yaşları işgəncə verir, Onu əqrəb və ilanlar gəmirir. Məni boğmaqda qaranlıq bir hal, Gəmirir beynimi min dürlü xəyal. Qaradır gördüyüm əlvan əşya, Qara yer, göy, qaradır rəngi-ziya. Of, qaranlıq şu siyah mərmər də, Nazlı məqbərdə yatan dilbər də. O fəzalar belə müzlim pərdə, Bir ədəm dalğası var hər yerdə. Həp qaranlıqdır, əvət, sirri-həyat, Qoca xaliq də qaranlıq, heyhat!.. Cavid bu dramında mümkün qədər Ömər Xəyyamın dövrünün, həyatının və yaradıcılığının mühüm cəhətlərini olduğu kimi saxlamağa, göstərməyə çalışmışdır. Bu səbəbdəndir ki, tarixi həqiqətə uyğun olaraq, onun əsərində Xəyyam gəncliyində son dərəcədə nikbin, bir qədər Şərq epikürizminə bağlı olub, bütün həyatı zövq və nəşədən ibarət bilən coşqun bir həyat aşiqidir: 271 Badə gözəldir, məzə həp naz ola, Saqiya, dilbaz ola, tənnaz ola. Gül qarışıb bülbülə, bülbül gülə, Mey tutaraq onlara dəmsaz ola. Əldə şəfəq dalğalı peymanələr. Gülsə də xoşdur bizə divanələr. Zahidin olsun quru əfsanələr, Bəlkə o dünyadə sərəfraz ola. İkinci mərhələdə isə Cavidin Xəyyamı yenə tarixi həqiqətə, yəni Ömər Xəyyamın keçdiyi yaradıcılıq yoluna uyğun olaraq artıq ictimai həyatın mürəkkəb ziddiyyətləri ilə üz-üzə gələn, zəmanəsini qamçılayan, yaşadığı dövrün ümumi bəşəri ələmlərini və narazılıq əhvali-ruhiyyəsini ifadə edən, ziddiyyətli, böhranlı bir şairdir. Bundan sonrakı səhnələrdə biz Xəyyamı ruhani əsarətə, islami zehniyyətə, xəlifəliyə və onun himayə etdiyi Şərq istibdadına qarşı bilavasitə mübarizədə görürük. ―Kiçik ariflər qafiləsindən‖ qalan yeganə dostu Nizamülmülk şairin dərdini dağıtmaq üçün onu özü ilə bərabər səyahətə çıxarır. Onlar Bağdad xəlifəsinin sarayına gəlirlər. Burada Xəyyam xəlifə sarayının dözülməz rəzalətlərinin şahidi olur. Satqın ruhanilər tərəfindən islam Şərqinə müqəddəs bir məbəd kimi təqdim edilən bu saray bir yığın cəlladlar, əxlaqsızlar yuvasıdır. Bağdad xəlifəsi Müqtədi-Billah sərxoş halda canavar kimi əsir cariyə qızlara hücum edirkən, bir tərəfdə dayanıb bu çirkin həyat mənzərəsini seyr edən Xəyyam ilə qarşılaşır. Bu da mömin müsəlmanların ruhani atası!.. O dünyada xalqa cənnət satan bu yaramaz bu dünyada milyonların alın təri və qanlı göz yaşları hesabına özü üçün kef məclisi qurmuşdur. Şair sərxoş 272 xəlifəni dayandırıb onun bütün alçaqlıqlarını cəsarətlə üzünə oxuyur. Xəyyamın burada xəlifə ilə qarşılaşması bizə üçüncü pərdədə kəndli üsyanı qəhrəmanı Yusiflə Alp Arslanın qarşılaşdıqı səhnəni xatırladır. Burada Xəyyamın xəlifəyə dediyi sözlər də Yusifin qanlı hökmdara yağdırdığı nifrətləri xatırladır. Bu səhnədə Xəyyamda artıq üsyankar bir şair əhvali-ruhiyyəsi vardır. O indi öz yaradıcılığı ilə kütlələrə, məzlumlara daha yaxın gəlmiş, yusiflərin şairi, üsyankar kəndlilərin, kölələrin əhvali-ruhiyyəsini və saraya, xəlifəliyə qarşı ümumxalq nifrətini ifadə edən mübariz bir şairdir. Xəyyam Müqtədi-Billahı dayandırıb, bir ədalətli hakim bir canini, bir oğrunu tutub mühakimə edən kimi xəlifəni mühakimə edir: Xalqa cənnət verib o dünyadə, Özün aludəsən bu dünyadə. Səni aldatmasın o göz, qaşlar, Bu səadətdə qanlı göz yaşı var. Bataraq bir yığın alın tərinə, Nəşə sərpər sənin diləklərinə. Kimdir onlar? Zavallı qurbanlar, Sən də bir duyğusuz, quduz canavar! Heç şübhə etmək olmaz ki, bu səhnəni yaradarkən Cavid tarixi-ədəbi şəxsiyyət olan Ömər Xəyyamın dini, mövhumatı və ruhaniləri kəskin surətdə qamçılayan rübailərinə əsaslanmışdır. Bəlkə də Ömər Xəyyamın həyatında belə bir hadisə, onun Bağdad xəlifəsi ilə bilavasitə qarşılaşması hadisəsi olmamışdır. Lakin belə bir hadisə olmasa da, dramaturqun yaradıcı xəyalı həqiqətə uyğun və səmimidir. Çünki Xəyyamın əsərləri onun məhz bu ruhda bir şair olduğunu aydın təsdiq edir. 273 Bağdad sarayında Xəyyam sağ qalmış yeganə dostu Nizamülmülkü də itirir. Burada ağıllı vəziri də zəhərləyib öldürürlər. İndi Xəyyam tamamilə yalqız, həmdəmsizdir. Son səhnə. Nişapurda ilk bahardır. Artıq qocalmış, gücdən, qüvvətdən düşmüş şair öz bağçasında, çiçəklər, güllərlə əhatə edilən taxt üzərində uzanmışdır. İndi Xəyyamı təkcə Nişapurda, Bağdadda deyil, bütün Şərqdə tanıyırlar; əsərləri dillər əzbəri olmuşdur. Dinə, ruhaniliyə və istibdada qarşı təbliğ etdiyi fikirlər hər tərəfdə geniş yayılmışdır. Müxtəlif məzhəbdən, müxtəlif millətdən olan çoxlu dostları, pərəstişkarları vardır. İndi köhnə dostlardan bir nəfər də olsun qalmamışsa da, onları qüdrətli, şən, yeni bir nəsil əvəz etmişdir. Nişapurun gənc oğlanları və qızları hər gün əllərində gül-çiçək, dillərində şairin nəğmələri ―Xəyyam babanın‖ yanına gəlir, qoca şairi salamlayıb ona afərinlər deyirlər. Bu haman nəsildir ki, şair bütün yaradıcılığı boyu onları arzu etmişdi, əsərləri ilə onları tərbiyə etməyə, mövhum xəyallardan, cənnət, cəhənnəm əfsanələrindən ayırmağa, fanatik müftilərin, şeyxlərin, vaizlərin, şahların, xəlifələrin pəncəsindən xilas edib, həqiqi həyata, səadətə yaxınlaşdırmağa çalışmışdı. İndi qoca şair bu gəncliyin simasında öz arzularının, zəhmətinin meyvəsini görür. İndi o xoşbəxt və qalibdir... Vaxtı ilə Xəyyamı təqib edən, həyatını cəhənnəmə döndərən müftilər, şeyxlər indi miskin bir vəziyyətə düşmüşlər, onları sayan yoxdur. Şair isə hər tərəfdən ölümə qələbə çalan böyük məhəbbət və qayğı ilə əhatə olunmuşdur. Şair son nəfəsində də gəncliyi unutmur, onları yeni əqidələrində möhkəm dayanmağa, həyatın, ömrün qədrini bilməyə, ölümdən də betər olan mövcud həyatı dəyişdirməyə, yer üzündə əsil həyat, səadət dünyası yaratmağa çağırır. O, gənclərə deyir: 274 Uydunuz bunca xurafata, yetər, Bu həyat iştə ölümdən də betər. Əl verir paslı, sönük adətlər, Şən təbiət bizi azadə dilər. Qarışıb birləşin, iffət də budur, Şeyxin uydurduğu cənnət də budur. Dinləyin, bir də bulunmaz Xəyyam. İştə məndən gələcək nəslə pəyam: Xilqətin şənliyi, hər rəngi sizin, Parlayıb gurlayan ahəngi sizin. Gömməyin heçliyə fürsət dəmini, Xoş görün zövqü səfa aləmini. Geri dönməz bu şətarətli zaman, Qıyaraq bir gün əcəl verməz aman. Bir nəfəsdir bu, sürəksizcə həyat, Bir nəfəs.. Getdimi, gəlməz, heyhat!.. Gənclər üçün söylədiyi son şeirindən sonra qoca Xəyyam əbədilik olaraq bütün varlığı ilə bağlı olduğu dünyaya göz yumur. Şairin yeni pərəstişkarları, Nişapurun gənc oğlan və qızları adətləri üzrə Xəyyam babanı təbrik üçün hər gün gətirdikləri çiçəkləri, gülləri bu gün onun cənazəsi üzərinə səpirlər. İndi Xəyyam yoxsa da, onun ən gözəl arzuları və fikirləri yaşayır. Bunları yaşadan Xəyyamın tələbələri, onun şeirləri ilə tərbiyələnmiş yeni nəsildir. ―Xəyyam‖, hər şeydən əvvəl, həyat sevgisini, səadət eşqini tərənnüm edən bir əsərdir. Bu dramda həyata bağlı olan möhtəşəm bir şair ruhu çırpınır. Bütün bəşəriyyəti bəxtiyar, xoşbəxt görmək istəyən bir şair ruhu!.. Şübhəsiz ki, bu əsərin əsas mövzusunu təşkil edən Xəyyamın ruhu idi. Lakin məlum tarixi həqiqəti, tarixi bir ədəbi simanın həyatını və əməllərini əks etdirən bu əsərdə onun müəllifinə aid olan hisslər, duyğular, 275 fikirlər, hətta avtobioqrafik cəhətlər də yox deyildi. Belə ki, ―Xəyyam‖ müəllifi Hüseyn Cavid inqilabdan əvvəl çox kədərli, tənha, qəmli bir həyat keçirmişdi. Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz əsərlərindən də göründüyü kimi, inqilaba qədər şair zəmanə ilə, hakim istismarçı quruluşla barışa bilmədiyinə görə uzun illər dərin bir narazılıq əhvali-ruhiyyəsi ilə çırpınmışdır. Yeni şəraitdə isə Cavid özünü tamamilə başqa cürə hiss edirdi. Sovet hakimiyyəti illərində qısa bir müddətdə xalqın, mədəniyyətin sürətlə inkişafı nəticəsi olaraq böyük və qüdrətli gənc ziyalılar nəsli yetişmişdi. Bu nəsil özünün bütün sənətkar yazıçılarına, həssas, qayğıkeş, mehriban olduğu kimi, Cavidin yaradıcılığına da son dərəcə həssas və qayğıkeş idi. Əgər Cavid bu və ya başqa əsərlərinə görə kəskin tənqid edilirdisə, bu da ondan irəli gəlirdi ki, gənc nəsil sənətkarı itirmək istəmir, onu yeni həyatın qurucuları sırasında görməyi arzulayırdı. Cavid xüsusilə ―Azər‖, ―Səyavuş‖, ―Knyaz‖, ―Şəhla‖, ―Telli saz‖ kimi son əsərləri ilə və bir xalq müəllimi kimi maarif sahəsindəki fəaliyyəti ilə gənc nəslin məhəbbətini qazanan Azərbaycan şairlərindən və dramaturqlarından biri olmuşdu. Yeni nəsil Cavidin çox mürəkkəb bir yaradıcılıq yolu keçdiyini, son dərəcə ziddiyyətli bir şair olduğunu da unutmurdu və yeri gəldikcə şairin yaradıcılığına, əsərlərinə olan tənqidi münasibətini də göstərirdi. Cavid kimi ziddiyyətli bir şairi də öz sıralarında, mübarizə cəbhəsində görmək yeni inqilabçı nəsli son dərəcə sevindirmişdi. Beləliklə, Cavid yaradıcılığının son dövründə onun qədr-qiymətini bilən, onun sənətinə yüksək qiymət verən bəxtiyar bir nəsillə, öz şagirdləri, tələbələri, gənc yazıçılar, maarifçilər nəsli ilə əhatə edilmişdi və bütün varlığı ilə bu gəncliyə bağlanmışdı. Şair bu yeni nəsli nəinki öyrədir, eyni zamanda, ondan öyrənir, yeni həyat, yeni insan ilə fəxr 276 edib yüksəlir, dövrün böyük həqiqətlərinə yaxınlaşırdı. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda mütəfəkkir, dinsiz bir filosof şairin həyatını əks etdirən ―Xəyyam‖ dramının son səhnəsində Cavidin özünü əhatə edən gəncliyə məhəbbət, ehtiram və etibarını duymamaq mümkün deyildir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|